Przejdź do zawartości

Lisowczycy: Różnice pomiędzy wersjami

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
Usunięta treść Dodana treść
JCRZ (dyskusja | edycje)
m linki zewnętrzne, WP:SK
mNie podano opisu zmian
Znaczniki: VisualEditor Z urządzenia mobilnego Z wersji mobilnej (przeglądarkowej)
 
(Nie pokazano 33 wersji utworzonych przez 21 użytkowników)
Linia 1: Linia 1:
{{Inne znaczenia|formacji lekkiej jazdy polskiej|[[Lisowczycy (ujednoznacznienie)|Lisowczycy]] – strona ujednoznaczniająca}}
{{Inne znaczenia|formacji lekkiej jazdy polskiej|[[Lisowczycy (ujednoznacznienie)|Lisowczycy]] – strona ujednoznaczniająca}}
{{Jednostka wojskowa infobox
[[Plik:Juliusz Kossak, Lisowczyk.jpg|thumb|''[[Lisowczyk (obraz Juliusza Kossaka)|Lisowczyk]]'' – obraz [[Juliusz Kossak|Juliusza Kossaka]] z około 1860–1865 (kopia obrazu ''[[Jeździec polski]]'' [[Rembrandt]]a)]]
|nazwa = Lisowczycy
|nazwa oryginalna =
|znak =
|kategoria wojska = lądowe
|motto =
|grafika = Juliusz Kossak, Lisowczyk.jpg
|opis grafiki = ''[[Lisowczyk (obraz Juliusza Kossaka)|Lisowczyk]]'' – mal. [[Juliusz Kossak]] (ok. 1860–1865; kopia obrazu [[Rembrandt]]a ''[[Jeździec polski]]'')
|państwo = Polska
|wariant flagi = RON
|sformowanie = [[1607]]
|rozformowanie = [[1636]]
|nazwa wyróżniająca =
|patron =
|święto =
|nadanie sztandaru =
|rodowód =
|kontynuacja =
|dowódca pierwszy = [[Aleksander Józef Lisowski|Aleksander Lisowski]]
|dowódca obecny =
|dowódca ostatni = [[Mikołaj Moczarski]]
|działania zbrojne = [[Dymitriady]]<br />[[Wojna trzydziestoletnia]]
|numer =
|dyslokacja =
|rodzaj sił zbrojnych = wojska lądowe
|formacja =
|rodzaj wojsk = kawaleria
|podległość =
|skład =
|odznaczenia =
|commons = Category:Lisowczycy
|www =
}}
{{Wikiźródła|Encyklopedia staropolska/Lisowczyki|hasło ''Lisowczyki'' w Encyklopedii staropolskiej|tekst=nie}}
[[Plik:Lisowczycy 1.PNG|thumb|''[[Lisowczycy (akwarela Juliusza Kossaka)|Lisowczycy]]'' – akwarela Juliusza Kossaka]]
[[Plik:Lisowczycy 1.PNG|thumb|''[[Lisowczycy (akwarela Juliusza Kossaka)|Lisowczycy]]'' – akwarela Juliusza Kossaka]]
[[Plik:Brandt-Lisowczycy, Strzelanie z łuku.jpg|thumb|''Strzelanie z łuku'' – mal. [[Józef Brandt]], 1885]]
[[Plik:Brandt-Lisowczycy, Strzelanie z łuku.jpg|thumb|''Strzelanie z łuku'' – mal. [[Józef Brandt]], 1885]]
Linia 7: Linia 40:
[[Plik:Michał Kluczewski Władysław Szerner Lisowczyk.jpg|thumb|''Lisowczyk na pikiecie'' (drzeworyt [[Michał Kluczewski|Michała Kluczewskiego]] według rys. [[Władysław Szerner|Władysława Szernera]], 1882)]]
[[Plik:Michał Kluczewski Władysław Szerner Lisowczyk.jpg|thumb|''Lisowczyk na pikiecie'' (drzeworyt [[Michał Kluczewski|Michała Kluczewskiego]] według rys. [[Władysław Szerner|Władysława Szernera]], 1882)]]
[[Plik:Hieronim Kleczkowski dowódca Lisowczyków w Czechach.jpg|thumb|Hieronim Kleczkowski – dowódca Lisowczyków w Czechach (staloryt [[Antoni Oleszczyński|Antoniego Oleszczyńskiego]], 1832)]]
[[Plik:Hieronim Kleczkowski dowódca Lisowczyków w Czechach.jpg|thumb|Hieronim Kleczkowski – dowódca Lisowczyków w Czechach (staloryt [[Antoni Oleszczyński|Antoniego Oleszczyńskiego]], 1832)]]
'''Lisowczycy''', '''lisowczyki''' (początkowa nazwa ''straceńcy'', również ''chorągiew elearska'') – formacja [[lekka jazda (I Rzeczpospolita)|lekkiej]] [[Kawaleria polska|jazdy polskiej]] o charakterze utrzymującego się z łupów [[wojsko najemne|wojska najemnego]].
'''Lisowczycy''', '''lisowczyki''' (początkowa nazwa ''straceńcy'', również ''[[elearzy|chorągiew elearska]]'') – [[wojsko najemne|najemna]] ochotnicza formacja [[lekka jazda (I Rzeczpospolita)|lekkiej]] [[Kawaleria polska|jazdy polskiej]] stworzona w 1607 roku przez [[Aleksander Józef Lisowski|Aleksandra Lisowskiego]]. Jej zawiązki powstały w czasie [[Dymitriady|służby]] Lisowskiego u [[Dymitr Samozwaniec II|Dymitra II Samozwańca]] w latach 1607–1611{{odn|Ekes|Kotarski|1972|s=472}}. Wskutek dokonywania gwałtów i rabunków lisowczyków zazwyczaj nie brano do niewoli, lecz tracono na miejscu.

Oparta na wzorach ustrojowych [[konfederacja żołnierska|konfederacji wojskowych]], [[formowanie jednostki|sformowana]] została w 1614 roku – pierwotnie jako konfederacja żołnierska pod wodzą pułkownika [[Aleksander Józef Lisowski|Aleksandra Józefa Lisowskiego]] herbu [[Jeż (herb szlachecki)|Jeż]]. Zawiązki tej formacji powstały w czasie [[Dymitriady|służby]] Lisowskiego u [[Dymitr Samozwaniec II|Dymitra II Samozwańca]] w latach 1607–1611{{odn|Ekes|Kotarski|1972|s=472}}.


== Historia ==
== Historia ==
Dwutysięczny oddział lisowczyków brał udział w [[Wojna polsko-rosyjska (1609–1618)|wojnie polsko-rosyjskiej 1609–1618]]. Od śmierci Lisowskiego w 1616 r. dowodzeni byli przez pułkownika [[Stanisław Czapliński (pułkownik)|Stanisława Czaplińskiego]]. Od 1619 r. ich dowódcą był [[Walenty Rogowski]]<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Kwiatkowski| imię = Kajetan| autor link = | tytuł = Dzieje narodu polskiego za panowania Władysława IV króla polskiego i szweckiego| wydawca = N.Glücksberg| miejsce = Warszawa | rok = 1823| strony = 143| isbn =}}</ref>. W czasie wypraw moskiewskich przeprowadzili szereg operacji zaczepnych na terytorium [[Carstwo Rosyjskie|Carstwa Rosyjskiego]], rozbijając w grudniu 1617 r. pod [[Kaługa (miasto)|Kaługą]] wojska rosyjskie [[kniaź|kniazia]] [[Dymitr Pożarski|Dymitra Pożarskiego]]. Ich łupiestwo spowodowało m.in. obłożenie tej formacji klątwą, która jednak po pewnym czasie została zdjęta{{fakt|data=2016-09}}.
Dwutysięczny oddział lisowczyków brał udział w [[Wojna polsko-rosyjska (1609–1618)|wojnie polsko-rosyjskiej 1609–1618]]. Od śmierci Lisowskiego w 1616 r. dowodzeni byli przez pułkownika [[Stanisław Czapliński (pułkownik)|Stanisława Czaplińskiego]]. Od 1619 r. ich dowódcą był [[Walenty Rogowski]]{{odn|Kwiatkowski|1823|s=143}}. W czasie wypraw moskiewskich przeprowadzili szereg operacji zaczepnych na terytorium [[Carstwo Rosyjskie|Carstwa Rosyjskiego]], rozbijając w grudniu 1617 r. pod [[Kaługa (miasto)|Kaługą]] wojska rosyjskie [[kniaź|kniazia]] [[Dymitr Pożarski|Dymitra Pożarskiego]]. Ich łupiestwo spowodowało m.in. obłożenie tej formacji klątwą, która jednak po pewnym czasie została zdjęta{{fakt|data=2016-09}}.


W listopadzie 1619 r. stacjonujący w okolicach [[Kowno|Kowna]] lisowczycy oddani zostali przez króla [[Zygmunt III Waza|Zygmunta III Wazę]] do dyspozycji [[Ferdynand II Habsburg|Ferdynanda II]], zagrożonego w oblężonym przez księcia siedmiogrodzkiego [[Gábor Bethlen|Gábora Bethlena]] [[Wiedeń|Wiedniu]]. Wspomagani oni byli przez oddziały zaciągnięte w Polsce przez Adama Lipskiego oraz Jerzego Hommonaia – węgierskiego magnata, wroga Bethlena. 8–10 tysięcy lisowczyków pod dowództwem Walentego Rogowskiego pokonało w dniach 22–23 listopada wojska [[Jerzy I Rakoczy|Jerzego I Rakoczego]] w [[Bitwa pod Humiennem|bitwie pod Humiennem]] i Zavadą. Zdobyto 17 chorągwi węgierskich, poległo ok. 3 tys. żołnierzy Rakoczego, reszta poszła w rozsypkę. Droga do [[Księstwo Siedmiogrodu|Siedmiogrodu]] stanęła otworem i choć lisowczycy nie zdobyli nawet [[Koszyce|Koszyc]], zmusiło to Gábora Bethlena 4 grudnia do odstąpienia od oblegania Wiednia i powrotu do zagrożonego kraju.
W listopadzie 1619 r. stacjonujący w okolicach [[Kowno|Kowna]] lisowczycy zostali oddani przez króla [[Zygmunt III Waza|Zygmunta III Wazę]] do dyspozycji [[Ferdynand II Habsburg|Ferdynanda II Habsburga]], zagrożonego w oblężonym przez księcia siedmiogrodzkiego [[Gábor Bethlen|Gábora Bethlena]] [[Wiedeń|Wiedniu]]. Wspomagani byli przez oddziały zaciągnięte w Polsce przez Adama Lipskiego oraz Jerzego Hommonaia – węgierskiego magnata, wroga Bethlena. 8–10 tysięcy lisowczyków pod dowództwem Walentego Rogowskiego pokonało w dniach 22–23 listopada wojska [[Jerzy I Rakoczy|Jerzego I Rakoczego]] w [[Bitwa pod Humiennem|bitwie pod Humiennem]] i Zavadą. Zdobyto 17 chorągwi węgierskich, poległo ok. 3 tys. żołnierzy Rakoczego, reszta zbiegła z pola bitwy. Droga do [[Księstwo Siedmiogrodu|Siedmiogrodu]] została otwarta i choć lisowczycy nie zdobyli [[Koszyce|Koszyc]], zmusiło to Gábora Bethlena 4 grudnia do odstąpienia od oblegania Wiednia i powrotu do zagrożonego kraju.


Na wieść o zbliżaniu się Rakoczego z nową, piętnastotysięczną armią, część pułku z Rogowskim postanowiła wrócić do Polski (zatrzymali się na [[Słowacja|Słowacji]], dając się we znaki mieszkańcom). Pozostali pod wodzą pułkownika Jarosza Kleczkowskiego zdecydowali się na przejście na służbę cesarską, w której pozostali przez kilka następnych lat.
Na wieść o zbliżaniu się Rakoczego z nową, piętnastotysięczną armią, część pułku z Rogowskim postanowiła wrócić do Polski (zatrzymali się na obszarze dzisiejszej [[Słowacja|Słowacji]], gdzie dopuszczali się złego traktowania mieszkańców). Pozostali pod wodzą pułkownika Jarosza Kleczkowskiego zdecydowali się na przejście na służbę cesarską, w której pozostali przez kilka następnych lat.


3 lutego 1620 lisowczycy przekroczyli granicę Śląska w okolicach Siewierza, po czym podeszli pod [[Tarnowskie Góry]], gdzie przywitano ich ogniem z dział. Następnie złupili [[Strumień (miasto)|Strumień]] oraz [[Skoczów]], a także okoliczne wioski. [[Holešov|Holeszów]] uratowany został przed złupieniem jedynie dzięki wstawiennictwu [[Jan Sarkander|Jana Sarkandra]]. 8 lutego dotarli na przedpola Wiednia<ref>[[Henryk Wisner]], ''Lisowczycy'', s. 179–180</ref>.
3 lutego 1620 lisowczycy przekroczyli granicę Śląska w okolicach [[Siewierz]]a, po czym podeszli pod [[Tarnowskie Góry]], gdzie dostali się pod ogień z dział. Następnie złupili [[Strumień (miasto)|Strumień]] oraz [[Skoczów]], a także okoliczne wioski. [[Holešov|Holeszów]] uratowany został przed złupieniem jedynie dzięki wstawiennictwu ks. [[Jan Sarkander|Jana Sarkandra]]. 8 lutego dotarli na przedpola Wiednia{{odn|Wisner|2013|s=179,180}}.


Po śmierci Kleczkowskiego, 4 marca 1620 pod [[Krems an der Donau|Krems]], ich pułkownikiem został Stanisław Rusinowski, pod którego rozkazami walczyli na [[Bitwa na Białej Górze|Białej Górze]] 8 listopada 1620 r.; w bitwie tej zdobyli 20 chorągwi pułkowych. 7 maja 1621 cesarz wypłacił zaległy [[żołd]] i zwolnił od służby uciążliwych z powodu grabieży lisowczyków (aż do czasów [[Wojny napoleońskie|wojen napoleońskich]] w [[Królestwo Niemieckie|Królestwie Niemieckim]] matki straszyły swe dzieci ''polskimi kozakami''). Część towarzyszy przeszła na służbę księcia bawarskiego [[Maksymilian I Bawarski|Maksymiliana]], inni wrócili do Polski.
Po śmierci Kleczkowskiego 4 marca 1620 pod [[Krems an der Donau|Krems]], ich pułkownikiem został Stanisław Rusinowski, pod którego rozkazami walczyli na [[Bitwa na Białej Górze|Białej Górze]] 8 listopada 1620 r.; w bitwie tej zdobyli 20 chorągwi pułkowych. 7 maja 1621 cesarz wypłacił zaległy [[żołd]] i zwolnił od służby uciążliwych z powodu grabieży lisowczyków (aż do czasów [[Wojny napoleońskie|wojen napoleońskich]] w [[Królestwo Niemieckie|Królestwie Niemieckim]] matki straszyły swe dzieci ''polskimi kozakami''). Część żołnierzy przeszła na służbę księcia bawarskiego [[Maksymilian I Bawarski|Maksymiliana]], inni powrócili do Polski.


Chorągiew pułkownika Rusinowskiego walczyła z [[Imperium Osmańskie|Turkami]] pod [[Bitwa pod Chocimiem (1621)|Chocimiem]] w 1621 r. (podczas tej bitwy zginął ich dowódca).
Chorągiew pułkownika Rusinowskiego walczyła z [[Imperium Osmańskie|Turkami]] pod [[Bitwa pod Chocimiem (1621)|Chocimiem]] w 1621 r. (podczas tej bitwy zginął ich dowódca).


Po wojnie z Turcją Zygmunt III Waza ponownie wysłał lisowczyków na służbę cesarza Ferdynanda. Tym razem dowodził nimi Stanisław Strojnowski i Idzi Kalinowski. Brali udział w bitwach na [[Śląsk]]u, pod [[Kłodzko|Kłodzkiem]], [[Bystrzyca Kłodzka|Bystrzycą Kłodzką]] oraz pod [[Mansfeld]].
Po wojnie z Turcją Zygmunt III Waza ponownie wysłał lisowczyków na służbę cesarza Ferdynanda. Jednak w czasie pobytu na ziemiach polskich, pomimo otrzymania wykupu od grabieży, w 1623 roku złupili [[Raków (powiat kielecki)|Raków]]{{odn|Tazbir|1971|s=8}}. Tym razem dowodził nimi Stanisław Strojnowski i Idzi Kalinowski. Brali udział w bitwach na [[Śląsk]]u, pod [[Kłodzko|Kłodzkiem]], [[Bystrzyca Kłodzka|Bystrzycą Kłodzką]] oraz pod [[Mansfeld]].


Podczas [[Wojna polsko-szwedzka (1626–1629)|wojny]] ze [[Szwecja|Szwecją]] w latach 1626–1629 walczyli na terenie [[Prusy Królewskie|Prus Królewskich]].
Podczas [[Wojna polsko-szwedzka (1626–1629)|wojny]] ze [[Szwecja|Szwecją]] w latach 1626–1629 walczyli na terytorium [[Prusy Królewskie|Prus Królewskich]].


Pod dowództwem Pawła Niszczyckiego, starosty łomżyńskiego, i Jana Gromadzkiego wzięli udział w wyprawie Ferdynanda II w wojnie z [[Królestwo Francji (987–1791)|Królestwem Francji]], gdzie walczyli w [[Pikardia|Pikardii]] aż do odwołania przez Sejm. Ostatnim pułkownikiem lisowczyków był [[Mikołaj Moczarski]].
Pod dowództwem Pawła Niszczyckiego, starosty łomżyńskiego i Jana Gromadzkiego wzięli udział w wyprawie Ferdynanda II w wojnie z [[Królestwo Francji (987–1791)|Królestwem Francji]], gdzie walczyli w [[Pikardia|Pikardii]] aż do odwołania przez Sejm. Ostatnim pułkownikiem lisowczyków był [[Mikołaj Moczarski]].


Po powrocie do kraju dali się we znaki ludności cywilnej. Splądrowali i puścili z dymem [[Radomsko]]. Zostali potępieni w uchwałach sejmowych (p. niżej) i rozwiązani około 1635 roku.
Po powrocie do kraju ponownie miały miejsce przypadki złego traktowania przez nich ludności cywilnej, do której odnosili się jak do ludność w kraju wroga{{Odn|Sokołowski|2012|s= 70}}. Splądrowali i puścili z dymem [[Radomsko]]. Zostali potępieni w uchwałach sejmowych i rozwiązani około 1635 roku.


Terytorialny zasięg ich działań obejmował obszary kontynentu od [[Ren]]u aż po [[Morze Białe]]{{odn|Wisner|2013|s=32-316}}.
Szczególnie odznaczyli się w trakcie kampanii moskiewskiej w 1610 r. oraz w walkach z [[Turcy|Turkami]] w latach 1620–1621.

Terytorialny zasięg ich działań obejmował obszary kontynentu od [[Ren]]u aż po [[Morze Białe]]<ref>H. Wisner, ''Lisowczycy'', s. 32–316.</ref>.


=== Ustawy przeciw lisowczykom ===
=== Ustawy przeciw lisowczykom ===
Ustawa ''O zabieżeniu Konfederacyi żołnierskiey, y wszelakiey nawalney domowey swywoli'' z 1623 roku<ref>[https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/47857/edition/64473 ''Volumina Legum'', t. 3] f. 449n, s. 216n.</ref> nakazywała podjęcie skrajnych środków, z użyciem siły zbrojnej włącznie, przeciw żołnierzom zawiązującym konfederacje. Król za przyzwoleniem wyznaczonych do jego boku [[senatorowie rezydenci|senatorów]] i posłów mógł ogłaszać takich żołnierzy za ''hostibus Patriae'' ([[łacina|łac.]] nieprzyjaciół ojczyzny), [[banita|banitów]] i [[infamia|pozbawionych czci]]<ref>Wedle ustawy z 1609 r. ''Porządek około zachowania żołnierza'' ([https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/47855/edition/64472 ''Volumina Legum'', t. 2] f. 1662, s. 462) kary te groziły za zawiązywanie konfederacji przez wojsko. Te same kary przewidywała równocześnie uchwalona ustawa ''O ludziach swawolnych'' (tamże, f. 1664, s. 464): ''aby żaden nie śmiał woysk swowolnie zbierać, y Chorągwi apparaty woiennemi podnosić, a kupami chodząc szkody czynić, abo za granice do Państw obcych mimo wolą naszę chodzić.''</ref>. Zabicie ''swawolnika'' było bezkarne, co więcej zabójcę wynagradzano [[kaduk|przyznaniem dóbr]] zabitego. Choć ustawa nie wymieniała wyraźnie lisowczyków, jednak traktowana była jako wymierzona także przeciw nim. Obowiązywać miała do następnego Sejmu.
Ustawa ''O zabieżeniu Konfederacyi żołnierskiey, y wszelakiey nawalney domowey swywoli'' z 1623 roku<ref>[https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/47857/edition/64473 ''Volumina Legum'', t. 3] f. 449n, s. 216n.</ref> nakazywała podjęcie skrajnych środków, z użyciem siły zbrojnej włącznie, przeciw żołnierzom zawiązującym konfederacje. Król za przyzwoleniem wyznaczonych do jego boku [[senatorowie rezydenci|senatorów]] i posłów mógł ogłaszać takich żołnierzy za ''hostibus Patriae'' ([[łacina|łac.]] nieprzyjaciół Ojczyzny), [[banita|banitów]] i [[infamia|pozbawionych czci]]<ref>Wedle ustawy z 1609 r. ''Porządek około zachowania żołnierza'' ([https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/47855/edition/64472 ''Volumina Legum'', t. 2] f. 1662, s. 462) kary te groziły za zawiązywanie konfederacji przez wojsko. Te same kary przewidywała równocześnie uchwalona ustawa ''O ludziach swawolnych'' (tamże, f. 1664, s. 464): ''aby żaden nie śmiał woysk swowolnie zbierać, y Chorągwi apparaty woiennemi podnosić, a kupami chodząc szkody czynić, abo za granice do Państw obcych mimo wolą naszę chodzić.''</ref>. Zabicie ''swawolnika'' było bezkarne, co więcej, zabójcę wynagradzano [[kaduk|przyznaniem dóbr]] zabitego. Choć ustawa nie wymieniała wyraźnie lisowczyków, jednak traktowana była jako wymierzona także przeciw nim. Obowiązywać miała do czasu zwołania następnego Sejmu.


Ustawa ''Postanowienie na domowę obronę względem swywolników'' (1624)<ref>VL, t. 3, f. 463 – 466, s. 223n.</ref> ponawiała poprzednią i wyraźnie rozciągała ją na ''ludzi swawolnych'' bez pozwolenia wyruszających ''z chorągwiami i znakami wojennemi w kupach nie małych do państw obcych za granicę''. Zaostrzała uznanie pozbawienia czci jako ''ipso facto'' (samoistnie) bez konieczności ogłaszania przez króla. Bezkarność i nagrody za zabicie uzupełniono zastrzeżeniem: ''Ktoby był bannitem, a takiego zabił, eo ipso'' (tym samym) ''od bannicyi wolen będzie.'' [[Amnestia]] obejmowała tych, którzy w ciągu 12 tygodni od ogłoszenia ustawy wrócą do kraju i ujawnią przed władzami w jakimkolwiek grodzie, zobowiązując się do zaprzestania wzbronionej działalności. Z dobrodziejstwa tego wyłączono dowódców.
Ustawa ''Postanowienie na domowę obronę względem swywolników'' (1624)<ref>VL, t. 3, f. 463 – 466, s. 223n.</ref> ponawiała poprzednią i wyraźnie rozciągała ją na ''ludzi swawolnych'' bez pozwolenia wyruszających ''z chorągwiami i znakami wojennemi w kupach nie małych do państw obcych za granicę''. Zaostrzała uznanie pozbawienia czci jako ''ipso facto'' (samoistnie) bez konieczności ogłaszania przez króla. Bezkarność i nagrody za zabicie uzupełniono zastrzeżeniem: ''Ktoby był bannitem, a takiego zabił, eo ipso'' (tym samym) ''od bannicyi wolen będzie.'' [[Amnestia]] obejmowała tych, którzy w ciągu 12 tygodni od ogłoszenia ustawy wrócą do kraju i ujawnią przed władzami w jakimkolwiek grodzie, zobowiązując się do zaprzestania wzbronionej działalności. Z dobrodziejstwa tego wyłączono dowódców.


''Warunek bezpieczeństwa Rzeczypospolitey, y dochodzenia retent''<ref>Tamże, f. 489n, s. 235 s. 360n.</ref> z roku 1625 potwierdzając poprzednie ustawy nakazywał wydawać z [[Kancelaria monarsza (Polska)|kancelarii koronnej i litewskiej]] [[list żelazny|glejty]] dla wszystkich, którzy spełniwszy wymagane warunki wstąpili do wojska Rzeczypospolitej i wiernie pełnili służbę. W roku 1626 uchwalono ''Przywrócenie do czci ludzi swawolnych''<ref>Tamże, f. 499, s. 240.</ref> obejmujące wymienionych w ''Warunku bezpieczeństwa''. Wobec pozostałych dotychczasowe zakazy powtórzyła ustawa ''Swawolne kupy''<ref>Tamże, f. 522, s. 251. Zakazy ponawiano w 1629 ''O kupach swawolnych'' (f. 613, s. 294) i w 1631 ''Uwolnienie obywatelów ziemi bielskiej o zniesienie kup swawolnych'' (f. 697n, s. 333)</ref>.
''Warunek bezpieczeństwa Rzeczypospolitey, y dochodzenia retent''<ref>VL, t. 3, f. 489n, s. 235 s. 360n.</ref> z roku 1625 potwierdzając poprzednie ustawy nakazywał wydawać z [[Kancelaria monarsza (Polska)|kancelarii koronnej i litewskiej]] [[list żelazny|glejty]] dla wszystkich, którzy spełniwszy wymagane warunki wstąpili do wojska Rzeczypospolitej i wiernie pełnili służbę. W roku 1626 uchwalono ''Przywrócenie do czci ludzi swawolnych''<ref>VL, t. 3, f. 499, s. 240.</ref> obejmujące wymienionych w ''Warunku bezpieczeństwa''. Wobec pozostałych dotychczasowe zakazy powtórzyła ustawa ''Swawolne kupy''<ref>VL, t. 3, f. 522, s. 251. Zakazy ponawiano w 1629 ''O kupach swawolnych'' (f. 613, s. 294) i w 1631 ''Uwolnienie obywatelów ziemi bielskiej o zniesienie kup swawolnych'' (f. 697n, s. 333)</ref>.


== Wojskowość i uzbrojenie ==
== Wojskowość i uzbrojenie ==
Celem utworzenia [[oddział wojskowy|oddziałów]] lisowczyków było odciążenie skarbu Rzeczypospolitej od obowiązku wypłacania im [[żołd]]u. Werbowano ich, zapewniając im pełną swobodę zagarniania [[zdobycz wojenna|łupów wojennych]], które były ich jedynym wynagrodzeniem za [[służba wojskowa|służbę]]. Formacja była złożona z najemników różnej narodowości, głównie [[Polacy|Polaków]], [[Litwini|Litwinów]] i [[Rusini|Rusinów]]. Dowódców obierali sobie sami za pomocą głosowania.
Celem utworzenia [[oddział wojskowy|oddziałów]] lisowczyków było odciążenie skarbu Rzeczypospolitej od obowiązku wypłacania im [[żołd]]u. Werbowano ich, zapewniając im pełną swobodę zagarniania [[zdobycz wojenna|łupów wojennych]], które były ich jedynym wynagrodzeniem za [[służba wojskowa|służbę]]. Formacja była złożona z najemników różnej narodowości, głównie [[Polacy|Polaków]], a także [[Litwini|Litwinów]] i [[Rusini|Rusinów]] {{Odn|Mała encyklopedia wojskowa|1970|s= 188}}. Dowódców obierali sobie sami poprzez głosowanie.


Podobnie jak cała [[jazda]] narodowego [[autorament]]u, dzielili się na [[towarzysz (wojsko)|towarzyszy]], [[Pocztowy (wojsko)|pocztowych]] oraz [[czeladź (służba)|czeladź]] – [[ciura|ciurów]], tworzących oddzielne [[Chorągiew (wojsko)|chorągwie]], które brały udział w [[manewr]]ach, a czasami w boju (co było nowością w wojskach polskich). [[Pułk]] lisowczyków (zazwyczaj ponad 1000 [[żołnierz]]y) dzielił się na [[Chorągiew (wojsko)|chorągwie]], z czego dwie (czarna i czerwona) podlegały bezpośrednio [[dowódca|dowódcy]]. Pułki [[Dowodzenie (wojsko)|dowodzone]] były przez pułkowników z pomocą [[Oboźny|oboźnego]], sędziego i strażnika. Chorągwie prowadzone były przez [[rotmistrz]]ów z pomocą [[porucznik]]a i [[chorąży|chorążego]].
Podobnie jak cała [[jazda]] narodowego [[autorament]]u, dzielili się na [[towarzysz (wojsko)|towarzyszy]], [[Pocztowy (wojsko)|pocztowych]] oraz [[czeladź (służba)|czeladź]] – [[ciura|ciurów]], tworzących oddzielne [[Chorągiew (wojsko)|chorągwie]], które brały udział w [[manewr]]ach, a czasami w boju (co było nowością w wojskach polskich). [[Pułk]] lisowczyków (zazwyczaj ponad 1000 [[żołnierz]]y) dzielił się na [[Chorągiew (wojsko)|chorągwie]], z czego dwie (czarna i czerwona) podlegały bezpośrednio [[dowódca|dowódcy]]. Pułki [[Dowodzenie (wojsko)|dowodzone]] były przez pułkowników z pomocą [[Oboźny|oboźnego]], sędziego i strażnika. Chorągwie prowadzone były przez [[rotmistrz]]ów z pomocą [[porucznik]]a i [[chorąży|chorążego]].


Specjalizowali się w [[zagon wojska|zagonach]] na terytorium wroga, walczyli bez [[tabor wojskowy|taborów]], zaopatrując się w terenie, na którym operowali. Poruszali się podobnie jak [[Tatarzy]], [[komunik]]iem, tzn. nie mieli wozów, tylko po kilka koni do jazdy wierzchem, a wyposażenie i żywność przewozili na koniach jucznych.
Specjalizowali się w [[zagon wojska|zagonach]] na terytorium wroga, walczyli bez [[tabor wojskowy|taborów]], zaopatrując się podczas ciągłych rabunków w terenie, na którym operowali{{Odn|Mała encyklopedia wojskowa|1970|s= 188}}. Poruszali się podobnie jak [[Tatarzy]], [[komunik]]iem, tzn. nie mieli wozów, tylko po kilka koni do jazdy wierzchem, a wyposażenie i żywność przewozili na koniach jucznych.


Specyficzny był sposób dosiadania przez nich koni – stali w strzemionach, pochylając się nad koniem, aby maksymalnie mu ulżyć i wykorzystać jego możliwości (podobnie jeżdżą dzisiejsi [[dżokej]]e). Powodowało to również zwiększenie siły zamachu bronią sieczną lub obuchową (cios z przysiadu), ułatwiało obracanie się w celu wystrzelenia pocisku, jak również przesiadanie się na innego konia w biegu. Ich siodła były niewielkich rozmiarów.
Specyficzny był sposób dosiadania przez nich koni – stali w strzemionach, pochylając się nad koniem, aby maksymalnie mu ulżyć i wykorzystać jego możliwości (podobnie jak dzisiejsi [[dżokej]]e). Powodowało to również zwiększenie siły zamachu bronią sieczną lub obuchową (cios z przysiadu), ułatwiało obracanie się w celu wystrzelenia pocisku, jak również przesiadanie się na innego konia w biegu. Ich siodła były niewielkich rozmiarów.


Charakteryzowali się błyskawicznym [[przemieszczenie (wojsko)|przemieszczaniem]], wynikającym ze sposobu jazdy, stosowaniem [[taktyka|taktyki]] [[podstęp]]ów i [[fortel]]i wojennych, niezwykłą odwagą oraz straszliwym pustoszeniem i rabowaniem terenów, na których przebywali. Ich wyszkolenie jeździeckie i bojowe wzbudzało podziw cudzoziemców. Wyróżniali się dzielnością, ale także okrucieństwem i szczególnym zamiłowaniem do rabunku, który został na stałe przypisany do zasad działania tej formacji (np. mieli zwyczaj zabijać każdego napotkanego przechodnia, żeby nie pozostawiać świadków). Cieszyli się wielką sławą w [[Europa|Europie]] jako niezrównana w szybkości jazda (pokonywali dziennie do 150 km)<ref>R. Sikora, ''Wojskowość polska...'', s. 83–91.</ref>.
Charakteryzowali się błyskawicznym [[przemieszczenie (wojsko)|przemieszczaniem]], wynikającym ze sposobu jazdy, stosowaniem [[taktyka|taktyki]] [[podstęp]]ów i [[fortel]]i wojennych, niezwykłą odwagą oraz straszliwym pustoszeniem i rabowaniem terenów, na których przebywali. Ich wyszkolenie jeździeckie i bojowe wzbudzało podziw cudzoziemców. Wyróżniali się dzielnością, ale także okrucieństwem i szczególnym zamiłowaniem do rabunku, który został na stałe przypisany do zasad działania tej formacji (np. mieli zwyczaj zabijać każdego napotkanego przechodnia, żeby nie pozostawiać świadków). Cieszyli się wielką sławą w [[Europa|Europie]] jako niezrównana w szybkości jazda (pokonywali dziennie do 150 km){{odn|Sikora|2005|s=83–91}}.


Ich [[uzbrojenie]] i ubiór były niemal całkowicie dowolne i zależne od stopnia zamożności konkretnego żołnierza. Nosili pełniące funkcję miękkiej zbroi pikowane [[żupan (ubranie)|żupany]], [[baczmaga|baczmagi]] (skórzane buty), czapki typu [[kołpak (czapka)|kołpak]] i charakterystyczne obcisłe spodnie. Nie używali metalowych [[zbroja|zbroi]]; niektórzy nosili [[misiurka|misiurki]] lub [[kolet]]y, korzystali też ze zdobycznych [[kałkan]]ów.
Ich [[uzbrojenie]] i ubiór były niemal całkowicie dowolne i zależne od stopnia zamożności konkretnego żołnierza. Nosili pełniące funkcję miękkiej zbroi pikowane [[żupan (ubranie)|żupany]], [[baczmaga|baczmagi]] (skórzane buty), czapki typu [[kołpak (czapka)|kołpak]] i charakterystyczne obcisłe spodnie. Nie używali metalowych [[zbroja|zbroi]]; niektórzy nosili [[misiurka|misiurki]] lub [[kolet]]y, korzystali też ze zdobycznych [[kałkan]]ów.


Uzbrojenie zaczepne składało się z [[szabla|szabli]] (obowiązkowo), [[łuk refleksyjny|łuku refleksyjnego]] chowanego w [[Sajdak (łucznictwo)|sajdaku]] (pokrowiec na łuk z [[kołczan]]em), ewentualnie krótkich [[pika|pik]] lub [[rohatyna|rohatyn]]. Zamiennie z łukami czasami używano [[pistolet]]ów, [[rusznica|rusznic]], [[arkebuz]]ów lub [[Bandolet (broń)|bandoletów]]. Oficerowie posiadali dodatkowo [[nadziak]] bądź [[Czekan (broń)|czekan]] i niekiedy [[koncerz]] lub [[Pałasz (broń)|pałasz]] troczony przy siodle, zazwyczaj pod lewym kolanem<ref>T. Nowak, ''Dzieje oręża polskiego...'', s. 205–206.</ref>.
Uzbrojenie zaczepne składało się z [[szabla|szabli]] (obowiązkowo), [[łuk refleksyjny|łuku refleksyjnego]] chowanego w [[Sajdak (łucznictwo)|sajdaku]] (pokrowiec na łuk z [[kołczan]]em), ewentualnie krótkich [[pika|pik]] lub [[rohatyna|rohatyn]]. Zamiennie z łukami czasami używano [[pistolet]]ów, [[rusznica|rusznic]], [[arkebuz]]ów lub [[Bandolet (broń)|bandoletów]]. Oficerowie posiadali dodatkowo [[nadziak]] bądź [[Czekan (broń)|czekan]] i niekiedy [[koncerz]] lub [[Pałasz (broń)|pałasz]] troczony przy siodle, zazwyczaj pod lewym kolanem{{odn|Nowak|Wimmer|1981|s=205–206}}.


== Lisowczycy w literaturze ==
== W literaturze ==
Wspomnienia z wypraw lisowczyków spisał ich kapelan [[Wojciech Dębołęcki]] w ''Przewagach elearów polskich, co ich niegdy Lisowczykami zwano, które czynili w państwach Cesarskich przeciwko Heretykom, za czasów niezwyciężonych Monarchów Ferdynanda II Cesarza, Zygmunta III Króla Polskiego, w leciech Pańskich r. 1619 do 1623, krótko naprędzce zgromadzone przez Wielebnego Wojciecha Dembołęckiego z Konojad Franciszkanina S. Th. bakałarza: z rozkazania Ojca Św. ich kronikarza'' (1619–1623).
Wspomnienia z wypraw lisowczyków spisał ich kapelan [[Wojciech Dębołęcki]] w ''Przewagach elearów polskich, co ich niegdy Lisowczykami zwano, które czynili w państwach Cesarskich przeciwko Heretykom, za czasów niezwyciężonych Monarchów Ferdynanda II Cesarza, Zygmunta III Króla Polskiego, w leciech Pańskich r. 1619 do 1623, krótko naprędzce zgromadzone przez Wielebnego Wojciecha Dembołęckiego z Konojad Franciszkanina S. Th. bakałarza: z rozkazania Ojca Św. ich kronikarza'' (1619–1623).


[[Ignacy Krasicki]] z uznaniem wspominał ich w poemacie ''[[Wojna chocimska (poemat Ignacego Krasickiego)|Wojna chocimska]]'' (1830):
Historia powstania i działalności lisowczyków znajduje się również w trzytomowej [[powieść historyczna|powieści historycznej]] autorstwa [[Kazimierz Korkozowicz|Kazimierza Korkozowicza]] zatytułowana [[Jeźdźcy Apokalipsy (powieść)|''Jeźdźcy Apokalipsy'']]. Na tle ich działań na Węgrzech i w Czechach osnuta jest także powieść przygodowa [[Bogusław Sujkowski|Bogusława Sujkowskiego]] ''Lisowczycy''.
„(…) nadchodzą porządnemi szyki / Pod dzielnym wodzem śmiałe Lisowczyki” (Pieśń IV).


We współczesnej [[beletrystyka|beletrystyce]] historię powstania i działalności lisowczyków zawarto w trzytomowej [[powieść historyczna|powieści historycznej]] autorstwa [[Kazimierz Korkozowicz|Kazimierza Korkozowicza]] zatytułowanej [[Jeźdźcy Apokalipsy (powieść)|''Jeźdźcy Apokalipsy'']]. Na tle ich działań na Węgrzech i w Czechach osnuta jest także powieść przygodowa [[Bogusław Sujkowski|Bogusława Sujkowskiego]] ''Lisowczycy''.
W kulturze popularnej ich negatywny wizerunek został utrwalony m.in. w powiedzeniach „Co hultaj, to lisowczyk”, „To prawdziwy lisowczyk” (w znaczeniu łotr)<ref>Samuel Adalberg: ''Księga przysłów, przypowieści i wyrażeń przysłowiowych polskich''. Warszawa: E. Skiwski, 1889, s. 266.</ref>.

W kulturze popularnej ich negatywny wizerunek został utrwalony m.in. w powiedzeniach „Co hultaj, to lisowczyk”, „To prawdziwy lisowczyk” (w znaczeniu łotr){{odn|Adalberg|1889|s=266}}.


=== Wybrane pozycje literackie ===
=== Wybrane pozycje literackie ===
Linia 73: Linia 105:
* [[Ferdynand Ossendowski|Ferdynand Antoni Ossendowski]], ''Lisowczycy. Powieść historyczna'', [[Wydawnictwo Polskie R. Wegnera]], Poznań 1929; Wyd. Libra (wyd. I powojenne), Warszawa 1990.
* [[Ferdynand Ossendowski|Ferdynand Antoni Ossendowski]], ''Lisowczycy. Powieść historyczna'', [[Wydawnictwo Polskie R. Wegnera]], Poznań 1929; Wyd. Libra (wyd. I powojenne), Warszawa 1990.
* [[Bogusław Sujkowski]], ''Lisowczycy. Powieść historyczna z XVII w.'', Wyd. Łódzkie (wyd. III), Łódź 1988.
* [[Bogusław Sujkowski]], ''Lisowczycy. Powieść historyczna z XVII w.'', Wyd. Łódzkie (wyd. III), Łódź 1988.
* [[Henryk Wisner]], ''Lisowczycy'', Dom Wyd. Bellona (wyd. II, poprawione i uzupełnione), Warszawa 2004, {{ISBN|83-11-09927-8}}.
* [[Tadeusz Nowak (historyk)|Tadeusz Nowak]], [[Jan Wimmer]], ''Dzieje oręża polskiego do roku 1793'', Warszawa 1968.
* [[Tadeusz Nowak (historyk)|Tadeusz Nowak]], [[Jan Wimmer]], ''Dzieje oręża polskiego do roku 1793'', Warszawa 1968.
* [[Radosław Sikora]], ''Wojskowość polska w dobie wojny polsko-szwedzkiej 1626–1629. Kryzys mocarstwa'', Poznań 2005.
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Sikora |imię = Radosław |autor link = Radosław Sikora |tytuł = Wojskowość polska w dobie wojny polsko-szwedzkiej 1626–1629. Kryzys mocarstwa |wydawca = Wydawnictwo Sorus |miejsce = Poznań |rok = 2005 |isbn = 83-89949-09-1 | odn = tak}}


== Dowódcy lisowczyków ==
== Dowódcy lisowczyków ==
Linia 88: Linia 119:
* [[Jan Gromadzki]] (1624)
* [[Jan Gromadzki]] (1624)
* [[Mikołaj Moczarski]]
* [[Mikołaj Moczarski]]

== Zobacz też ==
{{Wikiźródła|Encyklopedia staropolska/Lisowczyki|hasło ''Lisowczyki'' w Encyklopedii staropolskiej|tekst=nie}}
* [[elearzy]]
* [[wojna podjazdowa]]


== Przypisy ==
== Przypisy ==
Linia 98: Linia 124:


== Bibliografia ==
== Bibliografia ==
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Adalberg |imię = Samuel |tytuł = Księga przysłów, przypowieści i wyrażeń przysłowiowych polskich |wydawca = E. Skiwski |miejsce = Warszawa |rok = 1889 |isbn = |odn = tak}}
* {{cytuj książkę |autor r=Janusz Ekes, Henryk Kotarski |rozdział=Aleksander Józef Lisowski |tytuł=Polski Słownik Biograficzny |tom=XVII |rok=1972 |miejsce=Warszawa |isbn=}}
* {{cytuj książkę |autor= Kajetan Kwiatkowski |tytuł=Dzieje narodu polskiego za panowania Władysława IV króla polskiego i szweckiego |miejsce=Warszawa |wydawca=N.Glücksberg |rok=1823 |strony= |isbn=}}
* {{cytuj książkę |autor r = Janusz Ekes, Henryk Kotarski |rozdział = Aleksander Józef Lisowski |tytuł = Polski Słownik Biograficzny |tom = XVII |rok = 1972 |miejsce = Warszawa |isbn = |odn = {{odn/id|Ekes|Kotarski|1972}}}}
* {{cytuj książkę |autor=Tadeusz M. Nowak |autor2=Jan Wimmer |tytuł=Historia oręża polskiego 963-1795 |miejsce=Warszawa |wydawca=Wiedza Powszechna |rok=1981 |isbn=83-214-0133-3}}
* {{cytuj książkę | imię = Kajetan |nazwisko = Kwiatkowski | tytuł = Dzieje narodu polskiego za panowania Władysława IV króla polskiego i szweckiego | miejsce = Warszawa| data = 1823 |isbn = |odn = tak}}
* {{cytuj książkę |autor=Henryk Wisner |tytuł=Lisowczycy: Łupieżcy Europy |miejsce=Warszawa |wydawca=Wydawnictwo Bellona |rok=2013 |strony= |isbn=978-83-11-12890-3}}
* {{cytuj książkę |nazwisko = Nowak |imię = Tadeusz M. |nazwisko2 = Wimmer |imię2 = Jan |tytuł = Historia oręża polskiego 963-1795 |miejsce = Warszawa |wydawca = Wiedza Powszechna |rok = 1981 |isbn = 83-214-0133-3 |odn = tak}}
* {{cytuj książkę |imię = Henryk|nazwisko = Wisner |tytuł = Lisowczycy: Łupieżcy Europy |miejsce = Warszawa |wydawca = [[Bellona (wydawnictwo)|Wydawnictwo Bellona]] |rok = 2013 |isbn = 978-83-11-12890-3| odn = tak}}
* E. Kalinowski, ''Z dziejów elearów polskich – Idzi Kalinowski. Część I: Od Moskwy do Chocimia'', [w:] Z.Hundert, J.J. Sowa, K.Żojdź (red.), Studia nad staropolską sztuką wojenną, t.IV, Oświęcim 2015, s. 44–68.
* E. Kalinowski, ''Z dziejów elearów polskich – Idzi Kalinowski. Część I: Od Moskwy do Chocimia'', [w:] Z.Hundert, J.J. Sowa, K.Żojdź (red.), Studia nad staropolską sztuką wojenną, t.IV, Oświęcim 2015, s. 44–68.
* {{cytuj książkę| tytuł = Mała encyklopedia wojskowa | tom = 2 (K-Q)| wydawca = Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej| miejsce = Warszawa| rok = 1970|odn={{odn/id|Mała encyklopedia wojskowa|1970}}}}
* {{cytuj książkę |nazwisko = Sokołowski| imię = August| autor link = August Sokołowski (historyk)| tytuł = Dzieje Polski Ilustrowane. Tom V | wydanie = 1| wydawca = Reprint wydano nakładem Oficyny Wydawniczej DRUCK s.c.| miejsce = Poznań| rok = 2012| isbn = 978-83-87172-68-8|odn=tak}}
* {{cytuj książkę | imię = Janusz|nazwisko = Tazbir | autor link = Janusz Tazbir| tytuł = Arianie i katolicy | miejsce = Warszawa| data = 1971| isbn = |odn=tak}}


== Linki zewnętrzne ==
== Linki zewnętrzne ==
{{Commonscat|Lisowczycy}}
* [[Bartłomiej Czarski]]: ''[http://www.wilanow-palac.pl/lisowczycy_i_zlota_baba.html Lisowczycy i Złota Baba]'' – [[Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie]]
* [[Bartłomiej Czarski]]: ''[http://www.wilanow-palac.pl/lisowczycy_i_zlota_baba.html Lisowczycy i Złota Baba]'' – [[Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie]]
* ''[http://www.youtube.com/watch?v=_hPzzR76AXQ Lisowczycy]'' – film dokumentalny w serwisie [[YouTube]]
* ''[http://www.youtube.com/watch?v=_hPzzR76AXQ Lisowczycy]'' – film dokumentalny w serwisie [[YouTube]]


{{Wojsko I Rzeczypospolitej}}
{{Wojsko I Rzeczypospolitej}}
{{Kontrola autorytatywna}}

[[Kategoria:Lisowczycy| ]]
[[Kategoria:Lisowczycy| ]]
[[Kategoria:Wojna trzydziestoletnia]]
[[Kategoria:Wojna trzydziestoletnia]]
[[Kategoria:Kawaleria]]
[[Kategoria:Kawaleria]]
[[Kategoria:Polscy najemnicy]]

Aktualna wersja na dzień 01:47, 22 lis 2024

Lisowczycy
Ilustracja
Lisowczyk – mal. Juliusz Kossak (ok. 1860–1865; kopia obrazu Rembrandta Jeździec polski)
Historia
Państwo

 I Rzeczpospolita

Sformowanie

1607

Rozformowanie

1636

Dowódcy
Pierwszy

Aleksander Lisowski

Ostatni

Mikołaj Moczarski

Działania zbrojne
Dymitriady
Wojna trzydziestoletnia
Organizacja
Rodzaj sił zbrojnych

wojska lądowe

Rodzaj wojsk

kawaleria

Lisowczycy – akwarela Juliusza Kossaka
Strzelanie z łuku – mal. Józef Brandt, 1885
Józef Brandt – Lisowczycy przed gospodą
Lisowczycy nad Renem (mal. Juliusz Kossak)
Lisowczyk na pikiecie (drzeworyt Michała Kluczewskiego według rys. Władysława Szernera, 1882)
Hieronim Kleczkowski – dowódca Lisowczyków w Czechach (staloryt Antoniego Oleszczyńskiego, 1832)

Lisowczycy, lisowczyki (początkowa nazwa straceńcy, również chorągiew elearska) – najemna ochotnicza formacja lekkiej jazdy polskiej stworzona w 1607 roku przez Aleksandra Lisowskiego. Jej zawiązki powstały w czasie służby Lisowskiego u Dymitra II Samozwańca w latach 1607–1611[1]. Wskutek dokonywania gwałtów i rabunków lisowczyków zazwyczaj nie brano do niewoli, lecz tracono na miejscu.

Historia

[edytuj | edytuj kod]

Dwutysięczny oddział lisowczyków brał udział w wojnie polsko-rosyjskiej 1609–1618. Od śmierci Lisowskiego w 1616 r. dowodzeni byli przez pułkownika Stanisława Czaplińskiego. Od 1619 r. ich dowódcą był Walenty Rogowski[2]. W czasie wypraw moskiewskich przeprowadzili szereg operacji zaczepnych na terytorium Carstwa Rosyjskiego, rozbijając w grudniu 1617 r. pod Kaługą wojska rosyjskie kniazia Dymitra Pożarskiego. Ich łupiestwo spowodowało m.in. obłożenie tej formacji klątwą, która jednak po pewnym czasie została zdjęta[potrzebny przypis].

W listopadzie 1619 r. stacjonujący w okolicach Kowna lisowczycy zostali oddani przez króla Zygmunta III Wazę do dyspozycji Ferdynanda II Habsburga, zagrożonego w oblężonym przez księcia siedmiogrodzkiego Gábora Bethlena Wiedniu. Wspomagani byli przez oddziały zaciągnięte w Polsce przez Adama Lipskiego oraz Jerzego Hommonaia – węgierskiego magnata, wroga Bethlena. 8–10 tysięcy lisowczyków pod dowództwem Walentego Rogowskiego pokonało w dniach 22–23 listopada wojska Jerzego I Rakoczego w bitwie pod Humiennem i Zavadą. Zdobyto 17 chorągwi węgierskich, poległo ok. 3 tys. żołnierzy Rakoczego, reszta zbiegła z pola bitwy. Droga do Siedmiogrodu została otwarta i choć lisowczycy nie zdobyli Koszyc, zmusiło to Gábora Bethlena 4 grudnia do odstąpienia od oblegania Wiednia i powrotu do zagrożonego kraju.

Na wieść o zbliżaniu się Rakoczego z nową, piętnastotysięczną armią, część pułku z Rogowskim postanowiła wrócić do Polski (zatrzymali się na obszarze dzisiejszej Słowacji, gdzie dopuszczali się złego traktowania mieszkańców). Pozostali pod wodzą pułkownika Jarosza Kleczkowskiego zdecydowali się na przejście na służbę cesarską, w której pozostali przez kilka następnych lat.

3 lutego 1620 lisowczycy przekroczyli granicę Śląska w okolicach Siewierza, po czym podeszli pod Tarnowskie Góry, gdzie dostali się pod ogień z dział. Następnie złupili Strumień oraz Skoczów, a także okoliczne wioski. Holeszów uratowany został przed złupieniem jedynie dzięki wstawiennictwu ks. Jana Sarkandra. 8 lutego dotarli na przedpola Wiednia[3].

Po śmierci Kleczkowskiego 4 marca 1620 pod Krems, ich pułkownikiem został Stanisław Rusinowski, pod którego rozkazami walczyli na Białej Górze 8 listopada 1620 r.; w bitwie tej zdobyli 20 chorągwi pułkowych. 7 maja 1621 cesarz wypłacił zaległy żołd i zwolnił od służby uciążliwych z powodu grabieży lisowczyków (aż do czasów wojen napoleońskich w Królestwie Niemieckim matki straszyły swe dzieci polskimi kozakami). Część żołnierzy przeszła na służbę księcia bawarskiego Maksymiliana, inni powrócili do Polski.

Chorągiew pułkownika Rusinowskiego walczyła z Turkami pod Chocimiem w 1621 r. (podczas tej bitwy zginął ich dowódca).

Po wojnie z Turcją Zygmunt III Waza ponownie wysłał lisowczyków na służbę cesarza Ferdynanda. Jednak w czasie pobytu na ziemiach polskich, pomimo otrzymania wykupu od grabieży, w 1623 roku złupili Raków[4]. Tym razem dowodził nimi Stanisław Strojnowski i Idzi Kalinowski. Brali udział w bitwach na Śląsku, pod Kłodzkiem, Bystrzycą Kłodzką oraz pod Mansfeld.

Podczas wojny ze Szwecją w latach 1626–1629 walczyli na terytorium Prus Królewskich.

Pod dowództwem Pawła Niszczyckiego, starosty łomżyńskiego i Jana Gromadzkiego wzięli udział w wyprawie Ferdynanda II w wojnie z Królestwem Francji, gdzie walczyli w Pikardii aż do odwołania przez Sejm. Ostatnim pułkownikiem lisowczyków był Mikołaj Moczarski.

Po powrocie do kraju ponownie miały miejsce przypadki złego traktowania przez nich ludności cywilnej, do której odnosili się jak do ludność w kraju wroga[5]. Splądrowali i puścili z dymem Radomsko. Zostali potępieni w uchwałach sejmowych i rozwiązani około 1635 roku.

Terytorialny zasięg ich działań obejmował obszary kontynentu od Renu aż po Morze Białe[6].

Ustawy przeciw lisowczykom

[edytuj | edytuj kod]

Ustawa O zabieżeniu Konfederacyi żołnierskiey, y wszelakiey nawalney domowey swywoli z 1623 roku[7] nakazywała podjęcie skrajnych środków, z użyciem siły zbrojnej włącznie, przeciw żołnierzom zawiązującym konfederacje. Król za przyzwoleniem wyznaczonych do jego boku senatorów i posłów mógł ogłaszać takich żołnierzy za hostibus Patriae (łac. nieprzyjaciół Ojczyzny), banitów i pozbawionych czci[8]. Zabicie swawolnika było bezkarne, co więcej, zabójcę wynagradzano przyznaniem dóbr zabitego. Choć ustawa nie wymieniała wyraźnie lisowczyków, jednak traktowana była jako wymierzona także przeciw nim. Obowiązywać miała do czasu zwołania następnego Sejmu.

Ustawa Postanowienie na domowę obronę względem swywolników (1624)[9] ponawiała poprzednią i wyraźnie rozciągała ją na ludzi swawolnych bez pozwolenia wyruszających z chorągwiami i znakami wojennemi w kupach nie małych do państw obcych za granicę. Zaostrzała uznanie pozbawienia czci jako ipso facto (samoistnie) bez konieczności ogłaszania przez króla. Bezkarność i nagrody za zabicie uzupełniono zastrzeżeniem: Ktoby był bannitem, a takiego zabił, eo ipso (tym samym) od bannicyi wolen będzie. Amnestia obejmowała tych, którzy w ciągu 12 tygodni od ogłoszenia ustawy wrócą do kraju i ujawnią przed władzami w jakimkolwiek grodzie, zobowiązując się do zaprzestania wzbronionej działalności. Z dobrodziejstwa tego wyłączono dowódców.

Warunek bezpieczeństwa Rzeczypospolitey, y dochodzenia retent[10] z roku 1625 potwierdzając poprzednie ustawy nakazywał wydawać z kancelarii koronnej i litewskiej glejty dla wszystkich, którzy spełniwszy wymagane warunki wstąpili do wojska Rzeczypospolitej i wiernie pełnili służbę. W roku 1626 uchwalono Przywrócenie do czci ludzi swawolnych[11] obejmujące wymienionych w Warunku bezpieczeństwa. Wobec pozostałych dotychczasowe zakazy powtórzyła ustawa Swawolne kupy[12].

Wojskowość i uzbrojenie

[edytuj | edytuj kod]

Celem utworzenia oddziałów lisowczyków było odciążenie skarbu Rzeczypospolitej od obowiązku wypłacania im żołdu. Werbowano ich, zapewniając im pełną swobodę zagarniania łupów wojennych, które były ich jedynym wynagrodzeniem za służbę. Formacja była złożona z najemników różnej narodowości, głównie Polaków, a także Litwinów i Rusinów [13]. Dowódców obierali sobie sami poprzez głosowanie.

Podobnie jak cała jazda narodowego autoramentu, dzielili się na towarzyszy, pocztowych oraz czeladźciurów, tworzących oddzielne chorągwie, które brały udział w manewrach, a czasami w boju (co było nowością w wojskach polskich). Pułk lisowczyków (zazwyczaj ponad 1000 żołnierzy) dzielił się na chorągwie, z czego dwie (czarna i czerwona) podlegały bezpośrednio dowódcy. Pułki dowodzone były przez pułkowników z pomocą oboźnego, sędziego i strażnika. Chorągwie prowadzone były przez rotmistrzów z pomocą porucznika i chorążego.

Specjalizowali się w zagonach na terytorium wroga, walczyli bez taborów, zaopatrując się podczas ciągłych rabunków w terenie, na którym operowali[13]. Poruszali się podobnie jak Tatarzy, komunikiem, tzn. nie mieli wozów, tylko po kilka koni do jazdy wierzchem, a wyposażenie i żywność przewozili na koniach jucznych.

Specyficzny był sposób dosiadania przez nich koni – stali w strzemionach, pochylając się nad koniem, aby maksymalnie mu ulżyć i wykorzystać jego możliwości (podobnie jak dzisiejsi dżokeje). Powodowało to również zwiększenie siły zamachu bronią sieczną lub obuchową (cios z przysiadu), ułatwiało obracanie się w celu wystrzelenia pocisku, jak również przesiadanie się na innego konia w biegu. Ich siodła były niewielkich rozmiarów.

Charakteryzowali się błyskawicznym przemieszczaniem, wynikającym ze sposobu jazdy, stosowaniem taktyki podstępów i forteli wojennych, niezwykłą odwagą oraz straszliwym pustoszeniem i rabowaniem terenów, na których przebywali. Ich wyszkolenie jeździeckie i bojowe wzbudzało podziw cudzoziemców. Wyróżniali się dzielnością, ale także okrucieństwem i szczególnym zamiłowaniem do rabunku, który został na stałe przypisany do zasad działania tej formacji (np. mieli zwyczaj zabijać każdego napotkanego przechodnia, żeby nie pozostawiać świadków). Cieszyli się wielką sławą w Europie jako niezrównana w szybkości jazda (pokonywali dziennie do 150 km)[14].

Ich uzbrojenie i ubiór były niemal całkowicie dowolne i zależne od stopnia zamożności konkretnego żołnierza. Nosili pełniące funkcję miękkiej zbroi pikowane żupany, baczmagi (skórzane buty), czapki typu kołpak i charakterystyczne obcisłe spodnie. Nie używali metalowych zbroi; niektórzy nosili misiurki lub kolety, korzystali też ze zdobycznych kałkanów.

Uzbrojenie zaczepne składało się z szabli (obowiązkowo), łuku refleksyjnego chowanego w sajdaku (pokrowiec na łuk z kołczanem), ewentualnie krótkich pik lub rohatyn. Zamiennie z łukami czasami używano pistoletów, rusznic, arkebuzów lub bandoletów. Oficerowie posiadali dodatkowo nadziak bądź czekan i niekiedy koncerz lub pałasz troczony przy siodle, zazwyczaj pod lewym kolanem[15].

W literaturze

[edytuj | edytuj kod]

Wspomnienia z wypraw lisowczyków spisał ich kapelan Wojciech Dębołęcki w Przewagach elearów polskich, co ich niegdy Lisowczykami zwano, które czynili w państwach Cesarskich przeciwko Heretykom, za czasów niezwyciężonych Monarchów Ferdynanda II Cesarza, Zygmunta III Króla Polskiego, w leciech Pańskich r. 1619 do 1623, krótko naprędzce zgromadzone przez Wielebnego Wojciecha Dembołęckiego z Konojad Franciszkanina S. Th. bakałarza: z rozkazania Ojca Św. ich kronikarza (1619–1623).

Ignacy Krasicki z uznaniem wspominał ich w poemacie Wojna chocimska (1830): „(…) nadchodzą porządnemi szyki / Pod dzielnym wodzem śmiałe Lisowczyki” (Pieśń IV).

We współczesnej beletrystyce historię powstania i działalności lisowczyków zawarto w trzytomowej powieści historycznej autorstwa Kazimierza Korkozowicza zatytułowanej Jeźdźcy Apokalipsy. Na tle ich działań na Węgrzech i w Czechach osnuta jest także powieść przygodowa Bogusława Sujkowskiego Lisowczycy.

W kulturze popularnej ich negatywny wizerunek został utrwalony m.in. w powiedzeniach „Co hultaj, to lisowczyk”, „To prawdziwy lisowczyk” (w znaczeniu łotr)[16].

Wybrane pozycje literackie

[edytuj | edytuj kod]

Dowódcy lisowczyków

[edytuj | edytuj kod]

Kolejnymi dowódcami lisowczyków byli:

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. Ekes i Kotarski 1972 ↓, s. 472.
  2. Kwiatkowski 1823 ↓, s. 143.
  3. Wisner 2013 ↓, s. 179,180.
  4. Tazbir 1971 ↓, s. 8.
  5. Sokołowski 2012 ↓, s. 70.
  6. Wisner 2013 ↓, s. 32-316.
  7. Volumina Legum, t. 3 f. 449n, s. 216n.
  8. Wedle ustawy z 1609 r. Porządek około zachowania żołnierza (Volumina Legum, t. 2 f. 1662, s. 462) kary te groziły za zawiązywanie konfederacji przez wojsko. Te same kary przewidywała równocześnie uchwalona ustawa O ludziach swawolnych (tamże, f. 1664, s. 464): aby żaden nie śmiał woysk swowolnie zbierać, y Chorągwi apparaty woiennemi podnosić, a kupami chodząc szkody czynić, abo za granice do Państw obcych mimo wolą naszę chodzić.
  9. VL, t. 3, f. 463 – 466, s. 223n.
  10. VL, t. 3, f. 489n, s. 235 s. 360n.
  11. VL, t. 3, f. 499, s. 240.
  12. VL, t. 3, f. 522, s. 251. Zakazy ponawiano w 1629 O kupach swawolnych (f. 613, s. 294) i w 1631 Uwolnienie obywatelów ziemi bielskiej o zniesienie kup swawolnych (f. 697n, s. 333)
  13. a b Mała encyklopedia wojskowa 1970 ↓, s. 188.
  14. Sikora 2005 ↓, s. 83–91.
  15. Nowak i Wimmer 1981 ↓, s. 205–206.
  16. Adalberg 1889 ↓, s. 266.

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
  • Samuel Adalberg: Księga przysłów, przypowieści i wyrażeń przysłowiowych polskich. Warszawa: E. Skiwski, 1889.
  • Janusz Ekes, Henryk Kotarski: Aleksander Józef Lisowski. W: Polski Słownik Biograficzny. T. XVII. Warszawa: 1972.
  • Kajetan Kwiatkowski: Dzieje narodu polskiego za panowania Władysława IV króla polskiego i szweckiego. Warszawa: 1823.
  • Tadeusz M. Nowak, Jan Wimmer: Historia oręża polskiego 963-1795. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1981. ISBN 83-214-0133-3.
  • Henryk Wisner: Lisowczycy: Łupieżcy Europy. Warszawa: Wydawnictwo Bellona, 2013. ISBN 978-83-11-12890-3.
  • E. Kalinowski, Z dziejów elearów polskich – Idzi Kalinowski. Część I: Od Moskwy do Chocimia, [w:] Z.Hundert, J.J. Sowa, K.Żojdź (red.), Studia nad staropolską sztuką wojenną, t.IV, Oświęcim 2015, s. 44–68.
  • Mała encyklopedia wojskowa. T. 2 (K-Q). Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1970.
  • August Sokołowski: Dzieje Polski Ilustrowane. Tom V. Wyd. 1. Poznań: Reprint wydano nakładem Oficyny Wydawniczej DRUCK s.c., 2012. ISBN 978-83-87172-68-8.
  • Janusz Tazbir: Arianie i katolicy. Warszawa: 1971.

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]