Tian Shan
Tian Shan, magħrufa wkoll bħala Tengri Tagh[1] jew Tengir-Too[2], (bit-Tork Antik: 𐰴𐰣 𐱅𐰭𐰼𐰃, bl-Uighur: تەڭرىتاغ, biċ-Ċiniż: 天山) jiġifieri l-“Muntanji tal-Ġenna”, hija sistema kbira ta’ ktajjen muntanjużi li tinsab fl-Asja Ċentrali. L-ogħla quċċata ta’ Tian Shan hija Jengish Chokusu, b’għoli ta’ 7,439 metru. L-iktar punt baxx tas-sistema hija d-Depressjoni ta’ Turpan, li tinsab 154 metru taħt il-livell tal-baħar.[3]
Waħda mill-iktar referenzi storiċi bikrin għal dawn il-muntanji jaf hija relatata mal-kelma bil-Xiongnu Qilian (biċ-Ċiniż issimplifikat: 祁连; biċ-Ċiniż tradizzjonali: 祁連; bil-Pinyin: Qí lián) – skont il-kummentatur tad-dinastija Tang Yan Shigu, Qilian hija l-kelma bil-Xiongnu għal sema jew ġenna.[4] Sima Qian fir-Rekords tal-Istoriku l-Kbir semma Qilian b’rabta ma’ art twelid il-Yuezhi u t-terminu jingħad li jirreferi għal Tian Shan iktar milli għall-muntanji Qilian li jinsabu 1,500 kilometru iktar fil-Lvant.[5][6] Il-muntanji Tannu-Ola f’Tuva għandhom l-istess tifsira (“muntanji tal-ġenna/tas-smewwiet” jew “muntanji t’Alla/tal-ispirti”). L-isem biċ-Ċiniż, Tian Shan, x’aktarx li huwa traduzzjoni diretta tal-isem tradizzjonali tal-muntanji bil-Kirgiż, Teñir Too.[7] Fit-Tengriżmu, Tian Shan hija meqjusa bħala sagra, it-tieni l-ogħla quċċata hija magħrufa bħala Khan Tengri li tista’ tiġi tradotta bħala l-“Mulej tal-Ispirti”.[8] Fil-Konferenza tal-2013 dwar il-Wirt Dinji, il-parti tal-Lvant ta’ Tian Shan fir-reġjun tal-Punent taċ-Ċina, Xinjiang, ġiet imniżżla fil-lista tas-Siti ta’ Wirt Dinji tal-UNESCO.[9] Il-parti tal-Punent li tinsab fil-Każakistan, fil-Kirgiżistan u fl-Użbekistan ġiet imniżżla fil-lista separatament fl-2016.[10]
Ġeografija
[immodifika | immodifika s-sors]
Tian Shan tinsab fit-Tramuntana u fil-Punent tad-Deżert Taklamakan u direttament fit-Tramuntana tal-Baċir ta’ Tarim fir-reġjun tal-fruntiera tal-Każakistan, tal-Kirġiżistan u ta’ Xinjiang fil-Majjistral taċ-Ċina. Fin-Nofsinhar hija kkollegata mal-Muntanji Pamir u fit-Tramuntana u fil-Lvant hija kkollegata mal-Muntanji Altai tal-Mongolja.
Fil-kartografija tal-Punent kif innutat mis-Soċjetà tan-National Geographic, il-parti tal-Lvant nett ta’ Tian Shan titqies bħala l-Lvant ta’ Ürümqi, u l-katina muntanjuża fil-Lvant ta’ dik il-belt magħrufa bħala Bogda Shan titqies bħala parti minn Tian Shan. Il-kartografija Ċiniża mid-Dinastija Han sa żminijietna tqis li Tian Shan tinkludi l-ktajjeb muntanjużi Bogda Shan u Barkol.
Tian Shan hija parti mill-ktajjen oroġeniċi tal-Himalaya, li ffurmaw bil-kolliżjoni tal-plakek Indjani u Ewrasjatiċi fl-era Ċenożojka. Tian Shan hija waħda mill-itwal ktajjen muntanjużi fl-Asja Ċentrali u huma estiżi xi 2,900 kilometru fil-Lvant ta’ Tashkent, il-belt kapitali tal-Użbekistan.[3]
L-ogħla quċċata ta’ Tian Shan hija Jengish Chokusu (magħrufa wkoll bħala l-Quċċata tal-Vittorja) fil-fruntiera maċ-Ċina. b’għoli ta’ 7,439 metru, din hija l-ogħla punt fil-Kirgiżistan. It-tieni l-ogħla quċċata ta’ Tian Shan, Khan Tengri (il-Mulej tal-Ispirti), tinsab fiż-żona tal-fruntiera bejn il-Każakistan, il-Kirgiżistan u ċ-Ċina u b’għoli ta’ 7,010 metri hija l-ogħla punt fil-Każakistan. Ix-xabbata tal-muntanji jikklassifikaw dawn iż-żewġ qċaċet bħala l-iżjed żewġ qċaċet ’il fuq minn 7,000 metru fid-dinja.
Il-Mogħdija Muntanjuża ta’ Torugart, f’għoli ta’ 3,752 metru, tinsab fil-fruntiera bejn il-Kirgiżistan u l-Provinċja ta’ Xinjiang, iċ-Ċina. Il-ktajjen muntanjużi msaġġra ta’ Alatau, li jinsab f’altitudni iktar baxxa fil-parti fit-Tramuntana ta’ Tian Shan, huma abitati minn tribujiet ta’ rgħajja li jitkellmu lingwi Torok.
Tian Shan hija sseparata mill-Promontorju Tibetan permezz tad-Deżert Taklimakan u l-Baċir ta’ Tarim fin-Nofsinhar.
Ix-xmajjar maġġuri fi Tian Shan huma s-Syr Darya, ix-xmara Ili u x-xmara Tarim. Il-Kanjon ta’ Aksu huwa karatteristika notevoli fil-Majjistral ta’ Tian Shan.
Tipikament fi Tian Shan ikun hemm permafrost kontinwu minn elevazzjoni ta’ madwar 3,500-3,700 metru ’l fuq mil-livell tal-baħar. Permafrost Alpin mhux kontinwu jkun preżenti bejn 2,700-3,300 metru ’l fuq mil-livell tal-baħar, iżda f’ċerti postijiet, minħabba l-bixra u l-mikroklima ta’ Tian Shan, dan it-tip ta’ permafrost jista’ jinstab f’elevazzjonijiet ta’ saħansitra 2,000 metru biss.[11]
Wieħed mill-ewwel Ewropej li żar Tian Shan u l-ewwel wieħed li ddeskriviha fid-dettall kien l-esploratur Russu Peter Semenov, li għamel dan fis-snin 50 tas-seklu 19.
Il-glaċieri fi Tian Shan ilhom jonqsu u d-daqs tagħhom saħansitra naqas b’27 %, jew 5.4 biljun tunnellata fis-sena, fil-massa tas-silġ tagħhom mill-1961 meta mqabbel ma’ medja ta’ 7 % kif jiġri fil-glaċieri inġenerali madwar id-dinja.[12] Huwa stmat li sal-2050 nofs il-glaċieri li fadal se jkunu dagħbu.
Ktajjen muntanjużi
[immodifika | immodifika s-sors]
Tian Shan għandha għadd ta’ ktajjen muntanjużi li ngħataw isem u spiss jissemmew separatament (id-distanzi kollha msemmija hawn taħt huma bejn wieħed u ieħor).
Fiċ-Ċina, Tian Shan tibda fit-Tramuntana tal-belt ta’ Kumul (Hami) bil-muntanji Barkol li għandhom għamla tal-ittra U, minn madwar 600 sa 400 kilometru fil-Lvant ta’ Ürümqi. Imbagħad isegwu l-muntanji Bogda Shan minn 350 sa 40 kilometru fil-Lvant ta’ Ürümqi. Wara dawn, hemm żona baxxa bejn Ürümqi u d-Depressjoni ta’ Turfan. Il-muntanji Borohoro jibdew fin-Nofsinhar ta’ Ürümqi u jibqgħu sejrin lejn il-Punent u l-Majjistral għal 450 kilometru fejn jisseparaw id-Dzungaria mill-baċir tax-xmara Ili. In-naħa tat-Tramuntana tagħhom tmiss għal 200 kilometru mal-Alatau ta’ Dzungaria li jibqgħu sejrin fil-Lvant u fil-Grigal tul il-fruntiera bejn iċ-Ċina u l-Każakistan. Dawn jibdew minn 50 kilometru fil-Lvant ta’ Taldykorgan fil-Każakistan u jintemmu fid-Daħla ta’ Dzungaria. L-Alatau ta’ Dzungaria fit-Tramuntana, il-muntanji Borohoro fin-nofs u l-katina muntanjuża ta’ Ketmen fin-Nofsinhar jiffurmaw għamla ta’ qishom l-ittri Z jew S bil-maqlub, fejn il-parti tal-Grigal tikkonfina mal-parti ta’ Dzungaria u l-parti tal-Lbiċ tikkonfina mal-wied superjuri ta’ Ili.
Fil-Kirgiżistan, il-linja prinċipali ta’ Tian Shan tkompli fil-katina muntanjuża ta’ Narat mill-bażi tal-muntanji Borohoro fil-Punent għal 570 kilometru sal-punt fejn iċ-Ċina, il-Każakistan u l-Kirgiżistan jiltaqgħu. Hawnhekk tinsab ukoll l-ogħla parti tas-sistema ta’ ktajjen muntanjużi – it-Tian Shan Ċentrali, il-Quċċata ta’ Pobeda (il-katina muntanjuża Kakshaal Too) u Khan Tengri. Fil-Punent, Tian Shan tinqasam f’forma ta’ għajn, bil-Lag ta’ Issyk Kul fin-nofs tagħha. Fin-naħa tan-Nofsinhar tal-lag hemm l-Alatau ta’ Terskey u fin-naħa tat-Tramuntana hemm Kyungey Ala-Too. Fit-Tramuntana ta’ Kyungey Ala-Too u parallelament magħha hemm l-Alatau ta’ Trans-Ili fil-Każakistan, fin-Nofsinhar tal-belt ta’ Almaty. Fil-Punent tal-għajn, il-katina muntanjuża tkompli sejra għal 400 kilometru bħala l-Ala-Too Kirgiża, li tissepara l-Provinċja ta’ Chui mill-Oblast ta’ Naryn u mbagħad lill-Każakistan mill-Provinċja ta’ Talas. Din l-oblast hija l-wied superjuri tax-xmara Talas, u n-naħa tan-Nofsinhar tagħha tibqa’ għaddejja għal 200 kilometru bħala l-katina muntanjuża tal-Ala-Too ta’ Talas (“Ala-too” hija l-verżjoni Kirgiża ta’ Alatau). Fin-naħa tal-Lvant tal-Alatau ta’ Talas, il-katina muntanjuża ta’ Suusamyr Too tibqa’ sejra fix-Xlokk u tikkonfina mal-Wied jew mal-Promontorju ta’ Suusamyr.
Fir-rigward taż-żona fin-Nofsinhar tal-Wied ta’ Fergana, hemm grupp ta’ muntanji li jserrep għal 800 kilometru fil-Punent u fil-Lbiċ san-Nofsinhar tal-Lag ta’ Issyk Kul li jissepara l-Baċir ta’ Tarim mill-Wied ta’ Fergana. Il-Katina Muntanjuża ta’ Fergana tibqa’ sejra fil-Grigal lejn l-Ala-Too ta’ Talas u tissepara l-baċir superjuri ta’ Naryn minn Fergana. In-naħa tan-Nofsinhar ta’ dawn il-muntanji jiltaqgħu u jsiru ħaġa waħda mal-Muntanji Pamir fit-Taġikistan (il-Muntanji Alay u l-Katina Muntanjuża Trans-Alay). Fil-Punent imbagħad hemm il-Katina Muntanjuża tat-Turkestan, li tibqa’ sejra sa kważi Samarkanda.
Era Glaċjali
[immodifika | immodifika s-sors]
Fil-marġni tat-Tramuntana tal-Baċir ta’ Tarim bejn il-katina muntanjuża ta’ Kokshaal-Tau fin-Nofsinhar u dik tal-Alatau ta’ Terskey fit-Tramuntana, għal 100 kilometru sa 120 kilometru hemm il-promontorju ta’ Tian Shan bil-pajsaġġ muntanjuż fil-madwar. Il-katina muntanjuża ta’ Kokshaal-Tau tkompli għal tul kumplessiv ta’ 570 kilometru mill-Punent ta’ Pik Dankowa (Dankov; 5,986 metru) sal-Lvant u l-Grigal sa Pik Pobeda (Tumor Feng; 7,439 metru) u lil hinn minnha. Din il-katina muntanjuża kif ukoll dik tal-katina muntanjuża parallela twila 300 kilometruta tal-Alatau ta’ Terskey, u l-promontorju ta’ Tian Shan bejniethom, matul l-era glaċjali kienu miksijin u kkollegati minn networks ta’ nixxigħat tas-silġ u glaċier promontorju. Attwalment, il-fdal interglaċjali ta’ din il-glaċjazzjoni huwa ffurmat biss mill-glaċier twil 61 kilometru tan-Nofsinhar ta’ Inylschek. Il-bokok tal-glaċier promontorju kellhom fluss lejn it-Tramuntana li kien jwassal saħansitra sal-Lag ta’ Issyk Kul f’għoli ta’ 1,605 metri ’l fuq mil-livell tal-baħar u kien idub f’dan il-lag twil 160 kilometru.
Bl-istess mod, il-glaċjazzjoni qawwija kienet wiesgħa iktar minn 50 kilometru fiż-żona muntanjuża għolja tal-Alatau ta’ Kungey, u kienet tikkollega mat-Tramuntana tal-Lag ta’ Issyk Kul u kienet testendi sal-artijiet primarji muntanjuża qrib Alma Ata. L-Alatau ta’ Kungey hija twila 230 kilometru. Minn hawn, il-glaċieri glaċjali kienu jdubu wkoll fil-Lag ta’ Issyk Kul. Il-wied ta’ Chon-Kemin kellu glaċjazzjoni sal-influss tiegħu fil-wied ta’ Chu.[13][14][15] Mill-elongazzjoni tal-Punent tal-Alatau ta’ Kungey—li hija l-katina muntanjuża Kirgiża (42°25′N/74–75°E)—il-glaċieri glaċjali kellhom fluss li jasal sal-artijiet primarji muntanjużi sa 900 metru ’l fuq mil-livell tal-baħar (qrib il-belt kapitali Kirgiża ta’ Bishkek). Fost l-oħrajn, il-wied bil-glaċieri ta’ Ak-Sai hemmhekk żviluppa glaċier fl-artijiet primarji muntanjużi.[13][15][16]
Flimkien, il-glaċjazzjonijiet ta’ Tian Shan fl-era glaċjali kienu jokkupaw erja ta’ madwar 118,000 kilometru kwardru. Il-linja tal-borra tal-glaċieri bejn iż-żona fejn kien jikber il-glaċier u ż-żona fejn kien idub kien madwar 1,200 metru iktar fil-baxx matul l-aħħar era glaċjali meta mqabbla ma’ żminijietna. Bil-kundizzjoni ta’ proporzjon ta’ preċipitazzjoni komparabbli, kieku jirriżulta tnaqqis tat-temperatura annwali medja ta’ 7.2 sa 8.4 °C għall-Aħħar Massimu Glaċjali meta mqabbel ma’ żminijietna.[13]
Ekoloġija
[immodifika | immodifika s-sors]
Tian Shan fiha foresti importanti tal-Abit ta’ Schrenk (Picea schrenkiana) f’altitudnijiet ta’ iktar minn 2,000 metru; in-naħat iktar fil-baxx fihom foresti naturali uniċi tas-siġar tal-ġewż u tat-tuffieħ.[17]
Tian Shan fl-imgħoddi ġeoloġiku immedjat iffrankat il-ġlaċjazzjoni minħabba l-“kenn” tal-influwenza sħuna tal-klima tal-Oċean Indjan. Dan iddefinixxa l-karatteristiċi ekoloġiċi tagħha li jsostnu l-ekosfera distinta tagħha. Il-muntanji kienu soġġetti għal bidliet ġeoloġiċi kostanti b’sistemi ta’ skular tal-ilma li jevolvu b’mod kostanti li affettwew il-veġetazzjoni, u esponew ukoll ħamrija għammiela li żrieragħ emerġenti ġodda setgħu jgawdu minnha u jitkattru.
It-tulipani oriġinaw fi Tian Shan. Il-pjanta ttieħdet it-Turkija tul it-Triq tal-Ħarir u saret simbolu tal-Imperu Ottoman.
It-tnissil ta’ veġetazzjoni importanti tal-għelejjel ġie stabbilit u tkattar fiż-żona, fosthom: il-berquq (Prunus armeniaca), il-lanġas (Pyrus spp.), ir-rummien (Punica granatum), it-tin (Ficus), iċ-ċirasa (Prunus avium) u iċ-ċawsli (Morus). Ir-reġjun ta’ Tian Shan kien fih ukoll annimali importanti bħall-ors, iċ-ċerva u l-ħanżir selvaġġ, li għenu biex iż-żrieragħ jinfirxu u tespandi d-diversità ekoloġika.
Fost il-veġetazzjoni li kkolonizzat Tian Shan, x’aktarx permezz tal-għasafar mil-Lvant, kien hemm dak li issa huwa magħruf bħala t-tuffieħ “ħelu”. Dak iż-żmien, il-frotta x’aktarx li kienet iktar żgħira u kienet qisha t-tuffieħ Malus baccata. Iż-żerriegħa jaf inġarru mill-għasafar, mar-rix tagħhom jew ma’ saqajhom, jew inkella qalb l-ikel tagħhom.[18]
Sit ta’ Wirt Dinji
[immodifika | immodifika s-sors]
Fil-Konferenza tal-2013 dwar il-Wirt Dinji, il-parti tal-Lvant ta’ Tian Shan fir-reġjun tal-Punent taċ-Ċina, Xinjiang, ġiet imniżżla fil-lista tas-Siti ta’ Wirt Dinji tal-UNESCO bl-isem ta’ “Xinjiang Tianshan”.[9] Il-parti tal-Punent li tinsab fil-Każakistan, fil-Kirgiżistan u fl-Użbekistan ġiet imniżżla fil-lista separatament fl-2016 bl-isem ta’ “Punent ta’ Tian Shan”.[10]
Il-valur universali straordinarju ta’ Xianjiang Tianshan ġie rikonoxxut abbażi ta’ żewġ kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (vii) “Post fejn iseħħu fenomeni naturali tal-għaġeb jew fejn hemm żoni ta’ ġmiel naturali u ta’ importanza estetika eċċezzjonali”; u l-kriterju (ix) “Eżempju straordinarju li jirrappreżenta proċessi ekoloġiċi u bijoloġiċi kontinwi sinifikanti fl-evoluzzjoni u fl-iżvilupp ta’ ekosistemi u ta’ komunitajiet ta’ pjanti u ta’ annimali terrestri, tal-ilma ħelu, kostali u tal-baħar”.[9]
Il-valur universali straordinarju tal-Punent ta’ Tian Shan ġie rikonoxxut abbażi ta’ kriterju wieħed tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (x) “Post fejn hemm l-iktar ħabitats naturali importanti u sinifikanti għall-konservazzjoni fil-post tad-diversità bijoloġika, inkluż fejn hemm speċijiet mhedda ta’ valur universali straordinarju mill-perspettiva tax-xjenza jew tal-konservazzjoni”.[10]
Klima
[immodifika | immodifika s-sors]| Data klimatika għal Tian Shan, 3,639 metru ’il fuq mil-livell tal-baħar (temp. normali 1981-2010) | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Xahar | Jan | Fra | Mar | Apr | Mej | Ġun | Lul | Aww | Set | Ott | Nov | Diċ | Sena |
| Temp. għolja rekord °C (°F) | −2.0
(28.4) |
5.2
(41.4) |
12.1
(53.8) |
13.0
(55.4) |
18.0
(64.4) |
20.9
(69.6) |
23.0
(73.4) |
23.1
(73.6) |
21.1
(70.0) |
13.3
(55.9) |
7.8
(46.0) |
2.3
(36.1) |
23.1
(73.6) |
| Temp. għolja medja °C (°F) | −13.3
(8.1) |
−10.7
(12.7) |
−4.8
(23.4) |
0.5
(32.9) |
4.9
(40.8) |
8.6
(47.5) |
11.4
(52.5) |
11.4
(52.5) |
7.5
(45.5) |
0.7
(33.3) |
−6.1
(21.0) |
−11.3
(11.7) |
−0.1
(31.8) |
| Temp. medja ta’ kuljum °C (°F) | −20.4
(−4.7) |
−18.8
(−1.8) |
−12.8
(9.0) |
−6.4
(20.5) |
−0.5
(31.1) |
3.2
(37.8) |
5.6
(42.1) |
5.2
(41.4) |
1.3
(34.3) |
−5.6
(21.9) |
−13.0
(8.6) |
−18.2
(−0.8) |
−6.7
(20.0) |
| Temp. baxxa medja °C (°F) | −27.8
(−18.0) |
−26.7
(−16.1) |
−20.9
(−5.6) |
−13.6
(7.5) |
−6.5
(20.3) |
−2.5
(27.5) |
−0.8
(30.6) |
−1.6
(29.1) |
−5.4
(22.3) |
−12.4
(9.7) |
−20.2
(−4.4) |
−25.3
(−13.5) |
−13.6
(7.5) |
| Temp. baxxa rekord °C (°F) | −42
(−44) |
−44
(−47) |
−38.9
(−38.0) |
−31.7
(−25.1) |
−22
(−8) |
−16.1
(3.0) |
−11
(12) |
−13
(9) |
−20
(−4) |
−34.7
(−30.5) |
−36.9
(−34.4) |
−40
(−40) |
−44
(−47) |
| Preċipitazzjoni medja f’mm (pulzieri) | 4.9
(0.19) |
8.1
(0.32) |
15.9
(0.63) |
20.8
(0.82) |
54.5
(2.15) |
68.4
(2.69) |
68.7
(2.70) |
48.9
(1.93) |
30.5
(1.20) |
18.5
(0.73) |
12.3
(0.48) |
10.8
(0.43) |
362.3
(14.27) |
| Medja ta’ jiem ta’ preċipitazzjoni (≥ 1 mm) | 1.78 | 3.18 | 5.46 | 6.92 | 10.92 | 12.78 | 11.98 | 9.58 | 7.40 | 5.18 | 3.74 | 3.29 | 82.21 |
| Sors 1: Statistika ta’ Météo climat[19] | |||||||||||||
| Sors 2: Météo Climat[20] | |||||||||||||
Reliġjon
[immodifika | immodifika s-sors]Tengriżmu
[immodifika | immodifika s-sors]In Tengrism, Khan Tengri is the lord of all spirits and the religion's supreme deity, and it is the name given to the second highest peak of Tian Shan.[21]
Biblijografija
[immodifika | immodifika s-sors]- The Contemporary Atlas of China. 1988. London: Marshall Editions Ltd. Reprint 1989. Sydney: Collins Publishers Australia.
- The Times Comprehensive Atlas of the World. Eleventh Edition. 2003. Times Books Group Ltd. London.
Referenzi
[immodifika | immodifika s-sors]- ^ Prichard, James (1844), History of the Asiatic Nations, 3rd ed., Vol.IV, p. 281.
- ^ "Ensemble Tengir-Too | Aga Khan Development Network". www.akdn.org. Miġbur 2021-07-03.
- ^ a b Scheffel, Richard L.; Wernet, Susan J., eds. (1980). Natural Wonders of the World. United States of America: Reader's Digest Association, Inc. p. 378. ISBN 978-0-89577-087-5.
- ^ 班固 (2015-08-20). 漢書: 顏師古註 (bl-Ingliż). 一個人. Ċitazzjoni għandu parametr mhux magħruf u vojt:
|iktar=(għajnuna) - ^ Liu, Xinru (Fall 2001), "Migration and Settlement of the Yuezhi-Kushan: Interaction and Interdependence of Nomadic and Sedentary Societies", Journal of World History, 12 (2): 261–291.
- ^ Mallory, J. P. & Mair, Victor H. (2000). The Tarim Mummies: Ancient China and the Mystery of the Earliest Peoples from the West. Thames & Hudson. London. p. 58. ISBN 978-0-500-05101-6.
- ^ Prichard, James (1844), History of the Asiatic Nations, 3rd ed., Vol.IV, p. 281.
- ^ Wilkinson, Philip (2 October 2003). Myths and Legends. Stacey International. p. 163. ISBN 978-1900988612.
- ^ a b ċ Centre, UNESCO World Heritage. "Xinjiang Tianshan". UNESCO World Heritage Centre (bl-Ingliż). Miġbur 2021-07-03.
- ^ a b ċ Centre, UNESCO World Heritage. "Western Tien-Shan". UNESCO World Heritage Centre (bl-Ingliż). Miġbur 2021-07-03.
- ^ Gorbunov, A.P. (1993), "Geocryology in Mt. Tianshan", PERMAFROST: Sixth International Conference. Proceedings. July 5–9, Beijing, China, 2, South China University of Technology Press, pp. 1105–1107, ISBN 978-7-5623-0484-5.
- ^ Naik, Gautam (2015-08-17). "Central Asia Mountain Range Has Lost a Quarter of Ice Mass in 50 Years, Study Says" (bl-Ingliż). Miġbur 2021-07-03.
- ^ a b ċ Kuhle, M. (1994). "New Findings on the Ice-cover between Issyk-Kul and K2 (Tian Shan, Karakorum) during the Last Glaciation". In Zheng Du; Zhang Qingsong; Pan Yusheng (eds.). Proceedings of the International Symposium on the Karakorum and Kunlun Mountains (ISKKM), Kashi, China, June 1992. Beijing: China Meteorological Press. pp. 185–197. ISBN 7-5029-1800-0.
- ^ Grosswald, M. G.; Kuhle, M.; Fastook, J. L. (1994). "Würm Glaciation of Lake Issyk-Kul Area, Tian Shan Mts.: A Case Study in Glacial History of Central Asia". GeoJournal. 33 (2/3): 273–310.
- ^ a b Kuhle, M. (2004). "The High Glacial (Last Ice Age and LGM) glacier cover in High- and Central Asia. Accompanying text to the mapwork in hand with detailed references to the literature of the underlying empirical investigations". In Ehlers, J.; Gibbard, P. L. (eds.). Quaternary Glaciations - Extent and Chronology. 3. Amsterdam: Elsevier. pp. 175–199. ISBN 0-444-51462-7.
- ^ Kuhle, M.; Schröder, N. (2000). "New Investigations and Results on the Maximum Glaciation of the Kirgisen Shan and Tian Shan Plateau between Kokshaal Tau and Terskey Alatau". In Zech, W. (ed.). Pamir and Tian Shan. Contribution of the Quaternary History. International Workshop at the University of Bayreuth. Bayreuth, University Bayreuth. p. 8.
- ^ "How the apple took over the planet". Salon (bl-Ingliż). 2011-10-25. Miġbur 2021-07-03.
- ^ Juniper, Barrie E. (2007). "The Mysterious Origin of the Sweet Apple: On its way to a grocery counter near you, this delicious fruit traversed continents and mastered coevolution". American Scientist. 95 (1): 44–51.
- ^ "Météo climat stats | Moyennes 1981/2010 / Données Météorologiques Gratuites". meteo-climat-bzh.dyndns.org. Miġbur 2021-07-03.
- ^ "Statistika".
- ^ Wilkinson, Philip (2 October 2003). Myths and Legends. Stacey International. p. 163. ISBN 978-1900988612.