Gubernia wołyńska

Gubernia wołyńska
Волынская губе́рния
	gubernia
	1792–1925
	Herb
Państwo	Imperium Rosyjskie
Siedziba	Żytomierz
Powierzchnia	71 736 km²
Populacja (1905); • liczba ludności	; 3 920 400
• gęstość	54,7 os./km²
	Szczegółowy podział administracyjny
Liczba ujezdów	7
	Położenie na mapie;
	Multimedia w Wikimedia Commons

Gubernia wołyńska (ros. Волынская губерния, do 1796 roku namiestnictwo izasławskie) – południowo-zachodnia gubernia Imperium Rosyjskiego istniejąca w latach 1792–1925, utworzona po II rozbiorze z terytorium województwa wołyńskiego i zachodniego skrawka (z Żytomierzem) województwa kijowskiego Rzeczypospolitej.

Centrum administracyjnym był do 1795 Zasław, później do 1804 Nowogród Wołyński. Od 1804 Żytomierz.

Obszar: 71 736 km²

Ludność: 3 501 600 osób (początek XX wieku).

W latach 1819–1830 gubernia wołyńska pozostawała pod naczelnym zarządem administracyjnym wielkiego księcia Konstantego^[1]. Od 1832 weszła w skład Kraju Południowo-Zachodniego (generał-gubernatorstwo kijowskie).

Po traktacie ryskim zachodnia część guberni znalazła się w Polsce i utworzono z jej terenów województwo wołyńskie. Z pozostałej przy ZSRR części w 1923 utworzono 4 okręgi: korosteński, nowogrodzki, szepetowski i żytomierski.

Ujezdy (powiaty)

Położenie

Gubernia wołyńska znajdowała się na granicy z Galicją. Część południowa poprzecinana była wyniesieniami, których kulminacją była Góra Awratyńska w pobliżu Krzemieńca 1328 stóp (405 m) (najwyższy ówczesny punkt Rosji Europejskiej z wyłączeniem Uralu, Krymu i wschodnich Gór Archangielskich). Część północna guberni była terytorium płaskim, bagnisto-nizinnym, pokrytym torfowiskami i lasami, należała do Polesia Pińskiego.

Warunki naturalne

Na północy znajdowały się gleby błotniste i piaszczyste, w części środkowej – gliniaste i kurzowe, miejscami kamieniste, na południu dobry czarnoziem.

Lasy zajmowały 2136 tys. dziesięcin (23337 km²) (32% obszaru), położone na północy, część południowa bezleśna.

Rzek stosunkowo dużo, wszystkie, z wyjątkiem Bugu i Teterewa wpadały do Prypeci, wiele z nich było spławnych. Statki poruszały się po Bugu, Styrze, Horyni.

Bogactwa mineralne: granit, kryształ górski, gliny ceramiczne, torf, rudy żelaza. Znaleziono ale nie wydobywano: grafit, węgiel kamienny, bursztyn.

Klimat umiarkowany, średnioroczna temperatura dla Żytomierza +7,6 °C.

Gospodarka

Główny produkt rolny: żyto ozime: (średnio w latach 1900 — 1904: 32,7 mln pudów), pszenica ozima (średnio 16,8 mln pudów), jęczmień (średnio 7,2 mln pudów), owies (śr. 19,4 mln pudów), gryka (śr. 3,6 mln pudów), proso (śr. 2,3 mln pudów), groch (śr. 2 mln pudów), ziemniaki (śr. 53 mln pudów), buraki cukrowe (około 2 mln berkowców), tytoń i chmiel.

Sadownictwo rozwinęło się głównie na południu: brzoskwinie, morele i winogrona.

W okolicach lesistych chłopi zajmowali się pszczelnictwem (182 tys. pni, 35 tys. pudów miodu, wosku 4 tys. pudów). Hodowla rozwinęła się dzięki licznym pastwiskom i pokosom. W roku 1903 było 693 tys. koni (45 stadnin), bydła rogatego 4096 tys., owiec 829 tys., świń 680 tys. Wełna wykorzystywana częściowo na potrzeby Rosji, częściowo do Austrii.

Fabryki i zakłady oraz przemysł drobny produkowały towary wartości 33,5 mln rubli i zatrudniały 20 tys. robotników.

Oświata

Szkół (1903): 3003 z 129 454 uczniami.

727 szkół początkowych
956 szkół parafialnych
523 szkół elementarnych (z liczbą uczniów — 106 634)
10 średnich uczelni (z 3 649 uczniami)
7 seminariów duchownych
1 seminarium nauczycielskie
5 szkół wiejskich
1 szkoła felczerska
770 szkół żydowskich (z 17 265 uczniów)

Demografia

Mapa etnograficzna guberni wołyńskiej według spisu 1897

Według pierwszego spisu powszechnego Imperium Rosyjskiego z 1897 gubernię zamieszkiwało 2 989 482 osób,

Podział etniczny populacji przedstawiał się następująco^[2]:

Ukraińcy - 2 095 537
Rosjanie - 104 889
Żydzi - 394 774
Polacy - 184 161
Inni - 206 273

Ludność w powiatach według deklarowanego języka ojczystego 1897

Powiaty	Ukraińcy	Żydzi	Polacy	Niemcy	Rosjanie	Czesi
Gubernia ogółem	70,1%	13,2%	6,2%	5,7%	3,5%	…
Włodzimierski	72,1%	10,4%	8,4%	5,7%	2,8%	…
Dubieński	68,2%	11,5%	6,5%	3,6%	4,2%	5,3%
Żytomierski	62,4%	14,3%	5,7%	10,8%	5,9%	…
Zasławski	76,9%	13,3%	7,0%	…	1,8%	…
Kowelski	78,5%	11,9%	4,6%	…	3,5%	…
Krzemieniecki	80,7%	12,2%	3,0%	…	3,4%	…
Łucki	57,0%	14,1%	9,7%	12,0%	5,1%	1,5%
Zwiahelski	65,5%	15,6%	5,2%	10,9%	2,4%	…
Owrucki	83,4%	10,6%	1,3%	1,2%	2,6%	…
Ostrogski	76,7%	10,8%	6,6%	1,5%	2,5%	1,6%
Rówieński	60,5%	16,0%	9,2%	8,9%	3,2%	1,7%
Starokonstantynowski	76,9%	14,3%	5,5%	…	2,8%	…

Podział wyznaniowy guberni 1897^[3]

Generał-gubernatorowie

1794—1796 — Timofiej Tutołmin

…

Miasta

Żytomierz, początek XX wieku

Największe miasta guberni w 1897 roku na podstawie danych z carskiego spisu powszechnego oraz porównanie przynależności administracyjnej przed rozbiorami Polski oraz przynależności państwowej w międzywojniu i współcześnie:

	miasto	populacja	województwo (1771)
1.	Żytomierz	65 895	kijowskie
2.	Równe	24 573	wołyńskie
3.	Krzemieniec	17 704	wołyńskie
4.	Kowel	17 697	wołyńskie
5.	Nowogród Wołyński	16 904	wołyńskie
6.	Starokonstantynów	16 377	wołyńskie
7.	Łuck	15 804	wołyńskie
8.	Ostróg	14 749	wołyńskie
9.	Dubno	14 257	wołyńskie
10.	Zasław	12 611	wołyńskie