Konrad Adenauer

Konrad Adenauer
Konrad Hermann Joseph Adenauer
Germaniya Federativ Respublikasınıń birinshi kansleri
Jeke maǵlıwmatları
Tuwılǵan sáne	5-yanvar 1876-jıl
Tuwılǵan jeri	Kyoln, Germaniya
Qaytıs bolǵan sáne	19-aprel 1967(1967-04-19) (91 jasta)

Tuwılǵan sánesi	5-yanvar 1876(1876-01-05)
Qaytıs bolǵan sánesi	19-aprel 1967(1967-04-19) (91 jasta)

Konrad Hermann Joseph Adenauer (nemisshe: [ˈkɔnʁaːt ˈʔaːdənaʊɐ] ( tıńlań) 5-yanvar 1876, Kyoln — 19-aprel 1967, Bonn) — F R nıń 1949 — 1963 jıllardaǵı federal kansleri. Konrad Adenauer qala sudınıń xatkeri shańaraǵında dúnyaǵa kelgen. 1894-jıl 5-martta Konrad Kyolndaǵı Áwliye hawariyları gimnaziyasın pitkergen, keyin bolsa Frayburg, Myunxen hám Bonn universitetleriniń yuridikalıq fakultetlerinde oqıǵan (1894 —1897). Mámleket imtixanların tapsırǵanınan keyin ol Kyoln qala prokuraturasında, keyninen advokat Kauzeniń mekememesinde (1903 — 1905) islegen.

Turmısı hám iskerligi

Konrad Adenauerdiń siyasıy iskerligi tabıslı baslandı. 1906 -jılda ol Kyoln burgomistriniń onınshı járdemshisi boldı hám munici­pal salıqlar hám taǵı basqa da jıyımlar xızmetin basqardı (1910), Kyolnniń burgomistri (1917) boldı. Kayzer Vilgelm II oǵan ober-burgomistr ataǵın usınıs etti. Municipal máslahátshiler onı tańlap adaspaǵan edi. Kyoln tez rawajlanıp atırǵan Reynniń iri sanaat orayına aylandı. Áyne sol waqıtlarda óziniń marhum ómir joldasın eslep, K. Adenauer sonday dep jazǵan edi: «Men ózimniń Emmamdı qattı saǵındım, maǵan ol jetispey atır. Jaslıq jıllarimda men úlken abroy haqqında pútkil barlig'im menen árman qılatuǵın edim. Házir men húrmetli adamman, biraq, o quday, men qanshalar jalǵızban... ».

Lekin jalǵızlıq uzaq sozılması. 1919 -jılı K. Adenauer tanıs vrachi Avgustin Sinsserdiń ózinen 20 jas kishi bolǵan qızına úylendi. Taǵı eki ul hám eki qız tuwıldı. Olar birinshi hayalınan qalǵan balalar menen birgelikte tárbiyalandı. Shańaraq baslıǵı kóp waqtın perzentlerine baǵıshlar edi. Shańaraqta óz-ara húrmet hám tatıwlıq húkimran edi.

K. Adenauerdiń Kyoln qalası burgomistri lawazımın iyelep turǵan dáslepki jılları Germaniyanıń Birinshi jáhán urısında jeńiliwge dús keliwi hám shármendeli Versal shártnaması dúziliwi dáwirine tuwrı keldi. Ol bir neshe ret ne ushın tınısh hám tez rawajlanıp atırǵan Germaniya bunshelli úlken hám qáwipli urısqa kiriskenligine tańlanǵanın aytqan edi. Jańa shárayatta adamlar ómirin shólkemlestirer eken, K. Adena­uer bir keshe-kúndizde on segiz saatlap jumıs isler edi. Ol Kyolndı Reyn wálayatınıń iri hám gózzal orayına aylandırıwdı árman qılatuǵın edi hám kóp zatqa da eristi. Oberburgomistr K. Adenauer mámlekettegi ataqlı kisilerden biri bolıp qaldı. Onı Mámleket sovetiniń — wálayat wákilleriniń Berlindegi máslahát organı prezidenti etip sayladı. 1926-jılı K. Adenauerge kansler lawazımın usınıs etedi. Ol usınıstı biykarlaydı, sebebi nacional-socializm ideyaların maqullamas edi.

1933-jılı 13-noyabrde Gitler hákimiyat basına keliwi menen K. Adenauer Kyolnnıń burgomistri wazıypasınan azat etildi. Tutqınǵa alınıwınan qorqıp ol qaladan qalaǵa kóship júrdi. Aqır-aqıbetinde, Reyn dáryasınıń qırǵaǵında jaylasqan, Kyolnnan onsha uzaq bolmaǵan Rendorf dep atalǵan mánzilde shańaraǵı menen ornalastı. K. Adenauer eki ret — 1934 hám 1944-jıllarda — húkimettiń tiykarǵı dushpanı retinde gestapo tárepinen tutqınǵa alındı. Ekinshi ret tutqınǵa alınǵanında qamaqxana baslıǵı oǵan sonday degen edi: «Iltimas, óz janıńızǵa qas qılıwǵa urınbań. Siziń jaǵdayıńızda bunıń endi hájeti joq. Siz 68 jasdasız hám endi siziń ómirińiz ne qılsańız da pitken».

Úlken siyasıy maydanǵa keliwi

Konrad Adenauer 1896-jılda.

K. Adenauerdiń siyasıy tárepten ataqlılıǵı Úshinshi reyxtiń áskeriy jeńiliwinen keyin ǵana baslandı. 1945-jıldıń 8-martında Kyoln­nıń amerikalı komendantı K. Adenauerǵa burgomistr wazıypasın orınlawdı usınıs etti. Ol razı boldı. 1945-jıldıń mayında Germaniyanıń táslim bolıwı haqqındaǵı hújjet imzálanıwı menen-aq, awqamlaslardıń okkupacion administraciyası tárepinen Germaniyanıń keleshegi ushın eń zárúrli bolǵan siyasatshılar dizimi dúzildi. Dizimdegi birinshi orında Konrad Adenauerdiń atı turar edi. Biraq awqamlaslardıń isenimine iye bolǵan kelesi kansler Washington, London hám Parijlı rejissyorlar «basqaratuǵın» tıńlaǵısh siyasıy quwırshaqqa aylanbaqshı emes edi.

II Jáhán urısınan keyin Germaniya

Qatań hám ǵárezsiz xarakterge iye bolǵan K. Adenauer nacizm búlginshilikleri ústinde jańa, demokratiyalıq, óz milliy máplerin qorǵay alıwǵa ılayıq bolǵan Germaniya ósiwine isenetuǵın edi. Áyne sol payıtlarda onıń «Nemis xalqi iyildi, biraq ol sındırılǵan emes» degen belgili sózleri pútkil mámleket boylap tarqaldı. 1945-jıldaǵı Germaniya ashınarlı jaǵdayda edi. Awqamlaslar aviaciyası óz wazıypaların jaqsı atqarǵan edi: Gamburg, Drezden, Berlin, Myun­xen, Nyurnberg, Kassel, Vuppertal hám Rur kómir-metallurgiya bazasınıń qalaları wayran bolıp jatar edi. Bomba jarılıwlarınan payda bolǵan qándekler, Gitler dáwirinde qurılǵan úlken avtomagistrallar mámlekettiń shıǵıs bólegin iyelegen Qızıl Armiya soldatlarınan járdem izlep atırǵan millionlap ash qashqınlarǵa hám Polsha, Chexoslovakiya, Yugos­laviya hám Vengriyadan quwılǵanlarǵa tolıp ketken edi. «Endi hámmesi tamam bolǵan bolsa? » — dep soraǵan edi sol kúnleri «Gamburger Folkstsaytung» gazetası. Onıń betlerinde basılǵan súwretler hámme zattı óz-ózinen túsindirip turar edi: búlginshiliklerden jeytuǵın zat izlep tımırsılap júrgen, tek qaq súyekleri qalǵan balalar, bir bólek kómir ushın kóshede urısıp atırǵanlar, ashıq zavodta uyqlap atırǵan nemis tutqınları. Aqıldan azıp atırǵan nemisler awqamlaslardıń soldatları sapların jarıp óter edi hám oq jewi múmkinligine qaramastan parovozlardıń kómirxanalarına hújim qılatuǵın edi. Sol kúnlerde Germaniyanıń zamanagóy tariyxındaǵı eń qayǵılı rekordlardan biri ornatılǵan edi: 1947-jıldıń 1-yanvar kúni kóshelerde 50 dana turar jaysız adam suwıqtan qatıp ólgen edi. Apat jaǵasında turǵan Germaniyanı qutqarıp qalıwǵa ılayıq bolǵan tez hám qatań sharalar kóriw kerek edi. Nacistler menen sheriklik etip óz abroyın bulǵamaǵan hám áyne waqıtta okkupacion administraciyanıń da, ápiwayı nemislerdiń de isenimin qazanǵan jolbasshı zárúr edi. Konrad Adenauer áne sonday kisi edi. 1948-jılı amerikalılar, britaniyalılar hám francuzlar iyelegen Germaniya aymaǵında 11 Batıs Germaniya jerleri shólkemlestirildi. Bonnda Parlament keńesi jumıs basladı hám onıń Prezidenti etip Xristian-demokratiyalıq awqamnıń (XDA) baslıǵı hám tiykarshılarınan biri retinde K. Adenauer saylandı. Xristiansha dúńyaǵa kózqaras, Batıstıń ruwxıy baylıqları tárep jóneltirilganlik hár qıylı social qatlamlardı ózine tarttı.

Kansler retinde jumıs baslaǵan dáslepki jılları

Saylaw plakatı, 1949: "Adenauer menen Germaniyanıń paraxatshılıqtı, erkinligi hám birligi ushın, sol sebepli CDU"

Adenauer Bundestagta sóylep atır, 1955-jıl

K. Adenauer bazar ekonomikasın maqulladı. Bavariyalı ekonomist — professor L. Erxardningtıń lekciyaları menen tanısqannan soń, ol hám ol menen birge XDA da bazar ekonomikası teoriyası menen qurallandı. Biraq, «suwıq urıs» baslandı hám Germaniyanıń qosılıwı belgisiz waqıtqa shekem arqaǵa súrildi. Siyasıy rawajlanıw logikası Batıs Germaniya mámleketiniń qáliplesiwine alıp bardı. 1949-jıldıń 23-may kúni Germaniya Federativ Respublikasınıń Konstituciyası qabıllandı. 1949-jıl 15-sentyabr kúni Konrad Adenauer endi ǵana shólkemlesken Germaniya Federativ Respublikasınıń kansleri etip saylandı. Kans­ler ant qabıl etkeninen keyin tezlik penen oń oray koaliciyanı qáliplestiriwge kiristi. Bir waqıttıń ózinde mámleket Konstituciyasın qayta islew qızǵın alıp barıldı. Biraq Konrad Adenauerdiń tiykarǵı maqseti jeńilgen, ele jaqında ǵana, bir neshe jıl aldın xalqınıń kútá úlken bólegi fashizmdi quwatlaǵan mámlekette demokratiyalıq húkimet sistemasın jaratıw edi. Hár bir kamalǵa jetken nemis «Úshinshi reyx» dáwirinde ne menen shuǵıllanlıǵi haqqındaǵı arnawlı soraw betin toltırıwı shárt bolǵanlıǵına qaramastan, bul ele Germaniya nacizm batqaǵınan tazalanǵanlıǵın ańlatpas edi. Awqamlaslar da, kansler de júdá jaqsı túsindi, eger barlıq nacistlerdi qamaqxanalarǵa taslasalar, mámleket tez arada bop-bos bolıp qalatuǵın edi. Áyne sonıń ushın da Konrad Adenauer nacizmdi aktiv qaralaw menen birge, usı waqıtta «keshiriw hám umıtıw» principine de ámel qılatuǵın edi. Sol sebepli de jańa Germaniya húkimetinde ómirlerin fashistlerge xizmet etiw menen bulǵaǵan siyasatshılar payda bolıp qaldı. Kansler, jámiyetten ajıratıp qoyılǵan, ash hám sharasız burınǵı fashistler boljıtpastan neonacistler lagerine baradı, dep esaplar edi. Óziniń pútkil logikasızlıǵı hám qarama-qarsılıqlarına qaramastan, dialog jolı menen burınǵı «nacistler»di «qo'lga úyretiw» siyasatı túpsiz jar jaǵasında turǵan milletti baylanıstırıwǵa erisken kansler K. Adenauerdiń, gúmansız, tabısı edi.

Konrad Adenauer dáwirinde sırtqı siyasat

Parijde Arqa Atlantika shártnamasın tastıyqlaw, 1954-jıl (shepte Adenauer)

Okkupacion administraciya wákilleri jańa kansler túsinde ójet hám isenimli siyasatshıǵa dus kelgenligin demde ańlap aldı. «Biz afrikalı qáwim emespiz, — dep tákirarlawdı jaqtırar edi kansler, —— sawlatlı evropalı milletpiz. Dúnya bilip qoyıwı kerek, táslim bolǵan nemis xalqi emes, german armiyası edi». K. Adenauer kanslerlik lawazımın Gitlerge qaraǵanda eki jıldan kóbirek iyelep turdi. 1951-jıldan 1955-jılǵa shekem K. Adenauer bir waqıttıń ózinde Sırtqı isler ministri wazıypasın da atqardı. Xalıq aralıq jámiyetshilikke qaytıw sirá dá ańsat emes edi. German fashizminen japakesh mámleketlerdiń jatsırawların jeńip ótiw kerek bolar edi. Bul GFR birinshi kansleri diplomatiyasınıń tiykarǵı maqseti bolıp qaldı. Mámleket az-azdan okkupaciyadan qutılıp, ǵárezsizlikti qolǵa kirite basladı. 1951-jıl 2-mayda GFR Kómir hám polat Evropa birlespesi — Evropa Awqamı tımsalınıń tiykarshısı boldı. K. Adenauer Parijge, Rimge, Londonǵa, eki jıldan keyin bolsa Washingtonǵa dáslepki rásmiy saparlardı ámelge asırdı. 1952-jıldıń 10 -sentyabrinde Lyuksemburgta ol reparaciya tólemler haqqındaǵı shártnamaǵa qol qoydı. Onda jas Izrail mámleketine járdem beriw názerde tutılǵan edi. Siyasıy qarsılaslarınıń qarama-qarsılıqların jeńip, GFR 1955-jıl 5-mayda NATOǵa aǵza boldı. Sol jılı 1954-jıl 23-oktyabrde imzálanǵan Parij shártnamasınıń kúshke kiriwi sebepli GFR ushın okkupaciya dáwiri tamamlandı. Kansler Evropa keleshegin ekonomikanıń túrli formaları qosıp alıp barılıwında, ruwxıy hám materiallıq qádiriyatlardıń turaqlı almasınıp turıwında kórer edi.

Nikita Xrushchev hám basqa sovet basshıları 1955-jıl sentyabr ayında Moskvada Adenauer menen sálemlesti.

Jıl adamı: Adenauer Time muqabasında (1954-jıl 4-yanvar)

K. Adenauer, bunday jaǵdayda nemislerdiń neytral bolıwı múmkin emes, degen sheshimge keldi. Germaniya Batıs penen boladı. Ol kommunistlik ideologiya menen hám xojalıq júrgiziwdiń rejeli bólistiriw sisteması menen hár qanday kelisimlerge qarsı shıqtı. Birlesken Germaniyanı ol tek Batıs dúnyası menen awqamda kórer edi hám onı neytrallastırıwdıń hár qanday jobaların biykarlaytuǵın edi. Sovet Awqamınıń dúnyada tutqan ornın hám onıń Ger­maniya mashqalasın sheshiwge bolǵan tásirin tán alǵan K. Adenauer SSSR menen diplomatiyalıq baylanıslardıń, keyin bolsa sawda-ekonomikalıq baylanıslardıń da ornatalıwına razı boldı. Moskvada bolǵan ózara kelisiwlerde ol sovet basshılarına salıstırǵanda húrmet penen munasábette boldı hám bunda óz-ara teń huqıqlılıq sheńberlerinen shıǵilıwına da jol qoymadı.

Konrad Adenauer dáwirinde GFR hám Franciya munasábetleri

Adenauer hám Sharl de Goll súwretlengen Germaniya hám Franciya ortasındaǵı munasábetler tiklengenine arnalǵan Berlin taxtası

Konrad Adenauerdiń abırayı barǵan sayın artıp barar edi. XDA 一 XSA qatarasına tórt ret parlament saylawlarında jeńimpaz shıqtı. Batıs mámleketleriniń basshıları K. Adenauerdi teń hám húrmetli sherik retinde qabıl qılatuǵın edi. Ásirese qızǵın munasábetler ol menen Sharl de Goll ortasında ornatıldı. K. Adenauerdiń diplomatiyası abroyında 1963-jıl 22-yanvar bólek orın tuttı, sebebi sol kúni GFR kansleri hám Franciya prezidenti Elisey maydanında qushaqlastı. Eki millet ortasındaǵı júz jıllıq milletlerara ala-awızlıq joǵaldı. Konrad Adenauer menen Sharl de Goll doslıq haqqında shártnama tastıyqladı. «Meniń, — degen edi sol waqıtta K. Adenauer, — eń aldınǵı orınǵa Evropa birligin qoyıp, tek sonnan keyin ǵana óz mámleketiniń mápin qóyatuǵın birden-bir nemis kans­leri ekenligimdi umıtpań».

Konrad Adenauer dáwirinde ekonomikalıq rawajlanıw

Adenauer Franciya prezidenti Sharl de Goll menen 1961-jılda Köln Bonn aeroportında

Shıǵıstan kóship kiyatırǵanlar aǵımı hám kansler K. Adenauerdiń hám de ekonomika ministri Erxardtıń qolay ekonomikalıq siyasatı Germaniya «Mar­shall rejesi» sheńberinde alǵan salmaqlı finanslıq «dárman» menen qosılıp usıǵan alıp keldi, 1955-jılda-aq mámleket misli kórilmegen rawajlanıwǵa eristi. Germaniya eń qısqa tariyxıy múddette urıs qaldırǵan jaralardı dúzetiwge eristi. Mámleket urısqa shekem ámelde bolǵan aymaǵınıń derlik yarımın hám xalqınıń jigirma bes payızın shıǵıs bóleginde qaldırǵanına qaramastan, 1950-jılda-aq, real aylıq is haqınıń urıstan aldınǵı dárejesine jetti. Batıs nemisler hár jılı Italiya, Ispaniya hám Portugaliya dem alıw orınlarına barıwǵa ádetlenip qaldı. Derlik hár bir shańaraq óz avtomobiline iye boldı, televizorlar, muzlatqıshlar hám kir juwıw mashinaları sıyaqlı ápiwayı zatlar haqqında bolsa sóylemese de boladı.

Köln soborında Adenauerdiń jerlew dástúri

Rondorftaǵı Adenauerdiń qábri

Konrad Adenauer 1967-jıl 19-aprel kúni 91 jasında dúnyadan ótti.

Derekler

Wikimedia Commonsta

Konrad Adenauer boyınsha fayllar bar.