Ketoen
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mofers. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
Ketoen of boumwol is 'ne zaachte, eincellige vaezel dae oete opperhoed (epidermis) vanne zäöj vanne ketoenplantj ([[Gossypium) greudj. De vaezele waere toet dräöj gespónnen en den zoea gebroek veur zaachte, lóchdoorlaotendje tèkstiel van te make (veur beveurbeildj kleier).
Veer saorten aan ketoenplantj waere gebroek veure perduksje:
- Gossypium arboreum - inheimsj in India en Pakistan, good veur zoea 2% vanne weltperduksje;
- Gossypium barbadense (Amerikaanse ketoen) - inheimsj in Zuud-Amerika, good veur 8% vanne weltperduksje;
- Gossypium herbaceum (Aziatische ketoen) - inheimsj op 't Arabisch sjiereilandj, good veur nag gei 2% vanne weltperduksje;
- Gossypium hirsutum (behaordje ketoen) - inheimsj in Centraal-Amerika, good veur 90% vanne weltperduksje.
Ketoen is e hieël waerdevól gewas, ómdet slechs óngevieër 10% van 't roew gewich bieje verwirking verlaore geitj. Es späör van was, eiwit en dergelike d'roet zeen gehaoldj, blief e netuurlik polymeer van zuver celluloos euver. Dees celluloos is gerangsjik op 'n meneer die ketoen unieke eigesjappe guuef waat betröf sterkdje, doerzaamheid en absorptie; de elasticiteit van ketoen is aevel klein. Edere vaezel is samegestèldj oet twintjig toet dertig läögskes aan celluloos die net óm einanger haer zeen gedrejdj. De ketoenvaezel haet 'n kènmirkendje structuur: 'n miniatuur laeg brandjwaerslang die ómme as is gedrejdj. Hiedoor óntstaon flesjetrèkkerechtige drejjinge womit de vaezelen achterein häöke bie 't spinne. Hiedoor kónne hieël fien gares waere gespónne. De binjing die dore drejjingen óntsteitj hètj 't spinverbandj van ketoen. De vaezel is hol enne hol ruumdje hètj lumen. De stapellingdje (gemiddeldje vaezellingdje) van ketoen varieertj van 10 toet 50 mm, aafhenkelik vanne saort ennen herkóms. De lengste is 't bès-gesjik veur fijn gledde gares en dus ouch 't duurste. De boetekantj vanne ketoenvaezel is bedèk mit e wasläögske: de cuticula. Ómdet dit wateraafstoeatendj is mót dees laog veur naatbehanjelinge waeren eweggehaoldj.
De ketoenindustrie läöntj zwaor op sjemische perdukte wie kónsmès en insekticied, wodoor de teelt neet miljeuvruntjelik is. Sómmige landjboewers sjakelen euver op mieër ecologische perduksjemethode. Inmiddels zeen ouch al perdukte van organische (eco-)ketoen verkriegbaar.
De grótste perducent van ketoen oppe welt is Sjina, mit 'n perduksje van 25,5 miljoen bel de jaor. De Vereinigdje Staote (17,6 miljoen bel) en India (12,5 miljoen bel) volge dao-op. In Europa is Griekelandj de grótste perducent mit 1,7 miljoen bel.