Adam Jerzy Czartoryski

Adam Jerzy Czartoryski

Adam Jerzy Czartoryski na fotografii Nadara
Pogoń Litewska
Rodzina	Czartoryscy herbu Pogoń Litewska
Data i miejsce urodzenia	14 stycznia 1770 Warszawa
Data i miejsce śmierci	15 lipca 1861 Montfermeil, Francja
Ojciec	Adam Kazimierz Czartoryski
Matka	Izabela Fleming
Żona	Anna Zofia Sapieha
Dzieci	Witold Czartoryski, Władysław Czartoryski, Izabella Elżbieta Czartoryska.
Odznaczenia

Józef Oleszkiewicz, Portret Adama Jerzego Czartoryskiego z 1810 roku

Jan Piotr Norblin, Portret Adama Jerzego Czartoryskiego z 1829 roku ze zbiorów Muzeum Ziem Wschodnich Dawnej Rzeczypospolitej

Adam Jerzy Czartoryski z synami

Trumna księcia Adama Jerzego Czartoryskiego, w Krypcie Książąt Czartoryskich w Sieniawie

Tablica upamiętniająca Adama Jerzego Czartoryskiego na Pałacu Błękitnym w Warszawie

Śmierć Adama Jerzego Czartoryskiego

Adam Jerzy Czartoryski książę herbu własnego, ps. „Toulouzan” (ur. 14 stycznia 1770 w Warszawie, zm. 15 lipca 1861 w Montfermeil) – polski mąż stanu, minister spraw zagranicznych Imperium Rosyjskiego w latach 1804–1806, wielki podkomorzy dworu królewskiego Mikołaja I Romanowa w 1830 roku, wiceprezes Rządu Tymczasowego Królestwa Polskiego w 1815 roku, senator-wojewoda Królestwa Polskiego (1815), prezes Rządu Narodowego Królestwa Polskiego (1831), prezes Senatu, pisarz, poeta, mecenas sztuki i kultury, został odznaczony Orderem Orła Białego (w 1815), wielki skarbnik Katolickiego Wielkiego Przeoratu w Rosji kawalerów maltańskich w 1798 roku. Założyciel politycznego obozu konserwatywno-liberalnego Hotel Lambert.

Tajny konsyliarz, towarzysz i pełniący obowiązki ministra interesów zagranicznych, Tajnej Rady Monarszej i Głównego Szkół Rządu członek, generał poczt, Imperium Rosyjskiego Senator, państwa Uniwersytetu Wileńskiego i jego wydziału kurator.

Urodzony w związku małżeńskim księcia gen. Adama Kazimierza Czartoryskiego, generała ziem podolskich (1734–1823) i Izabeli z domu Flemming, chociaż rozpowszechniano za jego życia plotki, że jego prawdziwym ojcem był Nikołaj Repnin, poseł rosyjski w Warszawie i kochanek Izabeli Czartoryskiej. Brat Marii Wirtemberskiej. Mąż ks. Anny Zofii Sapiehy (1799–1864) h. Lis – córki Aleksandra Antoniego Sapiehy, adiutanta cesarza Napoleona I, ojciec Władysława – fundatora Muzeum Czartoryskich w Krakowie i księcia Witolda Czartoryskiego (1822–1865) oraz Izabeli Elżbiety Czartoryskiej – żony Jana Kantego Działyńskiego.

Dzieciństwo i młodość

Otrzymał staranne wykształcenie domowe (jego nauczycielem był Gotfryd Ernest Groddeck), które dopełnił podróżami zagranicznymi. W roku 1786 wyruszył w 2-letnią podróż do Niemiec, gdzie poznał Johanna Wolfganga Goethego, Christopha Martina Wielanda i Johanna Gottfrieda Herdera. W Paryżu (1788) przedstawiony został królowej Francji Marii Antoninie. Tam nawiązał współpracę ze Scypionem Piattolim. W roku 1788 powrócił do kraju, gdzie został marszałkiem sejmiku w Kamieńcu Podolskim, jednak już kilka miesięcy później (1789) wyjechał do Anglii i Szkocji, gdzie podjął studia w Edynburgu. Do Polski powrócił w 1791 r. Członek Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej.

Wojna polsko-rosyjska (1792)

Jako ochotnik wstąpił w roku 1792 do armii litewskiej i brał udział w wojnie polsko-rosyjskiej. Był dowódcą szwadronu (w stopniu podpułkownika) w 4. Pułku Koronnym Przedniej Straży oraz rotmistrzem chorągwi 7. Brygady Kawalerii Narodowej. Zdobył Krzyż Kawalerski Orderu Virtuti Militari za udział w bitwie pod Grannem. Wraz z resztą armii litewskiej oskarżał władze i króla Stanisława Augusta Poniatowskiego o zdradę. Wkrótce potem, 16 sierpnia roku 1792 odszedł ze służby wojskowej, wyjeżdżając do Wiednia i Londynu.

Powstanie kościuszkowskie

W czasie powstania w 1794 r. przebywał za granicą w Brukseli i w Wiedniu. Po zniszczeniu Puław przez wojska rosyjskie, rodzice za radą generał-gubernatora-litewskiego Nikołaja Repnina wysłali swoich synów do Sankt Petersburga. Wraz z bratem Konstantynem został tam wysłany przez ojca, a celem ich bytności było ratowanie dóbr zasekwestrowanych przez Rosjan.

Pobyt w Rosji

W Rosji został kamerjunkrem Pułku Gwardii Konnej. Awansowany później do stopnia brygadiera był adiutantem wielkiego księcia Aleksandra I. Nawiązał romans z żoną Aleksandra wielką księżną Elżbietą Aleksiejewną. Po narodzinach ich córki, książę Adam został mianowany posłem rosyjskim w Królestwie Sardynii. W 1801 powrócił do Rosji. W 1802 przeprowadzono reformę władz imperium według zaleceń księcia Adama. Utworzono 8 ministerstw i komitet ministrów pod przewodnictwem cesarza. Czartoryski został zastępcą Aleksandra Woroncowa, mianowany członkiem rady do spraw szkolnych W Ministerstwie Oświaty i członkiem komitetu urządzania Żydów. Po utworzeniu okręgu naukowego wileńskiego, w 1803 objął jako kurator władzę szkolną w 8 guberniach zachodnich Rosji. Na tym stanowisku był m.in. zwierzchnikiem odnowionego Uniwersytetu Wileńskiego.

Został przyjacielem i doradcą cesarza Aleksandra I. Mianowany przez niego w 1803 kuratorem wileńskiego okręgu naukowego przyczynił się do rozwoju oświaty na wschodnich ziemiach zabranych dawnej Rzeczypospolitej, rozbudował sieć szkół parafialnych z językiem polskim. Położył duże zasługi w rozkwicie Uniwersytetu Wileńskiego. W 1824 po procesie filomatów i filaretów podał się do dymisji.

W latach 1804–1806 pełnił funkcję ministra spraw zagranicznych w rządzie Rosji. Był zwolennikiem rozwoju zjednoczonej Polski pod berłem rosyjskim (tzw. plan puławski). Stanowiło to część większego planu Ligi Europejskiej, projektu bardziej przypominającego Ligę Narodów niż założone w 1815 r. Święte Przymierze. Czartoryski był też członkiem rosyjskiego Senatu i Rady Państwa.

Orientacji prorosyjskiej pozostał wierny także w okresie Księstwa Warszawskiego. Po ataku francuskim na Rosję w 1812 wziął dymisję ze stanowisk państwowych i wyjechał za granicę. Jego osoba była brana pod uwagę w trakcie rozpatrywania kwestii polskiej. Proponowano uczynienie księcia Adama wicekrólem odbudowanego państwa polskiego. Po klęsce Napoleona w Rosji, ministrowie Księstwa Warszawskiego zwrócili się do Czartoryskiego z propozycją przyłączenia księstwa do Rosji, z zachowaniem Konstytucji 3 maja lub odmienionej konstytucji księstwa. W 1814 w Chaumont Czartoryski przedstawił Aleksandrowi program połączenia 8 guberni litewsko-ruskich z Księstwem Warszawskim.

Królestwo Kongresowe

W czasie kongresu wiedeńskiego jako doradca Aleksandra I współdziałał w utworzeniu konstytucyjnego Królestwa Polskiego. 23 listopada 1814 został przyjęty do loży masońskiej Świątynia Izis. Od lipca 1814 stał na czele Komitetu Cywilnego Reformy i uczestniczył w przygotowaniu ustawy konstytucyjnej. 15 czerwca 1815 został wiceprezesem Rządu Tymczasowego. 1 grudnia 1815 mianowany senatorem-wojewodą Królestwa Kongresowego. Następnie za sprawą wielkiego księcia Konstantego i carskiego komisarza Nikołaja Nowosilcowa został odsunięty od funkcji politycznych w rządzie i skupił się na sprawach oświatowych. Po śmierci Aleksandra I przeszedł do opozycji konserwatywnej.

25 września 1817 ożenił się z księżniczką Anną Zofią z domu Sapiehą.

W 1828 roku był członkiem Sądu Sejmowego, mającego osądzić osoby oskarżone o zdradę stanu.

Odznaczony rosyjskim Orderem św. Anny II klasy, Komandor Orderu Maltańskiego.

Powstanie listopadowe

Po wybuchu powstania listopadowego w nocy z 29 na 30 listopada książę Czartoryski wszedł w skład Rady Administracyjnej a 3 grudnia został prezesem Rządu Tymczasowego, a następnie Rządu Narodowego do 17 sierpnia 1831 (podał się do dymisji pod wpływem wypadków nocy sierpniowej). W początkowym okresie liczył na ugodę z Mikołajem I, później zaś na interwencję dyplomatyczną państw zachodnich. Jako senator podpisał 25 stycznia 1831 roku akt detronizacji Mikołaja I Romanowa. Po upadku powstania udał się na emigrację. Za udział w powstaniu cesarz Mikołaj I Romanow skazał go na karę śmierci przez ścięcie toporem.

Emigracja

Był członkiem sejmu powstańczego na emigracji. 25 lutego 1832 w czasie swojego pobytu w Wielkiej Brytanii powołał Literary Association of the Friends of Poland, stowarzyszenie mobilizujące brytyjską opinię publiczną wokół sprawy polskiej. W 1833 osiadł w Paryżu, kupując w 1843 Hôtel Lambert. Stanął na czele stronnictwa konserwatywnego Hotel Lambert. Popierał antyrosyjską politykę państw europejskich, a także ruchy rewolucyjne i narodowe, upatrując w nich możliwość odbudowy Polski.

W 1839 wiązał nadzieje dla sprawy polskiej z wybuchem konfliktu międzynarodowego o Belgię. Umieszczał oficerów i żołnierzy Polaków w armiach hiszpańskiej i portugalskiej, by przygotowywać kadry przyszłego wojska polskiego. Pragnął związać sprawę polską z antyrosyjskim powstaniem górali Szamila. W 1839 upadł projekt ogłoszenia księcia Adama królem Polski na emigracji. W 1840 Czartoryski podjął się przeprowadzenia programu odnowienia świata słowiańskiego w oparciu o Imperium Osmańskie. W 1841 powstała wschodnia agencja główna, kierowana przez Michała Czajkowskiego, a w 1843 agencja zachodnia Ludwika Orpiszewskiego. W czasie Wiosny Ludów przebywał w Berlinie, gdzie całkowicie rozczarował się do koncepcji wspólnego polsko-francusko-pruskiego wystąpienia przeciw Rosji. W okresie wojny krymskiej 1853–1856 patronował polskim formacjom wojskowym w Turcji. Po pokoju paryskim w 1856 wycofał się z czynnego życia politycznego. W 1858 odwiedził Gołuchów. W Wiedniu został przyjęty przez cesarza Franciszka Józefa I. W 1860 powołał Bureau des Affaires Polonaises.

Zmarł w Montfermeil pod Paryżem. Został pochowany na polskim cmentarzu w Montmorency. W sierpniu 1865 trumny ze szczątkami księcia oraz jego żony (zmarłej w 1864) przewieziono do Sieniawy koło Przeworska, gdzie zostały złożone w rodowej krypcie.

Mecenat naukowy i twórczość literacka

Był także mecenasem literatury i sztuki. Członek czynny Towarzystwa Królewskiego Przyjaciół Nauk w Warszawie w 1829 roku. Był jednym ze współtwórców założonego w 1832 Towarzystwa Literackiego, a od 1853 jego dożywotnim prezesem. Współtworzył także Stowarzyszenie Pomocy Naukowej oraz Bibliotekę Polską w Paryżu.

Pisał dzieła z zakresu polityki, ale również wiersze i poematy często związane tematycznie z Puławami. Do bardziej znanych należą: Bard Polski (1840), Powązki (1918) oraz pamiętnik: Memoires... (t. 1-2, 1887) tłumaczenie polskie Pamiętniki ks. Adama Jerzego Czartoryskiego... (Kraków, 1904–1905). Znane są także jego rozprawy o Kniaźninie (1853), Niemcewiczu (1860) i Kancie. Przekładał również dzieła Horacego, Sofoklesa i Pindara. Został także wprowadzony na karty literatury polskiej przez Słowackiego w Kordianie oraz Wyspiańskiego w Lelewelu.

Ważniejsze dzieła

• Bard polski, powst. 1795, wyd. J.U. Niemcewicz (bez podania nazwiska autora) w książce: K. Sienkiewicz Skarbiec historii polskiej, t. 1, Paryż 1840, s. 465–589 i odb.; wyd. następne: Paryż 1860 Biblioteka Polska; fragm. i streszczenie ogł. L. Dębicki: Puławy, t. 4, Lwów 1888; wyd. J. Kallenbach, Brody 1912 Arcydzieła Polskich i Obcych Pisarzy, t. 79
• Na obcej ziemi i spod obcej strzechy, powst. 1795, fragmenty ogł. L. Dębicki: Puławy, t. 4, Lwów 1888
• Do Katarzyny II. Urywek, powst. 1795–1796, wyd. J. Kallenbach: „O Bardzie polskim ks. Adama Czartoryskiego wobec nieznanych jego poezji”, Rozprawy AU Wydział Filologiczny, t. 57 (1919); także w odbitkach pt. Bard polski..., Kraków 1918
• Powrót do Puław, powst. około roku 1801, fragmenty wyd. J. Kallenbach: „O Bardzie polskim ks. Adama Czartoryskiego wobec nieznanych jego poezji”, Rozprawy AU Wydział Filologiczny, t. 57 (1919)
• Wiersz do matki, powst. 1809–1813, wyd. J. Kallenbach: „O Bardzie polskim ks. Adama Czartoryskiego wobec nieznanych jego poezji”, Rozprawy AU Wydział Filologiczny, t. 57 (1919)
• Myśli dążące do zamiaru polepszenia bytu włościan polskich i podania im środków dojścia stopniami do niepodległości bez szkody właścicieli, Warszawa (1814)
• O Koblańskim (nekrolog), powst. około roku 1817, niewydany, streszczenie ogł. L. Dębicki: Puławy, t. 4, Lwów 1888
• Życie Kniaźnina, powst. około roku 1817, wyd. Przegląd Poznański 1853; odb. Poznań 1853 (wyd. anonimowe)
• Do Iksów... (wiersz), powst. prawdopodobnie w latach 1816–1818, wyd. B. Gubrynowicz: „Z dziejów Towarzystwa Iksów w Warszawie”, Kurier Warszawski 1914, nr 1 (autorstwo Czartoryskiego domniemane)
• Królowa Jadwiga (monografia historyczna), powst. 1818, niewydana, streszczenie ogł. L. Dębicki: Puławy, t. 4, Lwów 1888
• Prozodia polska, powst. 1820 (wymienia ją J. Kallenbach: „O Bardzie polskim ks. Adama Czartoryskiego wobec nieznanych jego poezji”, Rozprawy AU Wydział Filologiczny, t. 57, 1919)
• Essai sur la diplomatie ou manuscrit d’un Philhellène. Publié par M. Toulouzan, powst. około roku 1823, wyd. Paryż 1830, wyd. 2 Paryż 1864; przekł. polski fragm.: Czas 1872, nr 291 i nn.; 1873, nr 26 i nn.
• Wiersz do J.M. Fredry, powst. około roku 1824, fragmenty ogł. L. Dębicki: Puławy, t. 4, Lwów 1888; całość wyd. J. Kallenbach: „O Bardzie polskim ks. Adama Czartoryskiego wobec nieznanych jego poezji”, Rozprawy AU Wydział Filologiczny, t. 57 (1919)
• Na bal, powst. 1828–1829, wyd. J. Kallenbach: „O Bardzie polskim ks. Adama Czartoryskiego wobec nieznanych jego poezji”, Rozprawy AU Wydział Filologiczny, t. 57 (1919)
• Powązki (poemat niedokończony), powst. 1795–1830, fragmenty ogł. L. Dębicki: Puławy, t. 4, Lwów 1888; całość wyd. J. Kallenbach: „O Bardzie polskim ks. Adama Czartoryskiego wobec nieznanych jego poezji”, Rozprawy AU Wydział Filologiczny, t. 57 (1919)
• Wiejskie ogrody, powst. 1795–1830, fragmenty wyd. J. Kallenbach: „O Bardzie polskim ks. Adama Czartoryskiego wobec nieznanych jego poezji”, Rozprawy AU Wydział Filologiczny, t. 57 (1919)
• Kiedyś, powst. 1795–1830, wyd. J. Kallenbach: „O Bardzie polskim ks. Adama Czartoryskiego wobec nieznanych jego poezji”, Rozprawy AU Wydział Filologiczny, t. 57 (1919)
• Sybilla puławska (poemat niedokończony), powst. 1795–1830, fragmenty ogł. L. Dębicki: Puławy, t. 4, Lwów 1888
• Pochwała Jana Pawła Woronicza, czytana na posiedzeniu Tow. Przyj. Nauk dnia 30 kwietnia 1830 roku, Puławy (1830), wyd. 2 Puławy 1830 (w dodatku: poezje Woronicza), rękopis: Ossolineum, sygn. 1898/II
• Dernier mot sur le statut organique imposé à la Pologne le 26 fèvr. 1832, Paryż 1833
• Mowy... od roku 1838–1847, wyd. ze wstępem T.A. Olizarowski, Paryż 1847:
  • przekł. francuski: pojedynczych mów (II połowa XX wieku)
  • przekł. niemiecki: K. Biedermann Fürst A.G. Czartoryski und seine Stellung zur Sache Polens, t. 2, Lipsk 1848
• Lettre... aux Polonais. (Paris, 26 août 1854), Paryż (1854)
• Lettre... à Lord Dudley-Stuart, membre du Parlament à l’ocassion du dînner donné à Londres par le Société des Amis de la Pologne. (Paris, 24 mars 1854), brak miejsca i roku wydania
• O pańszczyźnie, Paryż 1858
• Letter of the A. Prince... (Paris, 30 septembre 1859), brak miejsca i roku wydania (broszurowane razem z: Lettre... à Lord Dudley-Stuart, membre du Parlament à l’ocassion du dînner donné à Londres par le Société des Amis de la Pologne)
• Wezwanie do składki na medal dla lorda D.C. Stuarta, Paryż 1859
• Odezwa do kochanych rodaków. Sierpień, Paryż 1859
• Żywot Juliana Ursyna Niemcewicza, Paryż 1860, rękopisy (kopie z odręcznymi poprawkami autora) w Bibliotece Czartoryskich: Archiwum Domowe, sygn.: Ew. XVII 703-706, Ew XV/1850 (tu na s. 299–453 listy od Niemcewicza)
• Testament polityczny... pisany w Montfermeil, dnia 14 lipca 1861, Paryż (1861), inne wyd. Paryż 1861
• Mémoires du prince Adam Czartoryski et sa correspondence avec l’ empereur Alexandre I^er. Préface de Mr Charles de Mazade, t. 1-2, Paryż 1887
  • przekł. polski: K. Scipio Pamiętniki ks. Adama Jerzego Czartoryskiego i korespondencja jego z cesarzem Aleksandrem I, słowo wstępne L. Gadona, przedmowa K. de Mazade, t. 1-2, Kraków 1904–1905.
  • przekł. angielski: A. Giełgud: Memoirs of Prince Adam Czartoryski and His Correspondence with Alexander I, Londyn 1888
  • przekł. rosyjski: t. 1, pt. Russkij dwor w konce XVIII i naczale XIX stoletija. Iz zapisok kn. Adama Czartoryskiego. 1795–1805, Petersburg 1908 – A. Dmitrijew, t. 1-2, Moskwa 1912–1913
• O pocieszeniu, t. 1-2, niewydane, dzieło filozoficzne pisane w ciągu całego życia, przedmowa napisana w roku 1853, streszczenie podał L. Dębicki: Puławy, t. 4, Lwów 1888
• Pan Sędzia Deluta. Sceny z pierwszych lat panowania Stanisława Augusta, niewydane, streszczenie podał L. Dębicki: Puławy, t. 4, Lwów 1888
• Kant (rozprawa), niewydana, streszczenie podał L. Dębicki: Puławy, t. 4, Lwów 1888
• O czasach dawnego rycerstwa w porównaniu do wieku teraźniejszego, nieukończone, niewydane, streszczenie podał L. Dębicki: Puławy, t. 4, Lwów 1888
• Wstęp do historii, nieukończony, niewydany, streszczenie podał L. Dębicki: Puławy, t. 4, Lwów 1888
• Wstęp do historii Litwy, niewydany, streszczenie podał L. Dębicki: Puławy, t. 4, Lwów 1888.

Spis wierszy Adama Jerzego Czartoryskiego z d. 3 grudnia 1861, sporządzony w Paryżu, podaje tytuły następujących utworów poetyckich wcześniej nie opublikowanych: Bekiesz, ballada heroiczna; Helena; O Temirze; Do księdza Józefa Koblańskiego; Na śmierć Tukresa; Do Ojczyzny 1796 r.; Ułomek o życiu ludzkim; Strofy na śmierć Tadeusza Kościuszki; Portret; Do Ojca; Urywek; O wychowankach księżny Generałowej Czartoryskiej; Do miłości; Nowy Rok, na imieniny ks. Generała Z. P.; O Foubrunie; Do Hanny; Phoebus i Dafne; Strofy na śmierć Leosia mego. 1828; Do sióstr moich; Znikły me szczęsne godziny – wymienione wiersze (kopie i autografy), z wyjątkiem ostatniego, znajdowały się w Bibliotece Czartoryskich (Archiwum Domowe). Tamże wiersz o inc.: Nikłych aż dotąd ogniów łoną obłąkany... (z poprawkami F. D. Kniaźnina). Ponadto pisał mowy i pisma okolicznościowe, zobacz: Estreicher III (1962), s. 357–363. Rękopisy znajdują się m.in. w Bibliotece Czartoryskich, Archiwum Główne Akt Dawnych (Archiwum Wilanowskie, sygn. 136), Archiwum Kuratorii Wileńskiej.

Przekłady

• Pindar: Ody (wybrane), niewydane, autograf nieznany, wiadomość podał J. Kallenbach: „O Bardzie polskim ks. Adama Czartoryskiego wobec nieznanych jego poezji”, Rozprawy AU Wydział Filologiczny, t. 57 (1919)
• Horacy: Ody (wybrane), niewydane, autograf nieznany, wiadomość podał J. Kallenbach: „O Bardzie polskim ks. Adama Czartoryskiego wobec nieznanych jego poezji”, Rozprawy AU Wydział Filologiczny, t. 57 (1919)
• Sofokles: Antygona, niewydane, autograf nieznany, wiadomość podał J. Kallenbach: „O Bardzie polskim ks. Adama Czartoryskiego wobec nieznanych jego poezji”, Rozprawy AU Wydział Filologiczny, t. 57 (1919)
• Do Wenery (z greckiego), niewydane, autograf nieznany, wiadomość podał J. Kallenbach: „O Bardzie polskim ks. Adama Czartoryskiego wobec nieznanych jego poezji”, Rozprawy AU Wydział Filologiczny, t. 57 (1919)
• J. Macpherson: Pieśń Osjana (fragm. „Śmierć Oskara”), rękopis: Biblioteka Czartoryskich (Archiwum Domowe)
• J. Addison: Cato (fragm. monologu Katona z 5 aktu), rękopis: Biblioteka Czartoryskich (Archiwum Domowe).

Listy i materiały

• Do I. Czartoryskiej z lat 1785–1789, rękopis: Biblioteka Czartoryskich: Ew. 1089 (Archiwum Domowe nr 529)
• Do G.E. Grodka z lat 1787–1822, rękopisy: Biblioteka Jagiellońska, sygn. 3097; Biblioteka Czartoryskich, sygn. 5240, 5445
• Korespondencja z S.R. Woroncowem z lat 1801–1807, rękopisy: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 5528–5533
• Do Jana Śniadeckiego z lat 1801–1825, rękopisy: Biblioteka Jagiellońska, sygn. 3104
• Korespondencja z P. Cycyanowem z lat 1802–1805, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 5539
• Korespondencja z S. Piattolim z lat 1803–1807, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 5508
• Korespondencja z A.M. Golicynem, Janem Śniadeckim, T. Czackim, G.E. Grodkiem z roku 1803 i in. (w sprawach Uniwersytetu Wileńskiego), rękopis: Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego, sygn.: F. Pol. XVIII 1.
• Korespondencja z S.R. Woroncowem, wydana pt. „Pierepiska gr. S.R. Woroncowa z kn. A. Czartoryjskom. 44 pis’ma 1803–1807”, Archiv kn. Woroncowa, t. 15
• Do N.N. Nowosilcowa z lat: 1805, 1807, 1812, wydane pt. „Tri pis’ma kniazia A. Czartoryjskogo k N.N. Nowosilcowu. 1805, 1807 i 1812 godow”, soobszczeny N.J. Makarowym, Russkij archiw 1875, t. 1, s. 325
• Korespondencja z F. Gentzem z lat 1805–1806, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 5534
• Korespondencja z Tatiszczewem z lat 1805–1807, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 5538
• Do T. Czackiego 2 listy z roku 1806, rękopis: Biblioteka Jagiellońska, sygn. 3140
• Do J. Mickiewicza z roku 1806, rękopis: Biblioteka Jagiellońska, sygn. 3140
• Korespondencja z K. Ypsylantim z lat 1806–1808, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 5540
• Korespondencja z Aleksandrem I z lat 1806–1823, wyd. w: Alexandre I^er et le prince Czartoryski. Correspondence particulière et conversations 1801–1823... avec une introduction par Ch. de Mazade, Paryż 1865, wyd. 2 (powiększone) w książce: Mémoires du prince Adam Czartoryski et sa correspondence avec l’ empereur Alexandre I^er. Préface de Mr Charles de Mazade, t. 1-2, Paryż 1887
• Do T. Czackiego z roku 1806 (1 list) i Jana Śniadeckiego (6 listów), wyd. M. Baliński: Pamiętniki o Janie Śniadeckiem, t. 2, Wilno 1865
• Do A.K. Czartoryskiego z lat 1807–1821, fragmenty ogł. L. Dębicki: Puławy (1762–1830), t. 2, Lwów 1887, s. 182–184, 233–243, 323-341
• Do I. Czartoryskiej z lat 1807–1835, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn.: Ew. 816-818 (Archiwum Domowe nr 248-250)
• Do T. Czackiego z roku 1809, wyd. A. Osiński w: O życiu i pismach T. Czackiego, Krzemieniec 1816; także wyd. 2 Kraków 1851
• Do Jana Śniadeckiego z roku 1809 i S. Malewskiego z roku 1819, wyd. S. Pigoń: „Księcia kuratora A. Czartoryskiego troski o język i literaturę polską”, Źródła Mocy 1931, nr 7 i odb.; przedr. w książce: Wśród twórców, Kraków 1947
• Do I. Czartoryskiej z lat 1811–1834, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn.: Ew. 625 (Archiwum Domowe nr 57)
• Do A. Potockiego w zbiorze z lat 1812–1831 i do A. z Lubomirskich Potockiej z roku 1813, rękopisy: Archiwum Główne Akt Dawnych (Archiwum Wilanowskie, sygn. 290, 293)
• Do K. Koźmiana z lat: 1815, 1817 i brak daty, rękopis: Biblioteka PAN Kraków, sygn. 2031: t. 1, k. 12-15; t. 2, k. 99; list z 14 maja 1815 ogł. A.E. Koźmian: Wspomnienia moje, t. 1, Poznań 1867
• Do S. Malewskiego z lat 1816–1822, wyd. J. Kallenbach: „Kuratoria Wileńska (1803–1823)”, Biblioteka Warszawska 1904, t. 3; przedr. w: „Czasy i ludzie”, Warszawa 1905
• Do A.M. Golicyna z roku 1817, Uniwersytet Wileński i S. Malewskiego z roku 1822, ogł. T. Turkowski: Materiały do dziejów literatury i oświaty na Litwie i Rusi, t. 2, Wilno 1937
• Korespondencja z A. Felińskim z lat 1818–1819, fragmenty wyd. E. Kipa Pamiętnik Literacki, rocznik 7 (1908), s. 616–622
• Korespondencja z P. Maleszewskim: do z 9 sierpnia 1818, od z 26 września 1815, listy różne; rękopisy: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 5442, 5476; Biblioteka byłej Wyższej Szkoły Handlowej w Warszawie
• Do J.U. Niemcewicza oraz korespondencja z K.U. Niemcewiczem z lat 1849–1850, rękopisy: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 5450, 5452, 5462, 5472; fragm. listu do J.U. Niemcewicza z 17 września 1822 ogł. B. Gubrynowicz, Pamiętnik Literacki, rocznik 21 (1924/1925), s. 288
• Korespondencja z J. Twardowskim z lat 1822–1824, wyd. J. Ogończyk Rocznik Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznania, t. 26 (1899) i nadb. Poznań 1900
• Do A.K. Czartoryskiego, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn.: Ew. 3212
• Do G.A. Capodistrii z Florencji 7 lutego 1827; do L. Sapiehy 2 listy – z Paryża: 1 października 1832 i 7 czerwca 1841; do A. Zamoyskiego 2 listy – z Paryża: 20 i 22 marca 1861; ogł. M. Handelsman: „Z korespondencji księcia Adama”, Przegląd Współczesny, t. 66 (1938), nr 7, s. 91–102
• Do J. Skrzyneckiego z roku 1831, rękopisy: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 3934–3935
• Korespondencja z Anglii z lat 1831–1832, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 5274
• Korespondencja z lat 1831–1833 (71 listów), ogł. W. Plater Album Muz. Nar. w Raperswilu, Poznań 1871
• Korespondencja z lordem Stuartem Dudleyem z lat 1834–1852, rękopisy: Biblioteka Czartoryskich, sygn.: 5473–5475, 5517–5519 (zob. Lettre... à Lord Dudley-Stuart, membre du Parlament à l’ocassion du dînner donné à Londres par le Société des Amis de la Pologne. (Paris, 24 mars 1854), Wezwanie do składki na medal dla lorda D.C. Stuarta)
• Do A. Mickiewicza 8 listów z lat 1838–1855 i do L. Platera z roku 1839, wyd. W. Mickiewicz Korespondencja Adama Mickiewicza, t. 3-4, Paryż 1876–1885 i wyd. następne; list z 27 października 1855 ogł. E. Heleniusz (E. Iwanowski): Wspomnienia z minionej przeszłości, t. 2, Kraków 1876, s. 558 nn.
• Do A. Mickiewicza z 20 grudnia 1841, wyd. W. Kochanowski Pamiętnik literacki, rocznik 7 (1908), s. 623
• Do M. Czajkowskiego: 15 listów z roku 1842, 1 list z 1848, 1 list z 1849, 3 listy z 1855; do W. Czartoryskiego z roku 1855 i do A. Mickiewicza z roku 1855; wyd. F. Rawita Gawroński: „Działalność emigracji z r. 1831 na terenie Turcji do pokoju paryskiego”, Przewodnik Naukowy i Literacki 1908
• Do: Abdul-Medżida z roku 1851, S. Drozdowskiego z 1852, A. Alléona z 1854, M. Czajkowskiego 2 listy z 1855 i inne, rękopis: Biblioteka PAN Kraków, sygn. 1900, t. 1
• Do H. Błotnickiego z roku 1853, rękopis: Ossolineum, sygn. 12165/II
• Do B. Zaleskiego z roku 1853, wyd. J. Tretiak: Bohdan Zaleski, t. 3, Kraków 1914
• Do L. Łętowskiego 2 listy z roku 1858, wyd. L. Dębicki: Ks. biskup Łetowski, Lwów 1873
• Kilkadziesiąt listów wyd. L. Gadon: „Ks. A. Czartoryski podczas powstania listopadowego”, Przegląd Polski, rocznik 25 (1890/1891), t. 4 (100) – rocznik 26 (1891/1892), t. 1 (101) i wyd. osobne: Kraków 1892; także wyd. nowe: Kraków 1903
• Do L. Nabielaka i K. Różyckiego; w książce: Kilka aktów i dokumentów odnoszących się do działalności A. Towiańskiego, t. 1, Rzym 1898–1899
• Do W. Cousina, wyd. J. Kleiner: „Listy A. Czartoryskiego i Mickiewicza do Cousina”, Przegląd Współczesny 1926, nr 55
• Od A.K. Czartoryskiego z lat 1784–1809, fragmenty ogł. L. Dębicki: Puławy (1762–1830), t. 4, Lwów 1888, s. 63–81
• Od I. Czartoryskiej z lat 1785–1800; tu również kilka listów od ojca, Adama Kazimierza, m.in. z roku 1802; wyd. S. Duchińska Kronika Rodzinna 1886–1887 i wyd. osobne: „Listy I. Czartoryskiej do starszego syna, księcia Adama”, Kraków 1891
• Od I. Czartoryskiej z lat 1799–1800, fragmenty ogł. L. Dębicki: Puławy (1762–1830), t. 4, Lwów 1888, s. 103 nn.
• Od I. Czartoryskiej z lat 1801–1835, rękopisy: Biblioteka Czartoryskich, sygn.: Ew. 1036–1038 (Archiwum Domowe nr 468-470)
• Od S. Trembeckiego 7 listów z lat 1801–1802, wyd.: J. Kott, R. Kaleta: Listy Stanisława Trembeckiego, t. 2, Wrocław 1954
• Od F. Karpińskiego 3 listy z lat 1802–1817, wyd. T. Mikulski, R. Sobol: „Korespondencja Franciszka Karpińskiego z lat 1763–1825”, Wrocław 1958, Archiwum Literatury, t. 4
• Od T. Mostowskiego 2 listy z roku 1803, wyd. J. Platt: Tadeusz Mostowski jako wydawca. Z problemów „polskich Didotów”, Ze skarbca kultury 1960, zeszyt 12
• Od T. Czackiego 10 listów z lat 1803–1811, wyd. w całości lub fragm. L. Dębicki: „Z korespondencji naukowej Puław”, Biblioteka Warszawska 1885, t. 1; przedr. w: Puławy, t. 3 Lwów 1888, s. 92 nn.
• Od J.U. Niemcewicza 87 listów z lat 1803–1840, wyd. Żywot Juliana Ursyna Niemcewicza, Paryż 1860, s. 299–453
• Od J.U. Niemcewicza z lat: 1804, 1820; rękopisy: Biblioteka Narodowa, nr akcesji 6939 (Archiwum Wilanowskie, sygn. nr 216) i Biblioteka Czartoryskich, sygn. 5504
• Od I. Potockiego z lat 1804–1805, rękopis: Biblioteka Czartoryskich (Archiwum Domowe, sygn. nr 1226)
• Od J. Chodaniego, rękopis: Archiwum Kuratorii Wileńskiej, sygn. 108, zawierający materiały z lat 1804–1824
• Od J. Wybickiego z roku 1804 i od T. Gorzeńskiego z roku 1814, ogł. A.M. Skałkowski: Archiwum Wybickiego, t. 2, Gdańsk 1950
• Od Jana Śniadeckiego 5 listów z lat 1805–1807, wyd. M. Chamcówna, S. Tync: Korespondencja Jana Śniadeckiego: Listy z Krakowa, t. 2 (1787–1807); ze spuścizny po L. Kamykowskim, Wrocław 1954
• Od L. Platera z roku 1806, rękopis: Biblioteka Jagiellońska, sygn. 3140
• Od Jana Śniadeckiego z lat 1806–1807, rękopis: Biblioteka Jagiellońska, sygn. 3162, t. 1-2
• Od Jana Śniadeckiego 11 listów z lat 1806–1818 oraz 2 listy (brak daty), wyd. M. Baliński: Pamiętniki o Janie Śniadeckim, t. 1-2, Wilno 1865
• Korespondencja Jana i Jędrzeja Śniadeckich z lat 1806–1829, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 125
• Od Jana Śniadeckiego z lat 1807–1808, rękopis: Biblioteka Jagiellońska, sygn. 3157
• Od Jana Śniadeckiego 5 listów z lat 1807–1809, wyd. M. Baliński: Studia historyczne, Wilno 1856
• Od Jana Śniadeckiego, znajdowały się w zbiorach w Jaszunach koło Wilna, w tekach obejmujących lata: 1808–1809, 1810–1830; odpisy L. Kamykowskiego w Bibliotece PAN Kraków
• Od A. Osińskiego 2 listy z lat 1809–1816; od S. Kłokockiego z roku 1813; rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 5476; list z roku 1809 wyd. A. Kowalska: „Jeszcze jedno hasło z nie wydanego słownika języka polskiego Alojzego Osińskiego”, Prace Polonistyczne, seria XIII (1957)
• Od Jana Śniadeckiego z lat 1809–1824, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 127
• Od P.S. Dupont de Nemours z roku 1811, wyd. L. Dębicki Puławy (1762–1830), t. 4, Lwów 1888
• Od J. Zawadzkiego, ogł. T. Turkowski: Początki „Pamiętnika Warszawskiego” w r. 1814”, Pamiętnik Warszawski 1931, s. 10
• Od F. Bentkowskiego z 19 maja 1815, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 5476
• Od K. Lacha Szyrmy 5 listów z lat 1819–1846, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 5521; ogł. A. Aleksandrowicz: „Przyczynki do działalności kulturalno-literackiej Krystyna Lacha Szyrmy”, Przegląd Humanistyczny 1961, nr 2
• Korespondencja z M. Jurkowskim, rękopisy: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 5477; Biblioteka Jagiellońska, sygn. 976/1; fragm. listu od Jurkowskiego z 14 lipca 1819 – ogł. M. Plezia w dodatku do: „Michał Jurkowski i greka w Krzemieńcu, 1805–1830”, Wrocław 1964, PAN. Oddział w Krakowie. Prace Komisji Filologii Klasycznej nr 5
• Od J. Zawadzkiego i Jana Śniadeckiego z roku 1821, fragmenty ogł. T. Turkowski: Materiały do dziejów literatury i oświaty na Litwie i Rusi, t. 2, Wilno 1937
• Od J.K. Chodaniego z roku 1822, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 5477
• Od J. Gołuchowskiego z roku 1823, wyd. L. Dębicki Puławy (1762–1830), t. 4, Lwów 1888
• Od A. Kłągiewicza z roku 1823, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 5458
• Od Jędrzeja Śniadeckiego, ogł. A. Wrzosek: „Listy Jędrzeja Śniadeckiego do księcia A. Czartoryskiego, kuratora Wileńskiego Okręgu Naukowego”, Krytyka Lekarska 1903 i odb.
• Od J. Bema z lat 1832–1847, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 5483
• Od emigrantów polskich w Ameryce z lat 1834–1837, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 5500
• Od różnych osób z Tuluzy z roku 1843, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 5479
• Od C. Norwida z: 2 czerwca 1850 i 7 kwietnia 1860; z autografów Biblioteki Czartoryskich ogł. S. Pigoń: „Z korespondencji Cypriana Norwida. Listy do A. i Wł. Czartoryskich”, Tydzień, dodatek do Głosu Narodu 1936, nr 11-12; odb. Kraków 1936
• Od C. Norwida z lata roku 1852, ogł. S. Pigoń: „Kilka listów Cypriana Norwida”, Głos (Poznań) 1935, nr 1; przedr. w odbitkach C. Norwid: „Słowo i litera w rozwoju dziejowym uważane. Garść listów z lat 1846–1883”, Warszawa 1935 (1936)
• Od C. Norwida z 7 kwietnia 1856, autografu Biblioteki Czartoryskich, ogł. S. Pigoń: „Uwaga Cypriana Norwida o III cz. Dziadów”, Ruch Literacki 1930, nr 4
• Od M. Grabowskiego, wyd. M. Handelsman: „Nieznany list M. Grabowskiego do ks. Adama”, Księga pamiątkowa ku czci L. Pinińskiego, t. 1, Lwów 1936, s. 349–358
• Od F. Bentkowskiego, rękopis: Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego, sygn. 2795 (Pol. F. XVIII 8)
• Dyplom Akademii Wileńskiej z roku 1808 mianujący Czartoryskiego członkiem honorowym, rękopis: Archiwum Główne Akt Dawnych (Archiwum Wilanowskie, sygn. 370)
• Zapiski z roku 1810, wydane pt. „Zapiska kniazia A. Czartoryskiego ob jego politiczeskom połozenii (1810). Soobszczeno grafom S.G. Stroganowym”, Russkij archiw 1876, t. 1, s. 418
• Zalecenia dane J. Twardowskiemu z lat 1822–1824, wyd. Dr Szeliga (J. Bieliński): „Reforma Uniwersytetu Wileńskiego... za rektoratu Twardowakiego”, Archiwum do Dziejów Literatury i Oświaty w Polsce, t. 9 (1897)

Szereg innych dokumentów rejestruje Estreicher III (1962), 362-364. Rękopisy listów znajdowały się m.in. w: Bibliotece Czartoryskich, Archiwum K. Montalemberta w La Roche en Breuil, Bibliotece Jagiellońskiej, a także w: Bibliotece Krasińskich i w zbiorach raperswilskich Biblioteki Narodowej; zniszczone w roku 1944.

Działalność masońska

W XVIII wieku był członkiem loży Świątynia Izis, był sędzią i członkiem honorowym loży wolnomularskiej Bouclier du Nord w 1811 roku, członkiem loży Kazimierz Wielki w 1819/1820 roku, członkiem honorowym loży Ciemności Rozproszone w 1820 roku.

Bibliografia

• T. 4: Oświecenie. W: Bibliografia Literatury Polskiej – Nowy Korbut. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1966, s. 385–394.

Linki zewnętrzne

• Zbiór dzieł Adama Jerzego Czartoryskiego w bibliotece Polona
• Adam Jerzy Czartoryski, Pamiętniki i memoriały polityczne (1776–1809)
• Pamiętniki ks. Adama Czartoryskiego i korespondencya jego z cesarzem Aleksandrem I.T. 1, Kraków 1904. kpbc.umk.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-05)].
• Pamiętniki ks. Adama Czartoryskiego i korespondencya jego z cesarzem Aleksandrem I.T. 1, Kraków 1905. kpbc.umk.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-05)].