Hetman

Hetman (łac. capitaneus, czes. hejtman, ukr. гетьман, rum. hatman niem. Hauptmann) – historyczna nazwa głównodowodzących armiami.

Etymologia

Słowo hetman i jego odpowiedniki w obecnych językach: czeskim, ukraińskim i rumuńskim posiadają pierwotnie łacińską, oraz wtórnie niemiecką etymologię. Pierwotna forma pochodzi od łacińskiego capitaneus, przyjętego przez barbarzyńców na wczesnym etapie w opanowanych przez Rzymian prowincjach germańskich. Można ją wyprowadzić od górno-niemieckiego Hauptmann (gdzie haupt, od łacińskiego caput, to „główny” lub „głowa”, mann to człowiek, mężczyzna), lub też dolnoniemieckiego słowa hōd-man o podobnym znaczeniu. Słów tych używano w znaczeniu: „dowódca oddziału zbrojnego”. Współcześnie, w armiach państw niemieckojęzycznych słowa Hauptmann używa się na określenie rangi wojskowej odpowiadającej kapitanowi.

Hetmani w Czechach

W czasie wojen husyckich słowem hetman (hejtman) określano dowódcę taborytów. Pierwszym hetmanem taboryckim został w 1420 roku Jan Žižka. Oprócz niego taboryci mieli jeszcze trzech innych hetmanów, lecz Žižka był uważany za zwierzchnika pozostałych.

Po reformie administracyjnej roku 2000 w Czechach, dzielącej państwo na kraje (odpowiednik polskiego województwa), słowo hetman jest używane na określenie szefa administracji kraju (krajský hejtman).

Hetmani w Polsce

Słowo hetman (do XV wieku capitaneus, etman) początkowo oznaczało tylko kapitana lub rotmistrza ustanowionego przez króla. Król mianował również hetmana generalnego i nadwornego, mógł ich też w każdej chwili dymisjonować. Od końca XVI wieku funkcja stawała się dożywotnią. Od XVI wieku słowo to oznaczało już wodza generalnego (łac. dux exercituum). Powstał wtedy stały urząd hetmana koronnego i litewskiego, główny dowódca polskich i litewskich sił zbrojnych w okresie Rzeczypospolitej Obojga Narodów.

Początkowo tytuł hetmana nadawany był osobie, która w imieniu króla dowodziła całością lub częścią wojsk. Stanowisko to pierwotnie nadawane było na okres wojny lub kampanii, lecz od 1581 rozpoczęto praktykę mianowania dożywotnich hetmanów sprawujących całość funkcji administracyjnych i dowódczych. W wielu przypadkach monarcha przejmował na siebie obowiązki dowódcze. Hetman wtedy pozostawał jego pierwszym podkomendnym. Zewnętrzną oznaką godności hetmańskiej była buława oraz znak hetmański lub buńczuk.

Do kompetencji hetmana należało organizacja zawodowej siły zbrojnej, zaciąg wojsk najemnych oraz pospolitego ruszenia. Przywilejem hetmanów było mianowanie niższych dowódców, wyznaczanie leż dla oddziałów, kontrolowanie wydatków na wojsko i dozorowanie wypłaty żołdu. Posiadał także władzę sądowniczą nad wojskiem, wydawane przez niego artykuły były traktowane na równi z uchwałami Sejmu mógł również pomagać swym podwładnym w procesach sądowych wydając tzw. egzempcje wojskowe.

Miał także obowiązek wysłuchiwania skarg osób cywilnych pokrzywdzonych przez żołnierzy i zadośćuczynienia im. Najistotniejszym jednak obowiązkiem hetmana było planowanie i przeprowadzanie operacji wojskowych. Podczas działań wojennych hetman każdego wieczoru wydawał hasło, dzięki czemu zapobiegano obecności szpiegów w armii. Posiadał również pewne uprawnienia w prowadzeniu polityki zagranicznej, w szczególności wobec krajów wschodu takich jak Turcja, Chanat Krymski, Mołdawia i Wołoszczyzna.

Jakkolwiek hetmanowi nie podlegały oddziały nadworne, gwardia królewska, siły zbrojne wystawiane przez miasta, powiaty i województwa, oraz prywatne oddziały magnatów, to jednak często dobrowolnie podporządkowywały się mu w czasie wojen.

W końcu XVI w funkcja hetmana stała się dożywotnią i została podzielona na dwie funkcje o nieco oddzielnych kompetencjach. Hetman wielki w czasie pokoju pozostający przy dworze, zajmując się ogólną administracją i strzegąc interesów wojska. Hetman polny zwykle przebywał w polu z małymi oddziałami operacyjnymi, strzegąc granic, w szczególności na wschodzie, gdzie były najbardziej zagrożone, jednocześnie prowadząc doraźne walki. Hetman polny podlegał wielkiemu. Oba stanowiska istniały niezależnie dla Korony (hetman wielki koronny) i Litwy (hetman wielki litewski).

W swej pracy hetman wspomagany był przez sztab. W jego skład wchodzili:

• pisarz polny – kancelaria i finanse
• strażnik – bezpieczeństwo
• oboźny – organizacja obozów, taborów i transportu
• szpitalny – służba zdrowia
• profos – wymiar sprawiedliwości
• brabanmajster – służba tyłów

Hetmanowi podlegały wszystkie wojska lądowe, lecz wyłączona spod jego dowództwa była flota. Hetman dowodził:

• artylerią i wojskami inżynieryjnymi (za pośrednictwem generała artylerii)
• kawalerią
• piechotą

Jeśli z jakichś powodów hetman nie był w stanie sprawować swej funkcji (np. z powodu dostania się do niewoli), na czas jego nieobecności funkcje hetmańskie sprawował regimentarz posiadający czasowo analogiczne uprawnienia.

Od 1579 tytuł hetmana stał się dożywotnim

Począwszy od połowy XVIII wieku nastąpił kryzys instytucji hetmana. Słabość armii Rzeczypospolitej i brak zaangażowania w sprawy międzynarodowe spowodował brak zapotrzebowania na wybitne osobistości. Z drugiej strony prestiżowe i wpływowe stanowisko stało się przedmiotem walk pomiędzy rywalizującymi z sobą domami magnackimi.

Władza hetmanów została uszczuplona po powołaniu Departamentu Wojskowego Rady Nieustającej w 1776 roku. Hetman wielki został jego przewodniczącym, musiał jednak wykonywać polecenia Rady.

Hetmani koronni i litewscy

• Hetmani wielcy koronni
• Hetmani wielcy litewscy
• Hetmani polni koronni
• Hetmani polni litewscy

Hetmani na Ukrainie

Określenia „hetman” w odniesieniu do naczelników wojsk rejestrowych będących na żołdzie Rzeczypospolitej używali także Kozacy, lecz nie używali tej tytulatury w korespondencji państwowej z organami Rzeczypospolitej i stosowali w takich wypadkach określenie „starszy Jego Królewskiej Mości wojska zaporoskiego”. Hetmani kozaccy sprawowali nadzór nad podległymi im kozakami rejestrowymi za pośrednictwem atamanów.

Naczelnicy powstań kozackich również ogłaszali się hetmanami. Jeden z nich Bohdan Chmielnicki początkowo nie odważył się w korespondencji tytułować „hetmanem” i określał się jako „starszy”, a na określenie hetman otrzymał zgodę dopiero w ugodzie zborowskiej w 1649 roku, co, jeśli chodzi o tytulaturę, potwierdzono w unii hadziackiej, która jednak nie weszła w pełni w życie. Pozycja następców Chmielnickiego nie była już tak wysoka, zwłaszcza po podziale Naddnieprza i ustanowieniu dwóch urzędów hetmańskich, dla Ukrainy prawo i lewobrzeżnej. Tytuł hetmański został zniesiony w 1764 roku.

Nawiązując do historii kozactwa, w 1918 roku (za czasów tzw. Hetmanatu) Pawło Skoropadski ogłosił się hetmanem Ukrainy.

Zobacz też

• artykuły wojenne hetmańskie
• generałowie polscy
• historia Wojska Polskiego
• hetman nadworny
• hetman wojsk zaciężnych
• hutman

Bibliografia

• Polskie tradycje wojskowe. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1990. ISBN 83-11-07675-8. Brak numerów stron w książce