Przejdź do zawartości

Wolverine (film)

To jest dobry artykuł
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Wersja do druku nie jest już wspierana i może powodować błędy w wyświetlaniu. Zaktualizuj swoje zakładki i zamiast tego użyj domyślnej funkcji drukowania w swojej przeglądarce.
Wolverine
The Wolverine
Ilustracja
Logo filmu
Gatunek

superbohaterski
fantastyka naukowa
akcja

Rok produkcji

2013

Data premiery

16 lipca 2013
26 lipca 2013 (Polska)

Kraj produkcji

Stany Zjednoczone
Wielka Brytania

Język

angielski
japoński

Czas trwania

126 minut[1]

Reżyseria

James Mangold

Scenariusz

Mark Bomback
Scott Frank[1]

Główne role

Hugh Jackman
Hiroyuki Sanada
Famke Janssen
Will Yun Lee

Muzyka

Marco Beltrami

Zdjęcia

Ross Emery

Scenografia

François Audouy

Kostiumy

Isis Mussenden

Montaż

Michael McCusker

Produkcja

Lauren Shuler Donner
Hutch Parker

Wytwórnia

20th Century Fox
Marvel Entertainment
The Donners’ Company
TSG Entertainment

Dystrybucja

20th Century Fox

Budżet

120 000 000 USD

Przychody brutto

414 828 246 USD

Poprzednik

X-Men Geneza: Wolverine (2009)

Kontynuacja

Logan: Wolverine (2017)

Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa

Wolverine (oryg. The Wolverine) – amerykańsko–brytyjski fantastycznonaukowy film akcji z 2013 roku na podstawie serii komiksów o superbohaterze o tym samym imieniu wydawnictwa Marvel Comics. Za reżyserię filmu odpowiadał James Mangold na podstawie scenariusza Marka Bombacka i Scotta Franka. Tytułową rolę zagrał Hugh Jackman, a obok niego w głównych rolach wystąpili: Hiroyuki Sanada, Famke Janssen i Will Yun Lee.

Po wydarzeniach przedstawionych w filmie X-Men: Ostatni bastion Wolverine wyrusza do Japonii, by spotkać się z żołnierzem Ichirō Yashidą, któremu uratował życie podczas II wojny światowej. Zmuszony jest on tam do ochrony jego wnuczki, Mariko Yashidy, która ścigana jest przez zabójców z Yakuzy.

Światowa premiera filmu Wolverine miała miejsce 16 lipca 2013 roku w Londynie. W Polsce zadebiutował on 26 lipca tego samego roku. Film zarobił prawie 415 milionów dolarów przy budżecie 120 milionów i otrzymał przeważnie pozytywne oceny od krytyków. Jest on szóstą produkcją wchodzącą w skład franczyzy uniwersum filmowego osadzonego w świecie X-Men i kontynuacją spin-offu głównej serii X-Men Geneza: Wolverine z 2009 roku. Ostatnia część trylogii, Logan: Wolverine, miała premierę w 2017 roku. W 2019 roku prawa do ekranizacji powróciły do Marvel Studios, które w przyszłości planuje włączyć postaci do franczyzy Filmowego Uniwersum Marvela.

Streszczenie fabuły

W 1945 roku Logan jest przetrzymywany w japońskim obozie jenieckim niedaleko Nagasaki. Podczas ataku atomowego Logan ratuje oficera, Ichirō Yashidę, chroniąc go przed skutkami wybuchu[2][3].

Akcja przenosi się do współczesności. Odzyskawszy wspomnienia Logan żyje jako pustelnik w Jukonie dręczony halucynacjami Jean Gray, którą musiał zabić, by uratować świat. Odnajduje go Yukio, mutantka ze zdolnością przewidywania śmierci. Ichirō, który umiera na raka, chce, by Logan przyleciał z Yukio do Japonii, ponieważ pragnie spłacić dług wobec niego. W Tokio Logan poznaje syna Ichirō, Shingena, i wnuczkę Mariko. Ichirō proponuje Loganowi przeniesienie swych uzdrawiających zdolności do jego własnego ciała ratując w ten sposób swoje życie i uwalniając Logana od jego niemal całkowitej nieśmiertelności, którą Logan postrzega jako przekleństwo. Logan jednak odmawia i planuje wyjazd następnego dnia. W nocy lekarka Ichirō, doktor Green, wprowadza coś do ciała Logana, co jednak Logan odczuwa jako element snu[2][3].

Rano Yukio informuje Logana o śmierci Ichirō. Podczas pogrzebu gangsterzy z Yakuzy próbują porwać Mariko, ale Loganowi i Mariko udaje się uciec. W trakcie ucieczki Logan zostaje postrzelony i zauważa, że jego rany nie goją się tak szybko, jak powinny. Logan i Mariko ukrywają się w hotelu. W międzyczasie Harada, ochroniarz Ichirō, spotyka się z doktor Green, która demonstruje na nim swoje moce mutantki i rozkazuje mu odnaleźć Logana i Mariko. Logan i Mariko udają się do domu Ichirō w Nagasaki po drodze zakochując się w sobie. W Tokio Yukio ma wizję śmierci Logana i wyrusza go ostrzec. Zanim przybywa, Mariko zostaje schwytana przez Yakuzę. Po przesłuchaniu jednego z porywaczy Logan i Yukio docierają do narzeczonego Mariko, Noburo Mori. Mori przyznaje się, że spiskował z Shingenem w sprawie porwania Mariko, ponieważ Ichirō pozostawił kontrolę nad firmą jej, a nie Shingenowi[2][3].

Kiedy Mariko zostaje doprowadzona do Shingena, Harada ze swoimi ludźmi atakują posiadłość i zabierają ją. Docierają tam później Logan i Yukio. Za pomocą urządzenia rentgenowskiego odkrywają robota – pasożyta przyczepionego do serca Logana, który tłumi jego zdolność regeneracji. Logan rozcina swoje ciało i usuwa urządzenie. Zaraz po tym Shingen ich atakuje, ale Yukio udaje się powstrzymać go na tyle długo, aby Logan mógł dojść do siebie i go zabić. Logan odnajduje Mariko w wiosce narodzin Ichirō, gdzie zostaje schwytany przez ludzi Harady. Doktor Green umieszcza go w urządzeniu, które ma na celu wydobycie z niego czynnika jego samoregeneracji. Przedstawia mu ona też Srebrnego Samuraja, elektromechaniczną zbroję z mieczami wykonanymi z adamantium. Mariko udaje się uciec od Harady, który uważa, że działał na jej korzyść, po czym udaje się jej uwolnić Logana. Kiedy Harada dostrzega swój błąd i pomaga w ucieczce Loganowi, zostaje zabity przez Srebrnego Samuraja[2][3].

Na miejscu pojawia się Yukio, która zabija doktor Green. Podczas walki z Loganem Srebrny Samuraj ucina szpony Logana i zaczyna odbierać mu zdolność do samoregeneracji. Okazuje się, że w zbroi Samuraja znajduje się Ichirō, który sfingował swoją śmierć. Ichirō odzyskuje młodość, ale Mariko dźga go odciętymi szponami Logana. Loganowi odrastają szpony, po czym ten zabija Ichirō. Następnie traci przytomność i doświadcza ostatniej wizji Jean Grey, w której decyduje się pozwolić jej odejść. Mariko zostaje dyrektorem generalnym Yashida Industries i żegna się z Loganem, który przygotowuje się do wylotu z Japonii. Yukio przysięga pozostać u boku Logana jako jego ochroniarz i razem wyjeżdżają[2][3].

W scenie między napisami Logan wraca po dwóch latach do Stanów Zjednoczonych, a na lotnisku podchodzą do niego Charles Xavier i Erik Lehnsherr, którzy ostrzegają go o poważnym zagrożeniu dla mutantów[2][3].

Obsada

 Osobny artykuł: Lista obsady w filmach uniwersum X-Men (franczyzy 20th Century Fox).
  • Hugh Jackman jako James „Logan” Howlett / Wolverine, mutant posiadający szpony w rękach, wyostrzone zmysły oraz umiejętność regeneracji. W wyniku eksperymentu jego szkielet, w tym również szpony, został pokryty niezniszczalnym adamantium[4].
  • Hiroyuki Sanada jako Shingen Yashida, syn Ichirō, ojciec Mariko[5].
  • Famke Janssen jako Jean Grey, mutantka posiadająca zdolności telekinetyczne i telepatyczne. Pojawia się w snach Logana[6].
  • Will Yun Lee jako Kenuichio Harada, były chłopak Mariko, członek klanu Black Ninja chroniącego rodzinę Yashidów[7].

W filmie ponadto występują: Tao Okamoto jako Mariko Yashida, córka Shingena i wnuczka Ichirō, której życie jest zagrożone z woli jej dziadka[5]; Rila Fukushima jako Yukio, mutantka i zabójczyni z klanu Ichirō[5]; Swietłana Chodczenkowa jako Viper, mutantka posiadająca odporność na toksyny[8][1]; Hal Yamanouchi jako Ichirō Yashida / Srebrny Samuraj, ojciec Shingena, dziadek Mariko oraz założyciel Yashida Industries[5]. Ken Yamamura zagrał młodego Ichirō, który został uratowany przez Logana podczas bombardowania Nagasaki[9] oraz Brian Tee jako Noburo Mori, skorumpowany minister sprawiedliwości i narzeczony Mariko[10].

W rolach cameo występują Patrick Stewart jako Charles Xavier / Profesor X i Ian McKellen jako Eric Lensherr / Magneto, którzy pojawiają się w scenie po napisach[11].

Hugh Jackman
(James „Logan” Howlett / Wolverine)
Hiroyuki Sanada
(Shingen Yashida)
Famke Janssen
(Jean Grey)
Will Yun Lee
(Kenuichio Harada)
Swietłana Chodczenkowa
(Viper)
Tao Okamoto
(Mariko Yashida)
Rila Fukushima
(Yukio)

Produkcja

Rozwój projektu

James Mangold, reżyser filmu

We wrześniu 2007 Gavin Hood, reżyser filmu X-Men Geneza: Wolverine, zasugerował powstanie sequela, którego akcja będzie się rozgrywać w Japonii[12]. W maju 2009 roku, zaraz po premierze pierwszego filmu, 20th Century Fox oficjalnie zapowiedziało film[4]. W sierpniu Christopher McQuarrie został zatrudniony do napisania scenariusza[13]. McQuarrie poinformował w marcu 2010 roku, że scenariusz jest gotowy[14]. W październiku ujawniono, że Darren Aronofsky prowadzi rozmowy na temat stanowiska reżysera[15]. W tym samym miesiącu Jackman potwierdził jego angaż[16], ale w marcu 2011 roku Aronofsky z niego zrezygnował[17].

Wśród kandydatów na miejsce Aronofsky’ego znaleźli się José Padilha, Doug Liman, Antoine Fuqua, Mark Romanek, Justin Lin, Gavin O’Connor, James Mangold i Gary Shore[18]. W czerwcu 2011 roku studio poinformowało, że reżyserią zajmie się Mangold[19]. We wrześniu Mark Bomback został zatrudniony do poprawienia scenariusza McQuarrie’a[20]. W lutym 2012 roku studio wyznaczyło datę amerykańskiej premiery na 26 lipca 2013 roku[21].

Casting

W maju 2009 roku został potwierdzony powrót Hugh Jackmana w roli Wolverine’a[4]. W lipcu 2012 roku do obsady dołączyli Hiroyuki Sanada jako Shingen, Hal Yamanouchi jako Yashida, Tao Okamoto jako Mariko, Rila Fukushima jako Yukio[5], Will Yun Lee jako Harada[7] i Brian Tee jako Noburo Mori[10]. W tym samym miesiącu Swietłana Chodczenkowa rozpoczęła negocjacje dotyczące zagrania roli Viper. Wcześniej studio planowało obsadzić w tej roli Jessikę Biel[8].

W październiku pojawiły się doniesienia, że Famke Janssen powróci do roli Jean Grey z oryginalnej trylogii o X-Menach[22]. W marcu 2013 roku informacja ta została potwierdzona[6].

Zdjęcia i postprodukcja

Zdjęcia do filmu rozpoczęły się 30 lipca 2012 roku na przedmieściach Sydney w Australii[23]. Na przełomie sierpnia i września zdjęcia zrealizowano w Japonii (Tokio, Fukuyama)[24][25]. Na początku października powrócono do Sydney[26]. Prace na planie zakończyły się 21 listopada tego samego roku[27]. Za zdjęcia odpowiadał Ross Emery, scenografią zajął się François Audouy, a kostiumy zaprojektowała Isis Mussenden[1].

Montażem zajął się Michael McCusker. Efekty specjalne przygotowały studia: Weta Digital, Iloura, Shade VFX, Universal Production Partners, Method Studios i Rising Sun Pictures, a odpowiadali za nie Philip Brennan i Jamie Stevenson[1].

Muzyka

We wrześniu 2012 roku poinformowano, że Marco Beltrami został zatrudniony do skomponowania muzyki do filmu[28]. The Wolverine (Original Motion Picture Soundtrack) został wydany 23 lipca 2013 roku przez Sony Classical Records[29].

The Wolverine (Original Motion Picture Soundtrack) – 2013
NrTytuł utworuAutorDługość
1.„A Walk in the Woods”M. Beltrami1:02
2.„Threnody for Nagasaki”M. Beltrami1:15
3.„Euthanasia”M. Beltrami1:36
4.„Logan’s Run”M. Beltrami3:56
5.„The Offer”M. Beltrami3:15
6.„Arriving at the Temple”M. Beltrami2:10
7.„Funeral Fight”M. Beltrami4:22
8.„Two Handed”M. Beltrami4:04
9.„Bullet Train”M. Beltrami1:31
10.„The Snare”M. Beltrami1:32
11.„Abduction”M. Beltrami2:11
12.„Trusting”M. Beltrami1:54
13.„Ninja Quiet”M. Beltrami3:40
14.„Kantana Surgery”M. Beltrami3:50
15.„The Wolverine”M. Beltrami2:21
16.„The Hidden Fortress”M. Beltrami5:02
17.„Silver Samurai”M. Beltrami3:27
18.„Sword of Vengence”M. Beltrami4:32
19.„Dreams”M. Beltrami1:21
20.„Goodbye Mariko”M. Beltrami1:01
21.„Where to?”M. Beltrami2:25
22.„Whole Step Haiku”M. Beltrami2:08
58:35

Wydanie

Zwiastun filmu

Światowa premiera filmu Wolverine miała miejsce 16 lipca 2013 roku w Londynie, podczas której pojawili się obsada, twórcy filmu oraz zaproszeni goście[30]. Film zadebiutował dla szerszej publiczności 26 lipca tego samego roku zarówno w Stanach Zjednoczonych[21] jak i w Polsce[31].

Odbiór

Box office

Film przy budżecie 120 milionów dolarów zarobił prawie 415 milionów, z czego ponad 130 milionów w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie oraz prawie 870 tysięcy w Polsce[32].

Krytyka w mediach

Film otrzymał przeważnie pozytywne oceny od krytyków. W serwisie Rotten Tomatoes 71% z 259 recenzji uznano za pozytywne, a średnia ocen wystawionych na ich podstawie wyniosła 6,3/10[33]. Na portalu Metacritic średnia ważona ocen z 46 recenzji wyniosła 61 punktów na 100[34]. Natomiast według serwisu CinemaScore, zajmującego się mierzeniem atrakcyjności filmów w Stanach Zjednoczonych, publiczność przyznała mu ocenę A- w skali od F do A+[35].

Peter Debruge z „Variety” napisał o filmie, że jest to „zabawne i zaskakująco egzystencjalne odstępstwo od jego [Wolverine’a] zwykłych wyczynów w X-Men. Chociaż Wolverine jest teraz nieco zmęczony światem i znużony walką, Jackman jest w szczytowej formie korzystając z okazji, by przetestować fizyczne i emocjonalne skrajności postaci. Fani może woleliby więcej akcji lub efektów, ale Mangold robi to lepiej odzyskując duszę postaci, której niemal całkowita nieśmiertelność sprawiała, że był męczący”[1]. Scott Collura z IGN stwierdził, że „The Wolverine to samodzielna przygoda klasycznej postaci, która przypomina nam, że ów gatunek to coś więcej niż budowanie uniwersów i crossovery. (...) (Ta) historia przedstawia głęboki i fascynujący portret Logana, postaci, w przypadku której Jackman wciąż odnajduje nowe sposoby na grę przez te wszystkie lata”[36]. Henry Barnes z „The Guardian” przyznał ocenę 2 na 5 i napisał, że „Hugh Jackman szósty raz w tym samym kostiumie z włosów i szponów wygląda na coraz bardziej zmęczonego, ponieważ fabuła stała się bardziej skomplikowana, a akcja nudniejsza i bardziej płaska”[37].

Marcin Pietrzyk z portalu Filmweb ocenił film na 6 z 10 i stwierdził, że „największą atrakcją jest Hugh Jackman. Oglądając go w Wolverinie, ma się wrażenie, że żaden inny aktor nie został lepiej dobrany do odgrywanego superbohatera. Czy jest zrozpaczony, wściekły, bezwzględny, ironiczny czy też szlachetny – za każdym razem jest równie wiarygodny. To niebywała sztuka, której w komiksowych adaptacjach ostatnich lat nikt inny nie był w stanie powtórzyć. Tylko on mógł się tak obcesowo obejść z ministrem sprawiedliwości i pozostać w naszych oczach szlachetnym herosem.”[38]. Marcin Rybicki z „Gazety Prawnej” przyznał ocenę 3 na 6 i napisał, że „James Mangold mógł zrobić to co w komiksowym pierwowzorze osiągnęli Claremont i Miller – gatunkową wariację na temat superbohatera. Wolverine jest najlepszy w tych momentach, w których nie przypomina ekranizacji komiksu a sensacyjny dramat. W pozostałych chwilach, a zwłaszcza w finale, jest po prostu przeciętny.”[39].

Nagrody i nominacje

Rok Ceremonia Kategoria Nominowani Rezultat Przypis
2013 Golden Schmoes Awards Ulubiony plakat filmowy Wolverine Wygrana [40]
2014 People’s Choice Awards Ulubiony film akcji Wolverine Nominacja [41]
Ulubiony aktor filmowy Hugh Jackman Nominacja
Ulubiony aktor w filmie akcji Hugh Jackman Nominacja
Amerykańska Gildia Aktorów Filmowych Najlepszy zespół kaskaderski w filmie Wolverine Nominacja [42]
Kids’ Choice Awards Ulubiony męski kopacz tyłków Hugh Jackman Nominacja [43]
Saturn Najlepsza adaptacja komiksu Wolverine Nominacja [44]

Kontynuacja i reboot Filmowego Uniwersum Marvela

 Osobny artykuł: Uniwersum X-Men (franczyza 20th Century Fox).

W październiku 2013 roku 20th Century Fox poinformowało o planach kontynuacji[45]. Logan: Wolverine miał premierę w 2017 roku. Za reżyserię ponownie odpowiadał James Mangold, który napisał scenariusz wspólnie z Scottem Frankiem i Michaelem Greenem. W tytułowej roli powrócił Hugh Jackman, a rolę Charlesa Xaviera z poprzednich filmów franczyzy powtórzył Patrick Stewart[46]. Jest to ostatni film, w którym Jackman i Stewart wcielili się w te role[47].

W październiku 2017 roku poinformowano, że Mangold zaczął prace nad scenariuszem do spin-offu Logana[48] wstępnie zatytułowanego Laura[49]. Fabuła miała się koncentrować wokół dalszej historii Laury Kinney / X-23[48]. W 2019 roku The Walt Disney Company sfinalizował transakcję zakupu 21st Century Fox, wskutek czego wszystkie filmy studia związane z franczyzą filmową o X-Menach zostały anulowane, a Marvel Studios przejęło kontrolę nad postaciami[50]. Prezes Disneya, Robert Iger, poinformował, że postać Wolverine’a zostanie włączona do Filmowego Uniwersum Marvela[51].

Przypisy

  1. ↑ a b c d e f Peter Debruge: Film Review: ‘The Wolverine’. Variety. [dostęp 2013-07-23]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-07-02)]. (ang.).
  2. ↑ a b c d e f James Mangold, Wolverine, 20th Century Fox, 16 lipca 2013.
  3. ↑ a b c d e f The Wolverine (2013). Movie Popper. [dostęp 2022-05-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-05-26)]. (ang.).
  4. ↑ a b c Gina Serpe: Wolverine Sequel Already in the Works. E! Entertainment. [dostęp 2009-05-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-08-29)]. (ang.).
  5. ↑ a b c d e Exclusive The Wolverine Casting News!. Superhero Hype. [dostęp 2012-07-09]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-12-20)]. (ang.).
  6. ↑ a b Robert Yaniz Jr: 'The Wolverine': Hugh Jackman on Jean Grey’s Return. Screen Rant. [dostęp 2013-03-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-06-14)]. (ang.).
  7. ↑ a b Dave Trumbore: Wolverine Cast Adds Hiroyuki Sanada, Hal Yamanouchi, Tao Okamoto and Rila Fukushima [Update: Will Yun Lee to Play Villain]. Collider. [dostęp 2012-07-09]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-01-09)]. (ang.).
  8. ↑ a b Adam Chitwood: Svetlana Khodchenkova in Talks to Play Viper in The Wolverine. Collider. [dostęp 2012-07-19]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-01-09)]. (ang.).
  9. ↑ Alec Jordan: Godzilla’s Ken Yamamura Has Monster Potential. Tokyo Weekender. [dostęp 2014-06-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-12-26)]. (ang.).
  10. ↑ a b Borys Kit: 'Wolverine' Sequel Casts Two Villains. The Hollywood Reporter. [dostęp 2012-07-09]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-05-31)]. (ang.).
  11. ↑ Eric Eisenberg: What's Going On In The End Credits Of The Wolverine?. Cinema Blend. [dostęp 2013-07-29]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-11-07)]. (ang.).
  12. ↑ Kyle Braun, Jordan Riefe: Rendition Interviews. UGO Entertainment. [dostęp 2007-09-29]. [zarchiwizowane z tego adresu]. (ang.).
  13. ↑ Brad Brevet: ‘Valkyrie’ Scripter Taking On ‘Wolverine’ Sequel. Coming Soon. [dostęp 2009-08-13]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-08-29)]. (ang.).
  14. ↑ Roger Friedman: Wolverine Japan Adventure Is a Go. Showbiz 411. [dostęp 2010-03-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-03)]. (ang.).
  15. ↑ Darren Aronofsky in Talks for Wolverine 2. Superhero Hype. [dostęp 2010-10-13]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-12-20)]. (ang.).
  16. ↑ Bennett Marcus: Hugh Jackman Promises Aronofsky’s Wolverine 2 Will Be ‘Thoughtful,’ ‘Meaty’. Vulture. [dostęp 2010-10-19]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-07-15)]. (ang.).
  17. ↑ Pamela McClintock: Darren Aronofsky Bows Out as 'Wolverine' Director. The Hollywood Reporter. [dostęp 2011-03-17]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-08-21)]. (ang.).
  18. ↑ Rachel Abrams: Fox’s ‘Wolverine’ helmer search down to 8. Variety. [dostęp 2011-03-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-11-21)]. (ang.).
  19. ↑ Mike Fleming Jr: Fox Chooses James Mangold On 'Wolverine'. Deadline Hollywood. [dostęp 2011-06-15]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-08-13)]. (ang.).
  20. ↑ Jeff Sneider: ‘Total Recall’ scribe rewriting ‘Wolverine’. Variety. [dostęp 2011-09-01]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-06-02)]. (ang.).
  21. ↑ a b Josh Wigler: 'The Wolverine' Claws Out July 26, 2013 Release Date. MTV. [dostęp 2012-02-07]. [zarchiwizowane z tego adresu]. (ang.).
  22. ↑ Kevin Jagernauth: Famke Janssen Will Reportedly Cameo As Jean Grey In ‘The Wolverine’. Indie Wire. [dostęp 2012-10-21]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-08-29)]. (ang.).
  23. ↑ Hugh Jackman 'pumped' on day one of Wolverine filming. The Daily Telegraph. [dostęp 2012-07-31]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-12-20)]. (ang.).
  24. ↑ James Mangold: We are all enroute to Japan today. Part two of the shoot begins today- shooting in the land of the rising sun.. Twitter. [dostęp 2012-08-25]. [zarchiwizowane z tego adresu]. (ang.).
  25. ↑ Hugh Jackman: Thanks to all the fans in Tomonoura... we loved it! We will miss you!. Twitter. [dostęp 2012-09-11]. [zarchiwizowane z tego adresu]. (ang.).
  26. ↑ CBD's turning Japanese for Hugh. The Daily Telegraph. [dostęp 2012-10-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-12-20)]. (ang.).
  27. ↑ David Bentley: Filming wraps on The Wolverine, first trailer due early 2013. Coventry Telegraph. [dostęp 2012-11-22]. [zarchiwizowane z tego adresu]. (ang.).
  28. ↑ Marco Beltrami to Score ‘The Wolverine’. Film Music Reporter. [dostęp 2012-09-18]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-12-20)]. (ang.).
  29. ↑ ‘The Wolverine’ Soundtrack Preview. Film Music Reporter. [dostęp 2013-07-11]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-03-29)]. (ang.).
  30. ↑ Scott Johnson: The Wolverine World Premiere Announced. Comic Book. [dostęp 2017-09-06]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-08-29)]. (ang.).
  31. ↑ Muskularny Hugh Jackman na nowym zdjęciu z "Wolverine". Onet.pl. [dostęp 2013-02-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-08-29)]. (pol.).
  32. ↑ The Wolverine. Box Office Mojo. [dostęp 2022-02-10]. (ang.).
  33. ↑ The Wolverine. Rotten Tomatoes. [dostęp 2022-02-10]. (ang.).
  34. ↑ The Wolverine. Metacritic. [dostęp 2022-02-10]. (ang.).
  35. ↑ Nikki Finke: ‘Wolverine’ Whimpers Weak $55M Domestic Weekend But Roars Big $141.1M Worldwide. Deadline Hollywood. [dostęp 2013-07-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-10-02)]. (ang.).
  36. ↑ Scott Collura: The Wolverine Review. IGN. [dostęp 2013-07-18]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-02-22)]. (ang.).
  37. ↑ Henry Barnes: The Wolverine – first look review. The Guardian. [dostęp 2013-07-18]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-06-10)]. (ang.).
  38. ↑ Marcin Pietrzyk: Mroczny obiekt pożądania. Filmweb. [dostęp 2013-07-18]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-09-01)]. (pol.).
  39. ↑ Marcin Rybicki: "Wolverine" – recenzja. Gazeta Prawna. [dostęp 2013-07-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-05-08)]. (pol.).
  40. ↑ Golden Schmoes winners and nominees 2013. joblo.com. [dostęp 2020-08-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-11-11)]. (ang.).
  41. ↑ People’s Choice Awards 2014: The winners list. CNN. [dostęp 2014-01-09]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-05-05)]. (ang.).
  42. ↑ Dave McNary: ’12 Years a Slave,’ ‘Breaking Bad’ Lead SAG Nominations. Variety. [dostęp 2013-12-11]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-08-17)]. (ang.).
  43. ↑ Philiana Ng: Nickelodeon’s Kids’ Choice Awards Nominations Revealed. The Hollywood Reporter. [dostęp 2014-02-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-08-21)]. (ang.).
  44. ↑ Nikara Johns: ‘Gravity,’ ‘The Hobbit: The Desolation of Smaug’ Lead Saturn Awards Noms. Variety. [dostęp 2014-02-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-08-17)]. (ang.).
  45. ↑ Mike Fleming Jr: James Mangold, Hugh Jackman Sinking Claws Into Another ‘The Wolverine’ Film. Deadline Hollywood. [dostęp 2013-10-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-07-27)]. (ang.).
  46. ↑ Brett White: Updated: 20th Century Fox Refutes Extended Logan Synopsis. CBR.com. [dostęp 2017-02-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-06-30)]. (ang.).
  47. ↑ Jacob Stolworthy: Logan: Patrick Stewart says Wolverine 3 will be his last X-Men film. Independent. [dostęp 2017-02-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-07-25)]. (ang.).
  48. ↑ a b Ana Dumaraog: Logan Director is Working On X-23 Spinoff Script [UPDATED]. Screen Rant. [dostęp 2017-10-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-06-26)]. (ang.).
  49. ↑ Aaron Couch: 'Logan' Team on Dreaming Up a 'Laura' Spinoff and Finding the Drama in Wolverine's Goodbye. The Hollywood Reporter. [dostęp 2017-10-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-07-24)]. (ang.).
  50. ↑ Allie Gemmill: X-Men Movies Fox Had Planned (That Won’t Happen At Disney). Screen Rant. [dostęp 2019-07-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-05-28)]. (ang.).
  51. ↑ Peter White, Dade Hayes: Disney-Fox Deal: Bob Iger Discusses Digital Future, James Murdoch, Hulu and $2B Cost Savings. Deadline Hollywood. [dostęp 2017-12-14]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-08-17)]. (ang.).

Linki zewnętrzne

Uniwersum X-Men (franczyza 20th Century Fox)
Filmy
2000 – 2014
2016 – 2020
Pozostałe
Filmy fabularne na podstawie publikacji Marvel Comics
Pojedyncze
filmy
Ant-Man
Avengers
Blade
Czarna Pantera
Doktor Strange
Kapitan Ameryka
Kapitan Marvel
Deadpool
Fantastyczna Czwórka
Ghost Rider
Hulk
Iron Man
Punisher
Spider-Man
Strażnicy Galaktyki
Thor
Venom
Wolverine
X-Men
Na podstawie
imprintów
Faceci w czerni
Kick-Ass
Kingsman
Filmy w reżyserii Jamesa Mangolda
1990-99
2000-09
2010-19
2020-29

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Wolverine_(film)&oldid=74674115”