Kaukaz (łańcuch górski)

Kaukaz
	; Kaukaz widziany z kosmosu
Kontynent	Eurazja
Państwo	Armenia; Azerbejdżan; Gruzja; Rosja
Najwyższy szczyt	Elbrus (5642 m n.p.m.)
Długość	1500 km
Powierzchnia	440 tys. km²
Jednostka dominująca	Wielki Kaukaz, Mały Kaukaz
	; Mapa topograficzna Kaukazu
	Położenie na mapie Europy Kaukaz
	42°30′N 45°00′E/42,500000 45,000000
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Kaukaz (także Wielki Kaukaz; azer. Qafqaz, orm. Կովկաս, gruz. კავკასიონი, ros. Кавказские горы) – łańcuch górski na pograniczu południowo-wschodniej Europy i południowo-zachodniej Azji (zobacz: granica Europa-Azja). Rozciąga się pomiędzy Morzem Czarnym i Morzem Kaspijskim. Leży na terenie Gruzji, Azerbejdżanu, Armenii i Rosji. W paśmie tym znajdują się najwyższe szczyty: Rosji (Elbrus – 5642 m, najwyższy szczyt całego Kaukazu), Gruzji (Szchara – 5193 m), Azerbejdżanu (Bazardüzü – 4485 m) i Armenii (Aragac – 4090 m^[a]).

Długość wynosi około 1500 km, szerokość wynosi 110-180 km. Powierzchnia około 440 tys. km². 8 szczytów osiąga wysokość ponad 5000 m n.p.m.

Geologia

Kaukaz jest fałdowym górotworem alpejskim o skomplikowanej budowie geologicznej, znajduje się na granicy płyty anatolijskiej z płytą eurazjatycką. Procesy tektoniczne ciągle trwają, o czym świadczą liczne trzęsienia ziemi.

Część środkową tworzą krystaliczne skały prekambryjskie i paleozoiczne (głównie osadowe), pozostały obszar zbudowany jest z mezozoicznych łupków, piaskowców, wapieni i skał wulkanicznych. Najwyższe szczyty są stożkami wygasłych wulkanów (Elbrus i Kazbek). Występują tu częste trzęsienia ziemi.

Na Kaukazie wyróżnia się kilka jednostek tektonicznych (kolejność z północy na południe): zapadlisko przedkaukaskie, Wielki Kaukaz, zapadlisko riońsko-kurskie i Mały Kaukaz.

Jednostki geograficzne

Kaukaz tworzy zwarty, wysokogórski łańcuch z poprzecznymi grzbietami, pomiędzy którymi leżą liczne doliny i kotliny. Ku północy rozciąga się tzw. Kaukaz Północny, którego zachodnia część to Nizina Kubańska, środkowa część to Wyżyna Stawropolska i Równina Groznieńska, zachodnia część to południowy fragment Niziny Nadkaspijskiej. Zbocza południowe Kaukazu opadają stromo, na zachodzie – do Niziny Kolchidzkiej i wybrzeży Morza Czarnego, w środkowej części – do szeregu wyżyn i kotlin, na wschodzie – do Niziny Kurańskiej, od południa ograniczone Małym Kaukazem.

Na Kaukazie panuje klimat wysokogórski o wyraźnie zaznaczonej piętrowości. Stanowi wyraźną granicę klimatyczną: na zboczach północnych panuje klimat umiarkowany ciepły (o cechach kontynentalnych), a na zboczach południowych panuje klimat podzwrotnikowy (o cechach śródziemnomorskich). Ilość opadów maleje ku wchodowi, od 3000 mm do 300-3500 mm rocznie. Powyżej wysokości 2900 do 3500 m n.p.m. występują wieczne śniegi i lodowce o powierzchni około 2 tys. km². Liczba lodowców wyraźnie maleje w kierunku wschodnim ze względu na mniejszą sumę opadów rocznych.

Znajduje się tu ponad 2.000 lodowców.

Sieć rzeczna jest tu gęsta, wykorzystywana do celów energetycznych oraz do nawadniania. Głównymi rzekami są: Kura, Suła, Terek i Kuma (zlewisko Morza Kaspijskiego), Rioni i Inguri (uchodzą do Morza Czarnego) i Kubań (uchodzi do Morza Azowskiego). Liczne źródła mineralne.

Piętrowa strefowość roślinna: od lasów zimozielonych u podnóża, poprzez lasy liściaste i iglaste do wysokości 2000–2200 m n.p.m., kosodrzewiny i hale do wysokogórskich turni.

Kaukaz jest zasobny w bogactwa naturalne, zwłaszcza w ropę naftową i gaz ziemny, węgiel kamienny, mangan, wolfram.

Liczne ośrodki turystyczne i uzdrowiska: Soczi, Kisłowodzk, Piatigorsk, Żeleznowodsk, Przyelbrusie. Stosunkowo gęste zaludnienie wynoszące kilkadziesiąt osób na km². Kaukaz zamieszkuje kilkaset różnych grup etnicznych, w tym przedstawiciele tzw. kaukaskiej rodziny językowej.

Istnieje kilka przyjętych granic między Azją a Europą na odcinku między Morzem Czarnym i Morzem Kaspijskim. Jedna z nich zakłada, że granica biegnie granią główną Kaukazu – wówczas Elbrus należałoby traktować jako najwyższy europejski szczyt. Zobacz więcej: granica Europa-Azja.

Podział

Kaukaz dzieli się na:
- Wielki Kaukaz – najwyższy szczyt: Elbrus o wysokości 5642 m n.p.m.,
- Mały Kaukaz – najwyższy szczyt: Giamysz o wysokości 3724 m n.p.m.

Kaukaz można też dzielić na:
- Kaukaz Zachodni – najwyższy szczyt: Dombaj-Ulgen o wysokości 4047 m n.p.m.,
- Kaukaz Środkowy – najwyższy szczyt: Elbrus o wysokości 5642 m n.p.m.,
- Kaukaz Wschodni – najwyższy szczyt: Tebulosmta o wysokości 4494 m n.p.m.

Najwyższe szczyty

Elbrus, 5642 m,
Dychtau, 5205 m,
Szchara, 5201 m,
Kosztantau, 5151 m,
Kazbek, 5054 m,
Dżangitau, 5051 m,
Miżyrgi, 5047 m,
Pik Puszkina, 5033 m,
Katyń-Tau – 4974 m,
Szota Rustaweli – 4960 m,
Pik Borowikowa – 4888 m,
Gestola – 4860 m,
Tetnuld – 4858 m,
Uszba – 4710m,
Uilpata – 4638 m,
Tebulosmta – 4494 m,
Bazardüzü – 4485 m,
Sachdag – 4243 m,
Aragac^[a] – 4090 m,
Dombaj-Ulgen – 4047 m.

Zobacz też

Uwagi

↑ ^a ^b Wymienienie szczytu Aragacu w rzędzie wierzchołków Kaukazu – rozumianego tu jako Wielki Kaukaz – jest sprawą sporną. Formalnie Aragac jest najwyższym szczytem Małego Kaukazu, ale są spore rozbieżności co do przynależności tego pasma: część geografów zalicza je w skład Kaukazu, a część w skład Wyżyny Armeńskiej.

Literatura

Włodzimierz Mizerski, Geologia regionalna kontynentów, Warszawa 2004, ISBN 83-01-14339-8
Wojciech Scelina, Elbrus. Przewodnik, Łódź 2022, ISBN 978-83-7729-656-1

Linki zewnętrzne

Góry i krainy Kaukazu – zdjęcia, informacje praktyczne. kaukaz.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-10-16)].
Kaukaz na Peakware. peakware.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-12-19)].
Kaukaz na Summitpost

Góry Kaukaz od strony gruzińskiej

[Aragac-1] Wymienienie szczytu Aragacu w rzędzie wierzchołków Kaukazu – rozumianego tu jako Wielki Kaukaz – jest sprawą sporną. Formalnie Aragac jest najwyższym szczytem Małego Kaukazu, ale są spore rozbieżności co do przynależności tego pasma: część geografów zalicza je w skład Kaukazu, a część w skład Wyżyny Armeńskiej.

[a]