Pomorska Brygada Kawalerii

Pomorska Brygada Kawalerii
	Historia
Państwo	Polska
Sformowanie	1937
Rozformowanie	1939
Nazwa wyróżniająca	Pomorska
	Tradycje
Rodowód	XV Brygada Kawalerii; Brygada Kawalerii „Toruń”; Brygada Kawalerii „Bydgoszcz”
	Dowódcy
Pierwszy	płk dypl. dr Roman Abraham
Ostatni	płk Adam I Zakrzewski
	Działania zbrojne
	kampania wrześniowa; bitwa o Pomorze (1–3 IX 1939); bitwa nad Bzurą (9–18 IX 1939); Bój pod Uniejowem (9–11 IX 1939); bój pod Ozorkowem (11–12 IX 1939)
	Organizacja
Dyslokacja	garnizon Bydgoszcz
Rodzaj sił zbrojnych	wojsko
Rodzaj wojsk	kawaleria
Podległość	Armia „Pomorze”
	Multimedia w Wikimedia Commons

Pomorska Brygada Kawalerii (Pom. BK) – wielka jednostka kawalerii Wojska Polskiego II RP.

W czasie kampanii wrześniowej brygada walczyła w składzie Armii „Pomorze”. Jej 18 pułk ułanów 1 września wykonał szarżę pod Krojantami. W czasie wycofywania się z kotła świeckiego, brygada poniosła duże straty. W kolejnych dniach weszła w skład grupy kawalerii gen. Grzmota-Skotnickiego. Jej pułki oraz dwie baterie walczyły pod Ozorkowem. Nieliczne jej pododdziały dotarły do Warszawy i weszły w skład zbiorczej Brygady Kawalerii Wielkopolsko-Pomorsko-Podolskiej^[1].

Okres międzywojenny

Minister spraw wojskowych rozkazem Dep. Dow. Og. 1820. Org. Tj. nadał z dniem 1 kwietnia 1937 roku dotychczasowej BK Bydgoszcz nazwę „Pomorska Brygada Kawalerii”^[2].

Organizacja pokojowa brygady

dowództwo Pomorskiej Brygady Kawalerii w Bydgoszczy
2 pułk Szwoleżerów Rokitniańskich w Starogardzie
16 pułk Ułanów Wielkopolskich im. gen. dyw. Gustawa Orlicz-Dreszera w Bydgoszczy
18 pułk Ułanów Pomorskich w Grudziądzu
8 pułk strzelców konnych w Chełmnie
11 dywizjon artylerii konnej w Bydgoszczy
10 szwadron pionierów w Bydgoszczy
8 szwadron łączności w Bydgoszczy

Udział w wojnie obronnej 1939

Pomorska Brygada Kawalerii pod dowództwem płk. Adama I Zakrzewskiego wchodziła w skład Grupy Operacyjnej „Czersk” gen. bryg. Stanisława Grzmota-Skotnickiego w Armii „Pomorze”^[3]. Otrzymała zadanie opóźniania ruchów nieprzyjaciela poprzez wiązanie go w walce i niszczenie w korytarzu ograniczonym północną granicą działania 15 DP i północną granicą działania armii. Wyznaczono szosy (w rejonie działania brygady): Sępolno – Koronowo, Chojnice – Tuchola – Chełmno, Więcbork – Bydgoszcz, Chojnice – Tczew i Kościerzyna – Tczew jako szlaki, wzdłuż których prowadzone miały być działania. Dowódcy brygady zostały podporządkowane bataliony ON w rejonie oraz batalion strzelecki z Chojnic^[4].

1 września część 18 pułku Ułanów Pomorskich przeprowadziła pod Krojantami szarżę na odpoczywający około 800-osobowy oddział wojska z niemieckiej 20 Dywizji Piechoty (zmotoryzowanej) gen. por. Mauritza von Wiktorina. Niemcy ponieśli ciężkie straty, całkowitego rozbicia uniknęli jednak dzięki ogniowi broni maszynowej samochodów pancernych ubezpieczających ich postój z pobliskiego lasu. Podczas szarży poległ dowódca pułku płk Kazimierz Mastalerz, dowódca 1 szwadronu rtm. Eugeniusz Świeściak oraz 25 ułanów^[5]^[6].

2 września brygada otrzymała zadanie uderzenia na Koronowo bronione przez niemiecką 3 Dywizję Pancerną gen. por. Leo Geyra von Schweppenburga, mające odciążyć przebijającą się z „korytarza” 9 Dywizję Piechoty. Za cenę dużych strat w starciach pod Polednem, Luszkowem i Topolinkiem dotarła do głównych sił armii. 16 pułk Ułanów Wielkopolskich po dramatycznej walce pod Bukowcem został całkowicie rozbity. 18 pułk Ułanów Pomorskich został rozbity podczas przebijania się ku Wiśle. Pozostałe oddziały, które zdołały wyrwać się z Borów Tucholskich, utworzyły improwizowany oddział i weszły 5 września w skład Grupy Operacyjnej gen. bryg. Juliusza Drapelli. Resztki brygady 9 września brały udział wraz z Podolską Brygadą Kawalerii w bitwie nad Bzurą. Następnie przebiła się do Puszczy Kampinoskiej i wraz z Wielkopolską Brygadą Kawalerii i Podolską Brygadą Kawalerii weszła w skład Zbiorczej Brygady Kawalerii gen. bryg. Romana Abrahama, z którą przebijała się przez Palmiry do Warszawy. Do stolicy weszła 20 września i brała udział w jej obronie aż do kapitulacji 28 września.

Organizacja wojenna brygady we wrześniu 1939

Organizacja wojenna brygady we wrześniu 1939. W nawiasach podano nazwę jednostki mobilizującej.

Kwatera Główna Pomorskiej Brygady Kawalerii (Dowództwo Pomorskiej BK)
2 pułk szwoleżerów
16 pułk ułanów
18 pułk ułanów
8 pułk strzelców konnych
11 dywizjon artylerii konnej
dyon pancerny nr 81 (8 bpanc.)
bateria motorowa artylerii plot. 40 mm typ B nr 91 (8 daplot.)
- dowódca baterii – por. Ryszard Degurski
- dowódca plutonu – ogn. pchor. / ppor. Augustyn Papaj^[7]
szwadron kolarzy nr 8 (18 puł.) – por. Tadeusz Rawski
szwadron pionierów nr 10
szwadron łączności nr 8 (16 puł.) – por. Stefan Tyszko
samodzielny pluton karabinów maszynowych nr 8 (8 psk) – NN
pluton konny żandarmerii nr 8 (pl. żand. Bydgoszcz) – por. Zabielski
poczta polowa nr 114 (Dyrekcja Okręgu Poczt i Telegrafów Lublin)
sąd polowy nr 48 (Dowództwo Pomorskiej BK) – kpt. aud. Stanisław Jan Tyrawski
drużyna parkowa uzbrojenia nr 841
park intendentury typ II nr 841 (szw. zapas. 18 puł.)
pluton sanitarny konny typ II nr 88 (16 puł.)
kolumna taborowa kawaleryjska parokonna typ I nr 841 (szw. zapas. 2 pszwol.)
kolumna taborowa kawaleryjska parokonna typ I nr 842 (szw. zapas. 2 pszwol.)
kolumna taborowa kawaleryjska parokonna typ I nr 843 (8 psk)
kolumna taborowa kawaleryjska parokonna typ I nr 844 (8 psk)
kolumna taborowa kawaleryjska parokonna typ I nr 845 (szw. zapas. 8 psk)
kolumna taborowa kawaleryjska parokonna typ I nr 846 (szw. zapas. 8 psk)
warsztat taborowy [parokonny] nr 841 (8 psk)

Pododdziały przydzielone:

1 pluton 46 eskadry obserwacyjnej – por. obs. Tadeusz Pokoniewski

Obsada personalna Kwatery Głównej we wrześniu 1939

dowódca brygady – płk kaw. Adam I Zakrzewski
szef sztabu – rtm. dypl. kontr. Eugeniusz Kobiaszwili
oficer operacyjny – por. kaw. Grzegorz Cydzik
oficer informacyjny – rtm. dypl. Bogusław Jerzy Kłoss
kwatermistrz – rtm. Jan Bolesław Emich
dowódca łączności – kpt. łącz. Aleksy Szczeszek
naczelny lekarz – mjr lek. med. Józef Jonscher
komendant Kwatery Głównej – mjr st. sp. Oskar Zawadil
dowódca szwadronu sztabowego – NN

Obsada personalna dowództwa brygady w latach 1929–1939

Dowódcy brygady

płk dypl. dr Roman Abraham (III 1929 - IV 1937 → dowódca Wlkp BK)
gen. bryg. Stanisław Grzmot-Skotnicki (IV 1937 - VIII 1939 → dowódca GO „Czersk”)
płk kaw. Adam I Zakrzewski (VIII - IX 1939)

Zastępca dowódcy brygady

płk kaw. Adam I Zakrzewski (VI 1937 - VIII 1939)

Szefowie sztabu

rtm. dypl. Włodzimierz Kasperski (27 IV - 6 VII 1929 → DOK VIII^[8])
mjr dypl. art. Włodzimierz Onacewicz (6 VII 1929 - 31 VIII 1931 → dowódca dyonu 2 pac^[9])
mjr dypl. kaw. Władysław Płonka (1 IX 1931 - 31 X 1932 → oficer sztabu CWK^[10])
mjr dypl. kaw. Witold II Jabłoński (od 1 XI 1932^[11] - 31 X 1934 → DOK IV^[12])
rtm. dypl. Tadeusz Grzeżułko (od 1 XI 1934^[13])
mjr / ppłk dypl. kaw. Witold Eugeniusz Sawicki (1935 - 1938 → dyrektor nauk CWKaw.)
ppłk dypl. kaw. Kazimierz Maks (1939)
rtm. dypl. kontr. Eugeniusz Kobiaszwili

Obsada personalna i struktura organizacyjna w marcu 1939 roku^[14]^[a]

dowódca brygady – gen. bryg. Stanisław Grzmot-Skotnicki
zastępca dowódcy – płk kaw. Adam I Zakrzewski
szef sztabu – ppłk dypl. kaw. Kazimierz Ludwik Maks
I oficer sztabu – rtm. dypl. kontr. Eugeniusz Kobiaszwili
I oficer sztabu (dubler) – kpt. dypl. art. Eugeniusz Rękosiewicz
II oficer sztabu – rtm. adm. (kaw.) Florian Jan Zieliński
dowódca łączności – kpt. łączn. Wacław Dramiński
oficer intendentury – kpt. int. z wsw Jan Franciszek Gębarowicz

Żołnierze Brygady (w tym OZ) – ofiary zbrodni katyńskiej

Osobne artykuły: zamordowani w Katyniu, zamordowani w Charkowie, zamordowani w Kalininie, zamordowani z Ukraińskiej Listy Katyńskiej (ULK) i zamordowani z Białoruskiej Listy Katyńskiej (BLK).

Biogramy zamordowanych znajdują się na stronie internetowej Muzeum Katyńskiego^[16]

Nazwisko i imię	stopień	zawód	miejsce pracy / służby (stanowisko)		zamordowany
Nazwisko i imię	stopień	zawód	przed mobilizacją	we wrześniu 1939	zamordowany
Kisiel-Światołdycz Wilhelm	mjr w st. sp.	żołnierz zawodowy		OZ Pomorskiej BK	Katyń
Pręczkowski Władysław	por. rez.	prawnik		OZ Pomorskiej BK	Charków
Sędzimir Jan Józef	ppor. rez.	inżynier rolnik		OZ Pomorskiej BK	Charków

Uwagi

↑ Wykaz zawiera obsadę jednostki według stanu bezpośrednio przed rozpoczęciem mobilizacji pierwszych oddziałów Wojska Polskiego w dniu 23 marca 1939, ale już po przeprowadzeniu ostatnich awansów ogłoszonych z datą 19 marca 1939^[15].

Przypisy

↑ Zawilski 2019 ↓, s. 803.
↑ Dodatek Tajny Nr 3 do Dziennika Rozkazów z 26 marca 1937, poz. 19.
↑ Zakrzewski 1958 ↓, s. 96.
↑ Ciechanowski 1983 ↓, s. 37.
↑ AndrzejA. Wilczkowski AndrzejA., Anatomia boju, 1992, s. 255-256, ISBN 83-218-0634-1 .
↑ 20. Infanteriedivision - Lexikon der Wehrmacht [online], lexikon-der-wehrmacht.de [dostęp 2019-01-11] .
↑ Augustyn Papaj. [w:] Kolekcja akt żołnierzy zarejestrowanych w rejonowych komendach uzupełnień, sygn. II.56.11690 [on-line]. Wojskowe Biuro Historyczne. [dostęp 2024-06-02].
↑ Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 11 z 6 lipca 1929 roku, s. 200.
↑ Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 7 z 23 października 1931 roku, s. 332.
↑ Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 13 z 9 grudnia 1932 roku, s. 420.
↑ Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 13 z 9 grudnia 1932 roku, s. 405.
↑ Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 14 z 22 grudnia 1934 roku, s. 262.
↑ Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 14 z 22 grudnia 1934 roku, s. 253.
↑ Rocznik oficerski 1939 ↓, s. 543.
↑ Rocznik oficerski 1939 ↓, s. VI.
↑ Księgi Cmentarne – biogramy oficerów.

Bibliografia

Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2016-02-15].
Tadeusz Jurga: Wojsko Polskie: krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej. 7, Regularne jednostki Wojska Polskiego w 1939: organizacja, działania bojowe, uzbrojenie, metryki związków operacyjnych, dywizji i brygad. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej 1975
Konrad Ciechanowski: Armia Pomorze 1939. Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1983. ISBN 83-11-06793-7.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.
Adam Zakrzewski: Wspomnienia; wrzesień 1939. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1958.
Apoloniusz Zawilski: Bitwy polskiego września. Kraków: Znak Horyzont, 2019. ISBN 978-83-240-5692-7.

[16] Wykaz zawiera obsadę jednostki według stanu bezpośrednio przed rozpoczęciem mobilizacji pierwszych oddziałów Wojska Polskiego w dniu 23 marca 1939, ale już po przeprowadzeniu ostatnich awansów ogłoszonych z datą 19 marca 1939^[15].

[CITEREFZawilski2019803-1] Zawilski 2019 ↓, s. 803.

[2] Dodatek Tajny Nr 3 do Dziennika Rozkazów z 26 marca 1937, poz. 19.

[CITEREFZakrzewski195896-3] Zakrzewski 1958 ↓, s. 96.

[CITEREFCiechanowski198337-4] Ciechanowski 1983 ↓, s. 37.

[5] AndrzejA. Wilczkowski AndrzejA., Anatomia boju, 1992, s. 255-256, ISBN 83-218-0634-1 .

[6] 20. Infanteriedivision - Lexikon der Wehrmacht [online], lexikon-der-wehrmacht.de [dostęp 2019-01-11] .

[7] Augustyn Papaj. [w:] Kolekcja akt żołnierzy zarejestrowanych w rejonowych komendach uzupełnień, sygn. II.56.11690 [on-line]. Wojskowe Biuro Historyczne. [dostęp 2024-06-02].

[CITEREFDz._Pers._MSWojsk.Nr_11_z_6_lipca_1929_roku,_s._200-8] Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 11 z 6 lipca 1929 roku, s. 200.

[CITEREFDz._Pers._MSWojsk.Nr_7_z_23_października_1931_roku,_s._332-9] Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 7 z 23 października 1931 roku, s. 332.

[CITEREFDz._Pers._MSWojsk.Nr_13_z_9_grudnia_1932_roku,_s._420-10] Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 13 z 9 grudnia 1932 roku, s. 420.

[CITEREFDz._Pers._MSWojsk.Nr_13_z_9_grudnia_1932_roku,_s._405-11] Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 13 z 9 grudnia 1932 roku, s. 405.

[CITEREFDz._Pers._MSWojsk.Nr_14_z_22_grudnia_1934_roku,_s._262-12] Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 14 z 22 grudnia 1934 roku, s. 262.

[CITEREFDz._Pers._MSWojsk.Nr_14_z_22_grudnia_1934_roku,_s._253-13] Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 14 z 22 grudnia 1934 roku, s. 253.

[CITEREFRocznik_oficerski1939543-14] Rocznik oficerski 1939 ↓, s. 543.

[CITEREFRocznik_oficerski1939VI-15] Rocznik oficerski 1939 ↓, s. VI.

[17] Księgi Cmentarne – biogramy oficerów.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[a]

[16]

[15]

Korpus, dywizje, GO Jazdy	KJ DJ 1 DJ 2 DJ DJ WLŚ GOJ
Brygady jazdy (wojenne)	1 BJ 2 BJ 3 BJ 4 BJ 5 BJ 6 BJ 7 BJ 8 BJ 9 BJ
Brygady jazdy	I BJ II BJ III BJ IV BJ V BJ VI BJ VII BJ VIII BJ IX BJ X BJ
Dywizje kawalerii	1 DK 2 DK 3 DK 4 DK
Samodzielne brygady kawalerii	2 SBK 3 SBK 5 SBK 6 SBK 8 SBK 9 SBK
Brygady kawalerii	I BK IV BK VII BK VIII BK X BK XI BK XII BK XIII BK XIV BK XV BK XVI BK XVII BK XVIII BK
Brygady kawalerii (1929–1937)	Brygady 2 DK BK „Brody” BK „Wilno” BK „Kraków” BK „Stanisławów” BK „Rzeszów” BK „Hrubieszów” BK „Baranowicze” BK „Białystok” BK „Poznań” BK „Równe” BK „Suwałki” BK „Toruń” 10 BK
Grupy Operacyjne Kawalerii 1939	GOKaw. nr 1 GOKaw. nr 2
Brygady kawalerii 1939	Mazowiecka BK Kresowa BK Wileńska BK Suwalska BK Krakowska BK Podolska BK Wielkopolska BK Pomorska BK Nowogródzka BK Wołyńska BK Podlaska BK
Jednostki improwizowane w 1939	DK „Zaza” Zbiorcza BK Rezerwowa BK Kombinowana BK BK „Edward” BK „Plis” Zgr. kaw. ppłk. K. Halickiego Grupa Kawalerii Spieszonej ppłk. E. Wani
Pułki ułanów (szwoleżerów)	1 pszw 2 pszw 3 pszw 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27
Pułki strzelców konnych (dragonów)	1 pd 2 pd 3 pd 4 pd 1 psk 2 psk 3 psk 4 psk 5 psk 6 psk 7 psk 8 psk 9 psk 10 psk
Dywizjony artylerii konnej	1 dak 2 dak 3 dak 4 dak 5 dak 6 dak 7 dak 9 dak 10 dak 11 dak 12 dak 13 dak (8)14 dak 15 bak
szwadrony pionierów	1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
szwadrony łączności	1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 10 BK WBPM
Inne	pułk jazdy tatarskiej 1 szwadron tatarski 1 p kaw. KOP
Kawaleria zmotoryzowana	24 p.uł 1 psk 10 psk dppanc 10 BK dr 10 BK dr WBPanc.-Mot.
Ośrodki zapasowe kawalerii	OZ Suw. i Podl. BK OZ Wkp. BK OZ Krak. BK OZ Maz. BK OZ Pom. BK OZ Woł. BK OZ Now. BK OZ Pod. BK OZ Wil. BK OZ Kres. BK
Improwizowane (rezerwowe) oddziały kawalerii (1939)	101 puł. 102 puł. 110 puł. 103 pszw. p kaw. osłonowej „Wołkowysk” Warszawski puł. p marszowy Kresowej BK p marszowy Podolskiej BK p zbiorczy Pomorskiej BK 1 psk (spieszony) dyw. kaw. KOP „Niewirków”