Hans Luther

Tuwılǵan sánesi	10-mart 1879(1879-03-10)
Qaytıs bolǵan sánesi	11-may 1962(1962-05-11) (83 jasta)

Hans Luther (aytılıwı: Hans Lyuter; 1879-jıl 10-mart, Berlin, Germaniya imperiyası — 1962-jıl 11-may, Dusseldorf, Germaniya) — nemis mámleket ǵayratkeri, finansshı hám diplomatı, Germaniya kancleri (1925—1926), Reyxsbank prezidenti (1930 — 1933).

Ómiri

Jaslıq jılları. Mámleket xızmetindegi iskerligi

Hans Luther Berlinda, Lutheran shańaraǵında, bay, aǵash ónimler sawdageri Otto Luther (1848-1912) hám Wilhelmina Lutherning (Hyubner) xonodonida tuwılǵan.

1897-jılda Leybnits gimnaziyasini tamamlagandan keyin Jeneva universitetinde huqıqtanıw boyınsha oqıwdı basladı. Ol Berlin universiteti hám Kil universitetlerinde oqıwdı dawam ettirdi. 1904-jılda mámleket yuridikalıq imtixanların artıqmash bahalarǵa tapsırdı. 1907-jıl mart ayında bahalaytuǵın ataǵı ushın imtixannan keyin, Magdeburg magistratining yuridikalıq bólimi baslıǵı etip tayınlandi.

1907-jılda ol óziniń birinshi hayalına úylendi. Lekin kanslerlik lawazımınan azmaz aldın hayalı opat etedi. Olardıń tórtew qızı bar edi, olardan ekewi gódekliginde opat etedi.

Luther 1913-jıl fevralına shekem Magdeburgda qalıp, Prussiya qalalar birlespesiniń kommerciya direktorı lawazımın iyeledi.

1918-1922-jıllarda — Essen oberburgomistri (meri) bolǵan. 1919 -jılda texnikalıq redaktor Geynrix Raysner, bankir Wilhelm fon valdtauzen hám ximik Frants Fisher menen birgelikte „Reyn-vestfaliya sanaat zonasında pán hám turmıs jámiyeti“ga tiykar salǵan. Keyinirek jámiyet Texnologiyalar Úyine (HDT) aylantırildi, ol búgingi kúnde Germaniyanıń eń áyyemgi ǵárezsiz texnikalıq tálim institutı bolıp, bas rezidenciyası Essen qalasında hám filialları Berlin hám Myunxenda jaylasqan.

1922-jıl noyabrde partiyasız bõlishiga qaramay, usınıń menen birge, Germaniya Xalıq partiyasına (NNP) jaqın siyasatshı retinde Germaniyanıń Azıq-túlik hám awıl xojalıǵı ministri etip tayınlanǵan.

1923-jıl oktyabr ayında NNP baslıǵı G. Strezeman húkimetinde finans ministri etip tayınlandi. Giperinflaciyanı tamamlawǵa qaratılǵan pul reformasın ámelge asırıwdı qadaǵaladı. 1923-jıl 15-noyabrde Rent markası hám 1924-jıl 30-avgustta — Reyxsmark mámilege kirgizildi.

Kansler lawazımında. Napaqaǵa shıǵıwı

1925-jıl yanvarında „úlken koaliciya“ bóleklengeninen keyin, prezident Ebert kansler Strezeman usınısına kóre, oǵan húkimet dúziw wazıypasın tapsırdı. Luther húkimeti Veymar Respublikasınıń birinshi oń qanat húkimeti boldı, onıń quramına social-demokratlar kirmedi, lekin dáslepki bar Germaniya Milliy xalıq partiyası (NNPP) wákilleri kirdi. Sol jıldıń fevral ayınıń aqırında Ebert óliminen keyin, ol 12 kún dawamında waqıtsha prezident wazıypasın atqarıp turdı.

Lutherning Reyxs ministrleri. 1925-jıl

1925-jıl 5-16 -oktyabr kúnleri Lokarno qalasında bolıp ótken xalıq aralıq konferensiyada qatnasdı hám onda Lokarno shártnamaların imzoladi. Bul „Lokarno daǵdarısı“ ni keltirip shıǵardi — 25-oktyabrda NNPP partiyasına tiyisli ministrler húkimetti ketiwdı hám ol parlament degi kópshilikti joǵatdı. 26 -oktyabrda jumıstan bosaǵan mılletshil fon Shliben ornına ol finans ministri lawazımın iyeledi jáne onı 1926 -jıl 20 -yanvarǵa shekem kansler lawazımı menen bir waqıtta iyelep turdi. 1925-jıl 19 -noyabrde onıń kabineti Lokarno shártnamaları imzolanganidan keyin iste'foga shıǵıwǵa qarar etdi. 27-noyabr kúni Reyxstagdagi SPD fraksiyasi shártnamalardı ratifikatsiya qılıw ushın dawıs berdi, qarar 291 dawıs menen (174 dawıs qarsı ) qabıllandı. ministrler Mákemesi 5-dekabrde iste'foga shıqtı.

1926 -jıl 13-yanvar Prezident Gindenburg Lutherga ministrler mákemesin dúziwdi buyırdı hám bir hápte ótip Reyx kansleri wazıypasın orınlawshı sotsial-demokratlar hám mılletshillersiz jańa orayshı azshılıq húkimetin usınıs etdi.

1926 -jıl 1-mayda húkimet elshixonalar hám konsulliklarga respublika bayraǵina menen bir qatarda qara -aq-qızıl (imperator bayraǵıniń reńleri) joqarı múyeshda kishi qara -qızıl -altın tusli sawda flotı bayraǵinadan paydalanıwǵa ruqsat berdi. Bul 1926 -jıl 12-mayda sotsial-demokratlar, kásiplik awqamları hám Reyxsbannerning ǵázepin qozǵatdı. Reyxstag húkimetke eskertiw berdi hám Lutherning ekinshi kabineti de iste'foga shıqtı.

1929 -1933-jıllarda Germaniya Xalıq partiyası aǵzası edi. Lekin, 1960 -jılda baspa etilgen „Partiyasız siyasatshı“ atlı memuarlari basında ol óziniń partiyasızligini aytıp otedi.

Otto Gesler (shepte) hám Hans Luther (ońda)

Napaqaǵa shıqqanınan keyin, ol "Germaniya Imperial Temirjolları" Deutsche Reichsbahn basqarıwı aǵzalıǵına tayınlandı, biraq, avtomobil jollarıniń eki taypalı sistemasına ótiw boyınsha sudta jeńiliske ushıraǵannan soń, lawazımdı tark etti. Finanslıq hám sanaat kompaniyaları gúzetiw keńeslerinde qatar lawazımlarda islegen. Sonıń menen birge, ol nemis ipoteka bankleriniń qospa toparın basqarǵan. 1928-jılda „Imperiyani jańalaw birlespesi“ne tiykar salǵan, bul reforma izertlew orayı keyinirek kópshilik aldında „Lutherbund“ atı menen atalǵan. Onıń tiykarǵı maqseti ámelde bar bolǵan mámleket hám Prussiyanıń ajıratıwın saplastırıw edi. Prussiya ámeldegi milliy dúziliwde pútkil xalıq záleline gegemon mámleket baǵdarın júrgizedi, dep shama etilgen edi. Huqıq hám múmkinshilikler hár tárepleme bóliniw hám kepilliklerdi keńeytiw boyınsha tómendegiler usınıs etildi: Prussiyaǵa óziniń tariyxıy kelip shıǵıwına kóre óziniń mámleket hám mámleket múlki koncepciyasın saqlap qalıwǵa ruqsat beriliwi kerek, biraq ózi imperator jerleri mártebesi berilgen bir neshe ǵárezsiz aymaqlarǵa bóliniwi kerek.

Reyxsbanktiń baslıǵı sıpatında

Hans Luther 1925-jılda.

1930-jıl 7-martda Reyxsbanktiń prezidenti Shaxt napaǵa shıǵıwın járiyaladı hám sol kúni keshte húkimet Lutherdiń Reyxsbank prezidenti etip tayınlanıwın jaqlap shıqtı, bul isbilermen sheńberlerde húrmet qazanǵan rent markası engiziliwinde úlken rol oynaǵan edi. Reyxsbank qasındaǵı Bas keńes 11-mart kúni onıń bank prezidenti lawazımına kandidatin tastıyıqladı. Bul lawazımda ol deflyaciya strategiyasına ámel etti. Ózinen aldınǵı Shaxtqa salıstırǵanda, ol hálsiz menejer esaplanǵan hám Reyxsbank basqarıwına ǵárezli edi. Bunnan tısqarı, onıń bank iskerligi joq ekenligi sın pikir etildi, bul bolsa onıń kásiplik qábiletlerine gúmán oyattı. 1931-jıldıń jazında ol kredit daǵdarısına dus keldi. „Altın bank qaǵıydası“ na muwapıq, tartılǵan kapitaldı ıqtıyar etiw múddeti onı qaytarıw waqtına tuwrı keliwi kerek edi. Lekin, sırt elden alınǵan múddeti ótken kreditlerdiń qaytarıp alınıwı hám tap sonday tártiptegi valyuta aǵımınıń kirip kelmewi finanslıq támiynlew deficitligine alıp keledi. Bul faktler aldınnan málim bolsa da, húkimet hám Reyxsbank bunday jaǵdayǵa tayın emes edi. Daǵdarıstıń kelip shıǵıwına 1931-jıl may ayında Avstriyadaǵı eń iri jeke banktiń sınıwı hám Birinshi jáhán urısınan keyin nemis reparaciyaları ushın keleshektegi tólemlerdi tólew boyınsha dodalawlar fonında shet el kapitalınıń ketiwi sebep boladı. Daǵdarıstıń ekonomikalıq aqıbetleri qáweterli edi. Reyxsbankte dizimnen ótken sırt el valyutası shıǵıp ketiwi sonshelli joqarı edi, bul yuridikalıq qatlam shegarasına jetpes edi. Túrli finanslıq institutlar da qıyın jaǵdayǵa túsip qaldı. Mısal ushın, DANAT-Bank hám Dresdner Bank ózleriniń tólewge ılayıq emeslikleri haqqında xabar beriwi kerek edi. Krizisti saplastırıw ushın etilgen barlıq umtılıw-háreketler nátiyje bermadi. Aqır-aqibette, siyasıy dárejede onı saplastırıwdıń sheshiwshi ilájları tabıldı.

Keleshekte ol úlken kreditler alıw ushın, Adolf Gitlerdiń jumıs orınların shólkemlestiriw dástúrin qollap-quwatladı, biraq modernizaciya ushın kóbirek kredit alıwǵa qarsı shıqtı. 1933-jıl mart ayında ol Reyxsbank administraciyasınan azat etildi. Ol AQShqa elshi etip tayınlandi hám bul lawazımda 1937-jılǵa shekem isledi.

Ekinshi jáhán urısı aqırında ol Myunxen siyasıy pánler institutınıń ekonomika pánleri boyınsha eń húrmetli professorı bolǵan. 1953-1955-jıllar Bundestag qararı menen dúzilgen Germaniya Federativ Respublikası aymaǵın basqarıw qayta shólkemlestiriw komitetiniń baslıǵı bolǵan.

Stoffeler áwliyeindegi Hans Luther jáne onıń ekinshi hayalı Gertruda (Mauts) larning qabri. (Dyusseldorf).

Dóretpeler

• Politiker ohne Partei, Stuttgart. 1960-jıl.

Ádebiyatlar

• Winkler GA. Weimar 1918-1933: birinshi nemis demokratiyası tariyxı. M.: ROSSPEN, 2013-jıl.
• Patrushev A.I. Bismarktan Merkelge shekem bolǵan Germaniya kanclerleri. — M: Moskva universiteti baspası, 2009-jıl.

Siltemeler

• Federal arxiv web-saytında qısqasha biografiyalıq maǵlıwmatlar (Germ.)
• Nemis tariyxıy muzeyi web-saytında qısqasha ómirbayanı (Germ.)