Armada Española

Armada Española
	; Godło marynarki
Państwo	Hiszpania
Siły zbrojne	Siły Zbrojne Hiszpanii
Nazwa skrócona	Armada
Data utworzenia	XV wiek
Prefiks	ESPS (nieoficjalny)
Bandera
Proporzec
	Najwyższe dowództwa
Cywilne	Ministerstwo Obrony
Wojskowe	Rota
	Wydzielone części składowe
	Infantería de Marina (Piechota morska)
	Multimedia w Wikimedia Commons

Armada Española (Marynarka Wojenna Hiszpanii) – morski rodzaj Hiszpańskich Sił Zbrojnych, jedna z najstarszych ciągle aktywnych formacji morskich na świecie. Jej początki sięgają końca XV i początku XVI wieku, gdy hiszpańskie królestwa Kastylii i Aragonii zjednoczyły się za panowania "Monarchów Katolickich". Hiszpańska marynarka odegrała istotną rolę w historii Hiszpanii, w czasach hiszpańskiego imperium kolonialnego. Wśród istotnych osiągnięć marynarki są odkrycia Ameryki, pierwsze opłynięcie kuli ziemskiej przez Juan Sebastián Elcano i odkrycie drogi morskiej między Azją i Ameryką przez Andrés de Urdaneta. Hiszpańska Armada była najsilniejsza w XVI wieku, kres jej panowania na rzecz Royal Navy trwał stopniowo od porażki Wielkiej Armady do połowy XVII wieku. Do XIX wieku pozostawała jednak trzecią siłą morską (za francuską Marine nationale).

Dzisiejsza Armada pozostaje w gronie pięciu największych marynarek w Europie, jest zdolna do operowania na otwartym oceanie przez ograniczony czas (ang. green-water navy). Obecnie liczy ok. 20 000 żołnierzy i 54 zasadnicze jednostki, w tym 11 fregat (w tym 5 mogą być zakwalifikowane jako niszczyciele rakietowe), 3 okręty podwodne, 3 desantowce, 6 trałowców, 23 patrolowce i jednostki pomocnicze o łącznej wyporności łącznej ok. 220 tysięcy ton. Jej główne porty znajdują się w Rota, Ferrol, San Fernando, Cartagena i Las Palmas de Gran Canaria. Patronką hiszpańskiej Armady jest Matka Boska z Góry Karmel, opiekunka ludzi morza. Oficjalnym hymnem marynarki jest Salve Marinera, pieśń do Matki Boskiej jako Gwiazdy Morza (Stella Maris). Armada Española obchodzi swoje święto 16 lipca.

Historia

Druga połowa XIX wieku

W epoce pary, rozpoczynającej się w połowie XIX wieku, marynarka hiszpańska spadła do grona drugorzędnych potęg morskich, aczkolwiek nadal starała się być znaczącą siłą, broniącą reszty imperium kolonialnego^[1]. W 1860 roku jej głównymi siłami było sześć parowych fregat, cztery żaglowe fregaty i dwa żaglowe okręty liniowe, poza tym korwety, kanonierki i mniejsze okręty^[1]. Do początku lat 70. do służby przyjęła natomiast siedem będących nowością okrętów pancernych, chociaż tylko dwa żelazne, w tym pierwszy „Numancia”^[1]. Okręty tej klasy szybko stały się jednak przestarzałe. Marynarka w tym czasie została użyta w wojnie z Chile i Peru w latach 1865-1866, działając u wybrzeży tych państw. Mimo miażdżącej przewagi, nie odniosła jednak sukcesów poza zbombardowaniem miast Valparaíso i Callao i nie była w stanie wywalczyć zwycięstwa w wojnie^[2]. Wzmożona rozbudowa marynarki pod kątem ochrony kolonii miała miejsce od lat 80. do końca wieku, kiedy przyjęto do służby kilkanaście krążowników, chociaż w większości o umiarkowanej wartości bojowej, i tylko jeden pancernik „Pelayo”^[3]. Jedynie część okrętów budowano w kraju, a bardziej wartościowe jednostki kupowano za granicą, w tym „Pelayo”, krążownik „Reina Regente” i jeden z pierwowzorów niszczycieli: „Destructor”^[3]. Zbudowano też doświadczalny okręt podwodny „Peral”^[4]. W 1895 roku krążownik „Reina Regente” zatonął z całą załogą podczas sztormu^[3]. Ciężkim sprawdzianem dla marynarki stała się wojna amerykańsko-hiszpańska w 1898 roku, kiedy wysłana z Hiszpanii eskadra kontradmirała Cervery poniosła klęskę, tracąc cztery najnowsze krążowniki pancerne w bitwie pod Santiago de Cuba, a 11 mniejszych i starszych jednostek stracono w Zatoce Manilskiej na Filipinach^[5]. Po tym nie odbudowano już silnej marynarki, a wykończenie już budowanych okrętów uległo kilkuletniemu spowolnieniu^[1].

Lata 1900-1936

W 1910 roku marynarka posiadała stary pancernik „Pelayo”, pięć większych krążowników z przełomu wieków, oraz liczne mniejsze lub starsze okręty^[a]. W 1907 roku uchwalono nowy plan rozbudowy marynarki oraz bazy stoczniowej, w oparciu o Wielką Brytanię^[6]. Przede wszystkim rozpoczęto budowę trzech pancerników typu España należących do nowej generacji drednotów, chociaż mniejszych od zagranicznych, z których tylko jeden ukończono przed I wojną światową^[7]. Zbudowano też trzy niszczyciele typu Bustamante, oprócz których posiadano tylko cztery stare okręty tej klasy^[7]. Podczas I wojny światowej Hiszpania zachowała neutralność, aczkolwiek wojna wpłynęła na spowolnienie tempa budowy okrętów z powodu opóźnienia dostaw brytyjskich^[8]. Rozpoczęto wówczas budowę trzech nowoczesnych krążowników lekkich, ukończonych po wojnie^[b], natomiast zrezygnowano z planowanych trzech dużych pancerników^[7]. W składzie marynarki pojawiły się też wówczas pierwsze cztery operacyjne okręty podwodne^[4]. Wkrótce po I wojnie światowej marynarka hiszpańska zaczęła być angażowana w walce z powstaniem Rifenów w Maroku^[8]. W 1921 roku marynarka hiszpańska liczyła ok. 18 tysięcy personelu, w tym 4200 piechoty morskiej^[8].

Po wojnie Hiszpania zrezygnowała z ambicji budowy pancerników, jednakże do połowy lat 30. XX wieku wcieliła szereg nowoczesnych dużych okrętów; budowanych we własnych stoczniach, chociaż z pomocą brytyjską. Przede wszystkim były to dwa krążowniki ciężkie typu Canarias, trzy krążowniki lekkie typu Principe Alfonso, trzy niszczyciele typu Alsedo i 14 nowego typu Churruca, a także cztery duże stawiacze min typu Jupiter, wcielone już podczas wojny domowej^[9]. W latach 20. zbudowano też znaczną liczbę 12 okrętów podwodnych konstrukcji amerykańskiej typów B i C^[9]. W 1922 roku wcielono również pierwszy okręt lotniczy – okręt-bazę wodnosamolotów „Dédalo”^[9].

Wojna domowa 1936-1939

Marynarka odgrywała ograniczoną rolę w działaniach morskich podczas wojny domowej, wszczętej w lipcu 1936 roku, służąc głównie do ochrony linii komunikacyjnych i ostrzeliwania wybrzeża^[10]. Większość okrętów pozostała pod kontrolą rządu republikańskiego, czemu sprzyjało nastawienie ogółu marynarzy. Problemem było jednak zapewnienie wyszkolonej kadry oficerskiej, której większość poparła bunt nacjonalistów, co negatywnie wpłynęło na skuteczność wykorzystania marynarki po stronie Republiki^[10]. Marynarka republikańska nie była w szczególności w stanie zapobiec transportom morskim żołnierzy frankistowskich z Maroka we wrześniu 1936 roku^[10]. Trzonem floty republikanów były krążowniki lekkie „Libertad”, „Miguel de Cervantes” i „Méndez Núñez” i większość niszczycieli^[9]. Z kolei dzięki zdobyciu baz morskich Ferrol i Vigo przez nacjonalistów, przejęli oni oba krążowniki ciężkie („Canarias” i „Baleares”) oraz krążownik lekki „Almirante Cervera”^[10]. Obie strony przejęły też po jednym przestarzałym pancerniku, lecz oba zostały szybko utracone w 1937 roku^[9]. Nacjonalistom pomagały natomiast na morzu faszystowskie Włochy, których okręt podwodny uszkodził krążownik „Miguel de Cervantes”, eliminując go na długi czas z linii^[9]. Włochy też sprzedały nacjonalistom cztery niszczyciele i dwa okręty podwodne, a dalsze cztery okrety podwodne przekazały pod ich kontrolę^[9]. 5/6 marca 1938 roku doszło do jedynego większego starcia morskiego wojny – bitwy koło przylądka Palos, w której zatopiono krążownik „Baleares”^[10]. W toku działań zatonęło też kilka mniejszych okrętów^[9]. Po upadku republiki w marcu 1939 roku pozostałe siły jej floty zostały internowane we francuskiej Bizercie, a następnie zwrócone zwycięskim nacjonalistom.

Czasy powojenne

Dyktator Francisco Franco zdołał utrzymać neutralność Hiszpanii podczas II wojny światowej, lecz przez pierwsze lata po wojnie domowej kraj był zniszczony i budowa nowych jednostek dla marynarki długo trwała^[11]. W 1945 roku liczebność personelu marynarki wynosiła 26 tysięcy^[11]. Wraz z rozpoczęciem zimnej wojny, pozycja międzynarodowa izolowanej Hiszpanii uległa polepszeniu, a w 1953 roku podpisała ona z USA porozumienie o pomocy wojskowej, które umożliwiło rozwój marynarki^[11]. Do początku lat 60. uzyskano z USA między innymi pięć niszczycieli wojennej budowy typu Fletcher oraz zmodernizowano szereg okrętów z nowocześniejszym wyposażeniem radarowym i uzbrojeniem, a liczebność marynarki wzrosła do 42 tysięcy^[11]. W 1967 roku Hiszpania uzyskała od USA śmigłowcowiec „Dedalo”, przebudowany w latach 70. na pierwszy w marynarce Hiszpanii lekki lotniskowiec^[12]. W latach 70. marynarka hiszpańska dysponowała ogółem 23 niszczycielami z uzbrojeniem artyleryjskim^[c]. W tej dekadzie marynarka otrzymała też pierwsze okręty z uzbrojeniem rakietowym – pięć fregat typu Baleares projektu amerykańskiego, a do początku lat 80. jeszcze sześć korwet rakietowych typu Descubierta^[13]. W latach 1957-58 i między 1962 a 1965 rokiem marynarka hiszpańska brała udział w kilku akcjach zbrojnych w obronie enklawy Ifni w Maroku, a w 1969-70 była użyta do bezskutecznej demonstracji roszczeń w stosunku do brytyjskiego Gibraltaru^[11]. W 1982 roku Hiszpania została członkiem NATO, co rozszerzyło zadania marynarki na ochronę wschodniego Atlantyku w razie konfliktu z blokiem wschodnim^[11].

W 1988 lotniskowiec „Dedalo” wywodzący się z II wojny światowej został zastąpiony przez zbudowany w Hiszpanii „Príncipe de Asturias”; oba typy wykorzystywały samoloty Harrier, od 1987 AV-8B Harrier II. W latach 80. też marynarka zaczęła otrzymywać serię sześciu fregat rakietowych typu Santa Maria (wersja amerykańskiego typu OHP)^[13]. W pierwszej dekadzie XXI wieku zostały one uzupełnione przez pięć nowoczesnych dużych fregat własnego projektu typu Álvaro de Bazán, z amerykańskim systemem Aegis, o dużych możliwościach przeciwlotniczych^[14]. Na przełomie wieków wcielono też dwa duże okręty desantowe–doki typu Galicia^[15].

W 2010 marynarka otrzymała okręt uniwersalny „Juan Carlos I”, największy dotychczas hiszpański okręt, pełniący rolę lotniskowca i okrętu desantowego^[15]. Z powodu oszczędności, lotniskowiec „Príncipe de Asturias” został jednak po 25 latach, w 2013 roku wycofany ze służby. W planie modernizacyjnym na najbliższe lata flota otrzyma dziewięć patrolowców typu Meteoro (sześć weszło do służby) oraz cztery nowe okręty podwodne typu S-80, dla zastąpienia obecnych typu Agosta. 22 kwietnia 2021 roku w stoczni Navantia zwodowano pierwszy okręt podwodny z serii - S-81 „Isaac Peral”^[16]. W 2015 roku liczebność personelu marynarki wynosiła 22 627 oraz prawie 6000 piechoty morskiej^[17].

Wyposażenie

Obecne okręty Armada Española

Typ	Okręty	Wejście do służby	Wyporność (t)	Długość (m)	Prędkość (w.)	Autonomi-czność (Mm)	Załoga
Fregaty i niszczyciele
Fregaty rakietowe/niszczyciele rakietowe typu Álvaro de Bazán (F100)	Álvaro de Bazán (F-101) Almirante Juan de Borbón (F-102) Blas de Lezo (F-103) Méndez Núñez (F-104) Cristobal Colón (F-105)	2002–2012	6250	146,7	28,5	5000	216
Fregaty rakietowe typu Santa María (F80)	Santa María (F-81) Victoria (F-82) Numancia (F-83) Reina Sofía (F-84) Navarra (F-85) Canarias (F-86)	1986–1994	4017	137,7	29	5300	223
Okręty podwodne
Okręty podwodne (SSK) typu Agosta	Galerna (S-71) Tramontana (S-74)	1983–1986	1740	67,8	20,5	8500	60
Okręty podwodne (SSK) typu Isaac Peral(inne języki)	S-81 Isaac Peral^[18]	2021 -	3000	80,8	19		32
Lotniskowce i okręty desantowe
Okręt desantowy-dok (LHD)/lotniskowiec typu Juan Carlos I (L61)	Juan Carlos I (L-61)	2010	27 079	230,8	21,5	9000	243 + 1200
Okręty desantowe-doki (LPD) typu Galicia	Galicia (L-51) Castilla (L-52)	1998 2000	13 815	160	19	6000	115
Łodzie desantowe (LCM) typu LCM1E	14	2001–2008	107,6	23,3	12, 5	190	4
Okręty zaopatrzeniowe
Patiño (A14)	1	1995	17 045	165,8	20	13 440	160
Cantabria (A15)	1	2010	19 500	173,9	20	6 000	122
Trałowce
Trałowce (MCM) typu Segura	6	1999–2005	585	54	14	2000	40
Okręty patrolowe
Korwety (FS) typu Descubierta (P75)	Infanta Elena F33 Infanta Cristina F34	1980–1982	1666	88,8	25	7500	65
Okręty patrolowe typu Meteoro	Meteoro (P-41) Rayo (P-42) Relámpago (P-43) Tornado (P-44) Audaz (P-45) Furor (P-46)	2011–	2500	93,9	20,5	8700	35
Okręty patrolowe typu Serviola (P70)	4	1991–1992	1106	68	20	8000	48
Okręty patrolowe typu Chilreu (P60)	3	1992–2004	1900	68,3	16	24 000	36
Okręty patrolowe typu Anaga (P20)	3	1981	319	44,26	15	10 dni	27
Łodzie patrolowe typu Toralla (P80)	2	1987	133	28,5	20	1000	11
Łodzie patrolowe typu Aresa/PVC-160 (P110)	2	1979	20,80	13,70	14	-	6
Łódź patrolowa Cabo Fradera (P201)	1	1963	28	17,85	10	-	9
Okręty hydrograficzne/badawcze
Okręty hydrograficzne typu Malaespina	2	1975	1090	57,7	20	-	62
Okręty hydrograficzne typu Castor	2	1974	360	38,35	11,6	-	41
Łodzie hydrograficzne typu Rodman 1250 (LHT-130)	2	2001, 2004	-	-	20	-	-
Polarny okręt badawczy Hesperides (A33)	1	1991	2738	82,5	14,7	12 000	54
Polarny okręt badawczy Las Palmas (A52)	1	1981 (1978)	1437	41,2	-	7000	36
Okręty transportowe
Contramaestre Casado (A01)	1	1983 (1953)	4964	104,2	14	-	62
Contramaestre Casado (A04)	1	2000 (1973)	2300	75	10	20 dni	26
El Camino Español (A05)	1	1999 (1984)	5800	95	10	2800	30
Okręty pomocnicze
Okręt dowodzenia(inne języki) (MCM) Diana (M11)	1	2000 (1979)	1233	88,8	25	7500	118
Okręt ratowniczy Neptuno (A20)	1	1999 (1976)	1860	57	11	6000	51
Holownik Mahón (A51)	1	1981 (1978)	1437	41,2	14
Holownik La Graña (A53)	1	1993 (1982)	663,8	32,5	14
Holownik Mar Caribe (A101)	1	1989 (1974)	1860	57
Okręt walki elektronicznej Alerta (A111)	1	1992 (1982)	2292	76,5	12	1000
Okręty szkolne
Żaglowiec szkolny Juan Sebastián Elcano (A71)	1	1927	3700	113,1	16,5	1200	257

Armada Española Arma Aérea (lotnictwo)

Samolot	Producent	Typ	Wersja	Liczba sztuk	Uwagi
McDonnell Douglas AV-8B Harrier II	Stany Zjednoczone	myśliwiec pokładowy	AV-8B Plus TAV-8B	12 1
Cessna Citation	Stany Zjednoczone	transport VIP	Citation II Citation VI	3 1
Agusta-Bell 212	Stany Zjednoczone	morski śmigłowiec ZOP	212ASW	7
McDonnell Douglas MD-500	Stany Zjednoczone	śmigłowiec szkolny	500M	7
Sikorsky SH-3 Sea King	Stany Zjednoczone	śmigłowiec transportowy wczesnego ostrzegania	SH-3H SH-3AEW	7 3
Sikorsky SH-60 Seahawk	Stany Zjednoczone	morski śmigłowiec ZOP	S-70B-1	12	Zamówiono 6 SH-60F.

Uwagi

↑ Krążowniki ponad 5000 ton: „Emperador Carlos V”, „Lepanto”, „Princesa de Asturias”, „Cataluña”, „Reina Regente” (Conway’s All the world’s fighting ships 1906–1921 ↓, s. 377)
↑ „Reina Victoria Eugenia”, „Méndez Núñez”, „Blas de Lezo”
↑ Niszczyciele: 2 typu Alava, 8 typu Audaz (dziewiąty zatonął w 1966), 3 typu Oquendo, 5 amerykańskich typu Fletcher i 5 amerykańskich typu Gearing FRAM I. Nie wszystkie były dostępne równocześnie z uwagi na wycofywanie starszych (Conway’s All the world’s fighting ships 1947–1995 ↓, s. 429-434)

Przypisy

↑ ^a ^b ^c ^d Conway’s All the world’s fighting ships 1860–1905 ↓, s. 380
↑ Gozdawa-Gołębiowski 1985 ↓, s. 193.
↑ ^a ^b ^c Conway’s All the world’s fighting ships 1860–1905 ↓, s. 381-385.
↑ ^a ^b Conway’s All the world’s fighting ships 1906–1921 ↓, s. 380-381.
↑ Gozdawa-Gołębiowski 1985 ↓, s. 320, 330-332.
↑ Conway’s All the world’s fighting ships 1906–1921 ↓, s. 375.
↑ ^a ^b ^c Conway’s All the world’s fighting ships 1906–1921 ↓, s. 377-380.
↑ ^a ^b ^c Conway’s All the world’s fighting ships 1906–1921 ↓, s. 376.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Conway’s All the world’s fighting ships 1922–1946 ↓, s. 399-403.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e Conway’s All the world’s fighting ships 1922–1946 ↓, s. 398.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Conway’s All the world’s fighting ships 1947–1995 ↓, s. 427-428.
↑ Conway’s All the world’s fighting ships 1947–1995 ↓, s. 428.
↑ ^a ^b Conway’s All the world’s fighting ships 1947–1995 ↓, s. 435-436.
↑ Jane’s Fighting Ships 2015–2016 ↓, s. 770.
↑ ^a ^b Jane’s Fighting Ships 2015–2016 ↓, s. 775-776.
↑ "El Mundo": hiszpańska księżniczka Eleonora “ochrzciła” najnowocześniejszy na świecie okręt podwodny [online], Polska Agencja Prasowa SA [dostęp 2021-04-25] (pol.).
↑ Jane’s Fighting Ships 2015–2016 ↓, s. 766.
↑ WitoldW. Rychter WitoldW., Ceremonia wodowania hiszpańskiego okrętu podwodnego S-81 Isaac Peral S-80 Okręty Podwodne Świata - [online], Okręty Podwodne Świata, 19 kwietnia 2021 [dostęp 2021-04-25] (pol.).

Bibliografia

Conway’s All the world’s fighting ships 1860–1905. Robert Gardiner, Roger Chesneau, Eugene Kolesnik (red.). Londyn: Conway Maritime Press, 1979. ISBN 0-85177-133-5. (ang.).
Conway's All the world’s fighting ships 1906–1921. Robert Gardiner, Randal Gray (red.). Londyn: Conway Maritime Press, 1985. ISBN 0-85177-245-5. (ang.).
Conway’s All the world’s fighting ships 1922–1946. Robert Gardiner, Roger Chesneau (red.). London: Conway Maritime Press, 1980. ISBN 0-85177-146-7. (ang.).
Conway’s All the world’s fighting ships 1947–1995. Robert Gardiner, Stephen Chumbley (red.). Annapolis: Naval Institute Press, 1995. ISBN 1-55750-132-7. (ang.).
Jan Gozdawa-Gołębiowski: Od wojny krymskiej do bałkańskiej. Gdańsk: Wydawnictwo Morskie, 1985. ISBN 83-215-3259-4. OCLC 830182417.
IHS Jane’s Fighting Ships 2015–2016. Stephen Saunders (red.). IHS, 2015. ISBN 978-0-7106-3143-5. (ang.).

Linki zewnętrzne

Oficjalna strona Armada Española

[6] Krążowniki ponad 5000 ton: „Emperador Carlos V”, „Lepanto”, „Princesa de Asturias”, „Cataluña”, „Reina Regente” (Conway’s All the world’s fighting ships 1906–1921 ↓, s. 377)

[10] „Reina Victoria Eugenia”, „Méndez Núñez”, „Blas de Lezo”

[15] Niszczyciele: 2 typu Alava, 8 typu Audaz (dziewiąty zatonął w 1966), 3 typu Oquendo, 5 amerykańskich typu Fletcher i 5 amerykańskich typu Gearing FRAM I. Nie wszystkie były dostępne równocześnie z uwagi na wycofywanie starszych (Conway’s All the world’s fighting ships 1947–1995 ↓, s. 429-434)

[conw1860-1] Conway’s All the world’s fighting ships 1860–1905 ↓, s. 380

[CITEREFGozdawa-Gołębiowski1985193-2] Gozdawa-Gołębiowski 1985 ↓, s. 193.

[CITEREF''Conway’s_All_the_world’s_fighting_ships_1860–1905''381-385-3] Conway’s All the world’s fighting ships 1860–1905 ↓, s. 381-385.

[CITEREF''Conway’s_All_the_world’s_fighting_ships_1906–1921''380-381-4] Conway’s All the world’s fighting ships 1906–1921 ↓, s. 380-381.

[CITEREFGozdawa-Gołębiowski1985320,_330-332-5] Gozdawa-Gołębiowski 1985 ↓, s. 320, 330-332.

[CITEREF''Conway’s_All_the_world’s_fighting_ships_1906–1921''375-7] Conway’s All the world’s fighting ships 1906–1921 ↓, s. 375.

[CITEREF''Conway’s_All_the_world’s_fighting_ships_1906–1921''377-380-8] Conway’s All the world’s fighting ships 1906–1921 ↓, s. 377-380.

[CITEREF''Conway’s_All_the_world’s_fighting_ships_1906–1921''376-9] Conway’s All the world’s fighting ships 1906–1921 ↓, s. 376.

[CITEREF''Conway’s_All_the_world’s_fighting_ships_1922–1946''399-403-11] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Conway’s All the world’s fighting ships 1922–1946 ↓, s. 399-403.

[CITEREF''Conway’s_All_the_world’s_fighting_ships_1922–1946''398-12] Conway’s All the world’s fighting ships 1922–1946 ↓, s. 398.

[CITEREF''Conway’s_All_the_world’s_fighting_ships_1947–1995''427-428-13] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Conway’s All the world’s fighting ships 1947–1995 ↓, s. 427-428.

[CITEREF''Conway’s_All_the_world’s_fighting_ships_1947–1995''428-14] Conway’s All the world’s fighting ships 1947–1995 ↓, s. 428.

[CITEREF''Conway’s_All_the_world’s_fighting_ships_1947–1995''435-436-16] Conway’s All the world’s fighting ships 1947–1995 ↓, s. 435-436.

[CITEREF''_Jane’s_Fighting_Ships_2015–2016''770-17] Jane’s Fighting Ships 2015–2016 ↓, s. 770.

[CITEREF''_Jane’s_Fighting_Ships_2015–2016''775-776-18] Jane’s Fighting Ships 2015–2016 ↓, s. 775-776.

[19] "El Mundo": hiszpańska księżniczka Eleonora “ochrzciła” najnowocześniejszy na świecie okręt podwodny [online], Polska Agencja Prasowa SA [dostęp 2021-04-25] (pol.).

[CITEREF''_Jane’s_Fighting_Ships_2015–2016''766-20] Jane’s Fighting Ships 2015–2016 ↓, s. 766.

[21] WitoldW. Rychter WitoldW., Ceremonia wodowania hiszpańskiego okrętu podwodnego S-81 Isaac Peral S-80 Okręty Podwodne Świata - [online], Okręty Podwodne Świata, 19 kwietnia 2021 [dostęp 2021-04-25] (pol.).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[a]

[6]

[7]

[8]

[b]

[9]

[10]

[11]

[12]

[c]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

Afryka	Algeria Egipt Ghana Libia Maroko Nigeria Południowa Afryka Tunezja
Ameryka Południowa i Środkowa	Argentyna Brazylia Chile Dominikana Ekwador Kolumbia Kuba Peru Urugwaj(inne języki) Wenezuela
Ameryka Północna	Kanada Meksyk Stany Zjednoczone
Australia i Oceania	Australia Nowa Zelandia
Azja	Arabia Saudyjska Bangladesz Chiny Indie Indonezja Irak Iran Izrael Japonia Jemen Korea Południowa Malezja Oman Pakistan Tajlandia Tajwan Turcja Wietnam
Europa	Albania Belgia Bułgaria Czarnogóra Chorwacja Dania Estonia Finlandia Francja Grecja Hiszpania Holandia Litwa Łotwa Malta Niemcy Norwegia Polska Portugalia Rosja Rumunia Słowenia Szwecja Ukraina Wielka Brytania Włochy