Szerlit
| |
| Właściwości chemiczne i fizyczne | |
| Inne nazwy |
Shörl, Szerl |
|---|---|
| Skład chemiczny |
NaFe3(Al,Fe)6(BO3)3[Si6O18](OH)4 |
| Twardość w skali Mohsa |
7-7,5 |
| Przełam |
nierówny, muszlowy |
| Łupliwość |
niewyraźna według (10−1−1) |
| Pokrój kryształu |
słupkowy, igiełkowy, asymetryczny, podłużnie prążkowany |
| Układ krystalograficzny |
trygonalny |
| Topliwość |
1100–1350 °C zależnie od składu chemicznego |
| Właściwości mechaniczne |
kruchy |
| Gęstość minerału |
3,10–3,25 g/cm³ |
| Właściwości optyczne | |
| Barwa |
czarna |
| Rysa |
biała |
| Połysk |
szklisty, półtłusty |
| Współczynnik załamania |
nω 1,640-1,650 nε1,622-1,654 |
| Inne |
dwójłomność Δ=0,022-0,038, optycznie ujemny |
Szerlit, Schörl, Szerl – minerał z gromady krzemianów, zaliczany do krzemianów pierścieniowych. Czasami, szczególnie w starszej literaturze jest opisywany jako borokrzemian. Należy do grupy turmalinu, tworząc szeregi izomorficzne z elbaitem i drawitem[1]. Nazwa pochodzi od starogermańskiego terminu schörl, oznaczającego minerały płonne towarzyszące rudzie.
Charakterystyka
[edytuj | edytuj kod]Właściwości
[edytuj | edytuj kod]Jest minerałem kruchym, słabo przeświecającym. Zazwyczaj jest czarny, ale bywa także ciemnozielony, brunatnoczarny, ciemnoniebieski, zielono- i niebieskoczarny[2]. Stanowi najbardziej rozpowszechniony minerał z grupy turmalinów[1]. Przy ogrzewaniu wykazuje efekt piroelektryczności, a przy naciskaniu piezoelektryczności. Występuje w skupieniach promienistych, włóknistych i ziarnistych[2].
Powstawanie
[edytuj | edytuj kod]Schörl powstaje w granitach, pegmatytach, utworach hydrotermalnych, skałach metamorficznych (grejzenach, skarnach, gnejsach, łupkach łyszczykowych) oraz w złożach okruchowych[1][2].
Minerały towarzyszące
[edytuj | edytuj kod]Szerlit tworzy kryształy mieszane drawitem (przede wszystkim odmianami magnezowymi) i elbaitem (odmiany litowo-glinowe)[1]. Najczęściej występuje z berylem, almandynem, topazem, kasyterytem, ortoklazem, mikroklinem, albitem, kwarcem lub fluorytem[2].
Krystalochemia
[edytuj | edytuj kod]Jak i w innych turmalinach, tak i w szerlicie podstawowym elementem strukturalnym jest heksagonalny pierścień utworzony z tetraedrów krzemotlenowych [SiO4]4− tworzących złożony anion kompleksowy [Si6O18]12−. Do wierzchołków skierowanych zgodnie z osią krystalograficzną Z przyłączają się kationy Fe2+, Mg2+, Fe3+, Al3+, występujące w otoczeniu sześciu anionów O2−, OH− i F−. Analizy chemiczne wykazują bardzo zróżnicowany skład chemiczny: do 44% SiO2, 44% Al2O3, 12% BO3, 36% Na2O, 36% FeO, a także MnO, Cr2O3, Ti, Sn, P, Be, Cu, Ba, Cs i in.
Geneza
[edytuj | edytuj kod]Powstaje wskutek borowej pneumatolizy związanej z magmą granitową. Pojawia się w granitoidach oraz pegmatytach granitowych. Jest obfity wśród skał zmetamorfizowanych wskutek metasomatozy kontaktowej (głównie pneumatolizy) – grejzeny, skarny, kwarcyty turmalinowe. W tej strefie może tworzyć także skały turmalinowe, związane z turmalinizacją skał starszych.
Minerały podobne
[edytuj | edytuj kod]Minerałami podobnymi do szerlitu są: hornblenda, aktynolit, beryl, andaluzyt, ilwait.
Występowanie
[edytuj | edytuj kod]Szerlit jest częstym minerałem stref kontaktowych, pegmatytowych, zgrejzenizowanych itp.
Jego dobrze wykształcone kryształy występują przede wszystkim w Niemczech (St. Andreasberg, Harz Mt), Anglii (Bovey Tracey, Devon); Włochszech (san Piero in Campo, Elba); Rosji (Murzinka, Ural), USA (Haddam, Middlesex Co., Connecticut, Pierrepont, St. Lavrence Co., New York, Stony Point, Alexander Co., Statesville, Iredell Co., north Carolina, Litte Three mine, Ramona, san Diego Co., California); Meksyku (Santa Cruz); Brazylii (Bom Jesus de Lappa I Meddes Pimental, Minas Gerais); Namibii (Anibib I Farm etemba); Afganistanie (Nuristan district, Langhman province), Madagaskarze, Mozambiku, Czechach, Francji, Szwecji, Pakistanie oraz Australii[1].
W Polsce turmaliny występują głównie na Dolnym Śląsku i w Tatrach Zachodnich (Czuba Goryczkowa). Na Dolnym Śląsku są pospolite, ale brak większych przezroczystych odmian. Do celów zdobniczych nadają się czarne schorle z Gór Sowich. Najpiękniejsze turmaliny (do 20 cm) znajdują się w okolicach Piławy Dolnej, Bielawie, Owiesna, Zagórza Śląskiego i Gilowa, gdzie występują także "słońca turmalinowe", największe (70x30x20 cm) zostało znalezione w Lutomii. Schorle pojawiają się również na kontakcie granitognejsów z łupkami na Pogórzu Izerskim (Czerniawa-Zdrój, Wzgórze Kamień k. Mirska)[3][1][2].
Turmaliny można znaleźć także m.in. w Górach Izerskich, Michałkowej, Kowarach, Karpaczu, Lutomii Górnej, Różanej, Walimiu, Rzeczce, Jugowie, Łomnicy k. Jeleniej Góry, Strzegomiu, Żółkiewce, Szklarach, Koźmicach k. Ząbkowic Śląskich[3][1][2].
Zastosowanie
[edytuj | edytuj kod]- Głównie znaczenie naukowe i kolekcjonerskie.
- W dawniejszych czasach był stosowany jako kamień do wyrobu biżuterii pogrzebowej.
- rzadko stosowany jako kamień ozdobny[1].
Galeria
[edytuj | edytuj kod]-
Szerlit z akwamarynem z Gór Erongo w Namibii -
Schorl z Pakistanu -
Szerlit z Gór Sowich -
Szerlit z zielonym fluorytem z Gór Erongo w Namibii
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- A. Bolewski, Mineralogia szczegółowa, Wydawnictwo Geologiczne, Warszawa 1982, ISBN 83-220-0151-7.
- E. Szełęg, Atlas minerałów i skał, wyd. „Pascal”, Bielsko-Biała 2007, ISBN 978-83-7513-138-3.
- J. Żaba, Ilustrowana encyklopedia skał i minerałów, wyd. Videograf II, Chorzów 2006, ISBN 978-83-7183-385-7.