Prusy Wschodnie
Prusy Wschodnie (niem. Provinz Ostpreußen) – część Królestwa Prus, a potem Cesarstwa Niemieckiego, Republiki Weimarskiej i III Rzeszy. Prowincja Prusy Wschodnie powstała po I rozbiorze Polski. Stolicą prowincji był Królewiec. W maju 1939 roku prowincja miała powierzchnię 36 991,71 km² i liczyła 2 488 122 mieszkańców.
| Prowincja pruska | |||||
| 1772–1829 1878–1945 | |||||
| |||||
| Hymn: Ostpreußenlied (Hymn Prus Wschodnich) | |||||
| Państwo | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Siedziba | |||||
| Data powstania |
1772 | ||||
| Data likwidacji |
1945 | ||||
| Zarządzający | |||||
| Powierzchnia |
36 991,71 km² | ||||
| Populacja (1939) • liczba ludności |
| ||||
| Języki urzędowe | |||||
Położenie na mapie
| |||||
Położenie na mapie.svg)
| |||||
Zmiany terytorialne
edytuj
W latach 1824–1829 funkcjonowała unia personalna między Prusami Zachodnimi i Prusami Wschodnimi, a w 1829 formalnie zjednoczono obie prowincje w jedną prowincję o nazwie Prusy. W 1878 r. unia została rozwiązana i wrócono do sytuacji z 1823 r. Po I wojnie światowej od Prus Wschodnich odłączono na mocy traktatu wersalskiego okręg działdowski (niem. Soldau), przyłączając go do Polski, oraz tzw. Okręg Kłajpedy, który przeszedł pod władanie Ligi Narodów, a w roku 1923 został anektowany przez Litwę. Do Prus Wschodnich przyłączono natomiast wschodnią część Prus Zachodnich, pozostałą we władaniu niemieckim po utworzeniu polskiego województwa pomorskiego, czyli tzw. polskiego korytarza. Zgodnie z postanowieniami traktatu wersalskiego przeprowadzono ponadto plebiscyt w południowej części Prus Wschodnich (Warmia, Mazury i Powiśle) w sprawie przynależności tych ziem do Polski lub Niemiec (choć oficjalnie wybierano między „Polską” a „Prusami”). 97,8 procenta oddanych głosów padło wówczas na Prusy, a Polsce przyznano jedynie 8 gmin.
Na mocy układu poczdamskiego z 1945 r. Prusy Wschodnie zostały podzielone między Polskę (Warmia i Mazury) a ZSRR, przy czym Okręg Kłajpedy, zajęty przez Rzeszę Niemiecką w marcu 1939 r., ponownie przeszedł we władanie Litwy.
Po rozpadzie Związku Radzieckiego rosyjska część byłych Prus Wschodnich (obwód królewiecki) stała się eksklawą Federacji Rosyjskiej.
Podział administracyjny Prus Wschodnich w dniu 31 grudnia 1937
edytujStolica: Königsberg (Królewiec)
- Rejencja olsztyńska (Regierungsbezirk Allenstein)
- Rejencja gąbińska (Regierungsbezirk Gumbinnen)
- Rejencja królewiecka (Regierungsbezirk Königsberg)
- Rejencja zachodniopruska (Regierungsbezirk Westpreussen)
W latach 1939–1945 częściami Prus Wschodnich były również rejencja ciechanowska (Regierungsbezirk Zichenau) oraz „trójkąt suwalski”, a w latach 1941–1945 również rejencję zachodniopruską włączono zaś do Okręgu Rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie.
Szczegółowe podziały administracyjne rejencji znajdują się w poszczególnych opisach tych rejencji.
Demografia, warunki naturalne, gospodarka i wojsko
edytuj
Obszar Prus Wschodnich pokrywały w większości tereny rolnicze (pola uprawne 51%, łąki i pastwiska 23%), ze stosunkowo niewielkim udziałem obszarów leśnych (18%, wobec średniej dla całych Prus 23%)[1]. Prusy Wschodnie cechował najzimniejszy klimat spośród wszystkich części Niemiec.
Prowincję zamieszkiwała głównie ludność niemieckojęzyczna, na Mazurach i Warmii występował stosunkowo duży (25–50%) odsetek ludności polskojęzycznej. Według szacunków w roku 1939 Prusy Wschodnie zamieszkiwało około 400 tys. osób deklarujących język polski jako główny[2]. W badaniach uwzględniono jednak język, nie zaś narodowość i pochodzenie. Nad dolnym Niemnem zamieszkiwała ludność litewska – około 15-18 tysięcy w 1933 roku[a][2]. We wschodniej części przeważali wyznawcy protestantyzmu (do 90% ludności), na zachodzie, a szczególnie na Warmii, większość stanowili katolicy[2].
Prusy Wschodnie cechowały niski poziom przyrostu naturalnego (niższy niż w pozostałych prowincjach Prus, czy w krajach sąsiednich) i jedna z najniższej gęstości zaludnienia w Niemczech, wynikająca głównie ze słabego poziomu rozwoju ekonomicznego tych terenów. Duża część ludności pracowała w rolnictwie (42,2% w 1931 roku), podczas gdy w przemyśle tylko 21,6% (w tym czasie średnia dla Niemiec wynosiła 39%)[2].
Prowincja miała charakter wybitnie rolniczy, odsetek osób zatrudnionych w rolnictwie był wyższy o kilkanaście procent[3][4][5][6] w porównaniu do Cesarstwa Niemieckiego. Słabo rozwinięta w porównaniu z resztą kraju była sieć kolejowa (55 km/1000 km², wobec średniej 83 km/1000 km² dla Cesarstwa Niemieckiego)[7].
W Prusach Wschodnich znajdowały się najdalej na północ wysunięte miasto Niemiec – Memel, oraz najdalej na wschód wysunięte miasto Niemiec – Schirwindt.
Na terytorium prowincji znajdowały się 3 twierdze: Königsberg, Pillau i Memel[8].
W czasach Cesarstwa Niemieckiego prawie całą powierzchnię Prus Wschodnich obejmowały I Korpus Armijny z siedzibą w Królewcu, oraz XX Korpus Armijny z siedzibą w Olsztynie.
| Rok | Liczba ludności | Liczba ludności mieszkająca w miejscowościach pow. 2 tys. mieszkańców (miasta) | Odsetek osób wyznania ewangelickiego | Odsetek osób wyznania rzymskokatolickiego | Odsetek osób wyznania mojżeszowego | Odsetek osób zatrudnionych w przemyśle i budownictwie | Odsetek osób zatrudnionych w handlu i transporcie | Odsetek osób zatrudnionych w rolnictwie, hodowli zwierząt i rybołówstwie | Przyrost naturalny |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1875[3] | 1 856 421 | 22% | 86% | 13% | 0,8% | 16% | 6% | 68% | 8‰ |
| 1895[4] | 2 006 089 | brak danych | 86% | 13% | 0,7% | 22% | 8% | 70% | 15‰ |
| 1910[5] | 2 064 175 | 33% | 84% | 14% | 0,6% | 22%[b] | 10%[b] | 68%[b] | 13‰[c] |
| 1939[d][6] | 2 186 314 | 61% | 83% | 15% | 0,13%[e] | 28% | 13% | 42% | 13‰ |
Nadprezydenci Prus Wschodnich (1765–1945)
edytuj
Od 3 grudnia 1829 do 1 kwietnia 1878 Prusy Wschodnie były połączone z Prusami Zachodnimi.
Wykaz miast (stan na 1 grudnia 1905)
edytuj
.png){kind=small}
.png){kind=small}
.png){kind=small}
.png){kind=small}
.png){kind=small}
.png){kind=small}
.svg){kind=small}
Największe miasta
edytuj
Populacja największych miast prowincji w latach 1890 i 1925 oraz ich współczesna przynależność państwowa:
| miasto | pop. 1890 | rejencja (1890) |
pop. 1925 | rejencja (1925) |
źródło | 2014 | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1. | Królewiec | 161,666 | królewiecka | 279,926 | królewiecka | [9] | 
|
| 2. | Elbląg | – | [f] | 67,878 | zachodniopruska | [10] | 
|
| 3. | Tylża | 24,545 | gąbińska | 50,834 | gąbińska | [11] |
|
| 4. | Wystruć | 22,227 | gąbińska | 39,311 | gąbińska | [12] |
|
| 5. | Olsztyn | 19,375 | królewiecka | 38,105 | olsztyńska | [13] |
|
| 6. | Memel | 19,282 | królewiecka | – | [g] | [14] | 
|
| 7. | Malbork | – | [f] | 21,039 | zachodniopruska | [15] |
|
| 8. | Gąbin | 12,207 | gąbińska | 19,002 | gąbińska | [16] |
|
| 9. | Ostróda | 9,410 | królewiecka | 16,482 | olsztyńska | [17] |
|
| 10. | Ełk | 9,981 | gąbińska | 15,159 | olsztyńska | [18] |
|
| 11. | Braniewo | 10,351 | królewiecka | 13,893 | królewiecka | [19] |
|
| 12. | Rastembork | 7,304 | królewiecka | 13,859 | królewiecka | [20] |
|
| 13. | Kwidzyn | – | [f] | 13,721 | zachodniopruska | [21] |
|
Zobacz też
edytujUwagi
edytuj- ↑ Przed 1920 rokiem i po 1939 roku, gdy do Prus należał okręg Kłajpedy, liczba ludności litewskiej była szacowana na 120 tys. [1].
- ↑ a b c Dane z roku 1907.
- ↑ Dane z roku 1912.
- ↑ Dane na dzień 1.05.1939, bez okręgu Kłajpedy.
- ↑ Klasyfikowani jako Żydzi według ustaw norymberskich.
- ↑ a b c Wówczas w granicach Prus Zachodnich.
- ↑ Wówczas w granicach Litwy.
Przypisy
edytuj- ↑ Kaiserlichen Statistischen Amt: Statistisches Jahrbuch fur das Deutsche Reich 1900. Berlin: von Puttkammer & Muhlbrecht, 1900, s. 21.
- ↑ a b c d Jan Dylik: Ziemie Powracające. Warszawa: Tajne Wojskowe Zakłady Wydawnicze, 1942, s. 15–19, seria: Biblioteka Ziem Zachodnich.
- ↑ a b Kaiserlichen Statistischen Amt: Statistisches Jahrbuch fur das Deutsche Reich 1880. Berlin: von Puttkammer & Muhlbrecht, 1880, s. 1,6,13,15,16.
- ↑ a b Kaiserlichen Statistischen Amt: Statistisches Jahrbuch fur das Deutsche Reich 1900. Berlin: von Puttkammer & Muhlbrecht, 1900, s. 1,4,8–9,11.
- ↑ a b Kaiserlichen Statistischen Amt: Statistisches Jahrbuch fur das Deutsche Reich 1914. Berlin: von Puttkammer & Muhlbrecht, 1914, s. 1,5,9,18–19,20.
- ↑ a b Statistischen Reichsamt: Statistisches Jahrbuch fur das Deutsche Reich 1942. Berlin: Verlag für Sozialpolitik, Wirtschaft und Statistik, Paul Schmidt, 1942, s. 1,5,9,18–19,20.
- ↑ Kaiserlichen Statistischen Amt: Statistisches Jahrbuch fur das Deutsche Reich 1914. Berlin: von Puttkammer & Muhlbrecht, 1914, s. 58.
- ↑ Provinz OstpreußenBundesstaaten, Städte und Kolonien des Deutschen Reiches (Kaiserreich), Schiffe der Kaiserlichen Marine, Kronländer und Städte Österreich-Ungarns, Kantone der Schweiz und die Reichseinigungskriege 1864, 1866 und 1870/71 in zeitgenössischen Texten und Bildern. [online], deutsche-schutzgebiete.de, 6 lipca 2017 [dostęp 2022-12-08] (niem.).
- ↑ Informationsseite – DENIC eG [online], verwaltungsgeschichte.de [dostęp 2018-07-27] [zarchiwizowane z adresu 2018-01-16] (niem.).
- ↑ Informationsseite – DENIC eG [online], verwaltungsgeschichte.de [dostęp 2018-07-27] [zarchiwizowane z adresu 2018-01-16] (niem.).
- ↑ Informationsseite – DENIC eG [online], verwaltungsgeschichte.de [dostęp 2018-07-27] [zarchiwizowane z adresu 2013-01-06] (niem.).
- ↑ Informationsseite – DENIC eG [online], verwaltungsgeschichte.de [dostęp 2018-07-27] [zarchiwizowane z adresu 2012-12-04] (niem.).
- ↑ Deutsche Verwaltungsgeschichte Ostpreußen, Stadt und Landkreis Allenstein [online], verwaltungsgeschichte.de:80 [dostęp 2018-07-15] [zarchiwizowane z adresu 2017-11-24].
- ↑ Informationsseite – DENIC eG [online], verwaltungsgeschichte.de [dostęp 2018-07-27] [zarchiwizowane z adresu 2013-02-12] (niem.).
- ↑ Informationsseite – DENIC eG [online], verwaltungsgeschichte.de [dostęp 2018-07-27] [zarchiwizowane z adresu 2012-09-18] (niem.).
- ↑ Informationsseite – DENIC eG [online], verwaltungsgeschichte.de [dostęp 2018-07-27] [zarchiwizowane z adresu 2012-12-05] (niem.).
- ↑ Informationsseite – DENIC eG [online], verwaltungsgeschichte.de [dostęp 2018-07-27] [zarchiwizowane z adresu 2017-11-24] (niem.).
- ↑ Informationsseite – DENIC eG [online], verwaltungsgeschichte.de [dostęp 2018-07-27] [zarchiwizowane z adresu 2016-12-10] (niem.).
- ↑ Informationsseite – DENIC eG [online], verwaltungsgeschichte.de [dostęp 2018-07-27] [zarchiwizowane z adresu 2012-09-19] (niem.).
- ↑ Informationsseite – DENIC eG [online], verwaltungsgeschichte.de [dostęp 2018-07-27] [zarchiwizowane z adresu 2012-09-15] (niem.).
- ↑ Informationsseite – DENIC eG [online], verwaltungsgeschichte.de [dostęp 2018-07-27] [zarchiwizowane z adresu 2013-06-16] (niem.).
Bibliografia
edytuj- Sebastian Haffner: Prusy bez legendy: Zarys dziejów. Warszawa: Oficyna Historii XIX i XX wieku, 1996. ISBN 83-905989-3-0.
Linki zewnętrzne
edytuj- Podział Prus Wschodnich
- Prusy Wschodnie na niemieckiej mapie turystycznej. lima-wiederladetechnik.de. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-10-27)].
