კლარჯეთის საერისთავო
კლარჯეთის საერისთავო, არტანუჯის საერისთავო — ადმინისტრაციული ერთეული იბერიის სამეფოში, ასევე ქართლის საერისმთავროს, ქართველთა სამეფოსა და საქართველოს სამეფოში. ამ სახელწოდების ტერიტორიული ერთეული პირველად ძვ. წ. III საუკუნეში გამოჩნდა — ის ერთ-ერთი იყო ფარნავაზ I-ის მიერ დაწესებულ საერისთავოთა შორის.[1] თავდაპირველად იგი საკუთრივ კლარჯეთის გარდა შავშეთსა და ამიერ-ტაოსაც მოიცავდა.
ისტორია
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]საერისთავოს დაარსება უკავშირდება ფარნავაზის მიერ აზონის დამარცხებას, რის შედეგადაც მან არიან-ქართლი მიიერთა.[2] „ქართლის ცხოვრება“ მეფის მიერ კლარჯეთის ერისთავის დანიშვნას შემდეგნაირად მოიხსენიებს:
(ფარნავაზმა) ...გაგზავნა კლარჯეთის ერის-თავად, და მისცა არსიანითგან ზღუამდე.[3]
საერისთავოს უძველესი ცენტრი იყო ციხე თუხარისი, რომელიც ქართული საისტორიო ტრადიციის თანახმად, ქართველთა ერთ-ერთ ლეგენდარულ ეთნარქს — ოძრხოსს დაუარსებია.[4]
I საუკუნეში, კლარჯეთის საერისთავოს იმჟამინდელმა ერისთავმა, დაიმსახურა მეფე ადერკის წყრომა. მიზეზი ის იყო, რომ ერისთავი მის სამფლობელოში ჩასულ ანდრია პირველწოდებულს, შემწყნარებლური დამოკიდებულებით შეხვდა.[5]
III საუკუნის შუა ხანებში კლარჯეთის ერისთავი, „ქვემო ივერიის“ ანუ დასავლეთ ქართლის სხვა ოთხ ერისთავთან ერთად, მეფე ამაზასპის წინააღმდეგ მიმართულ აჯანყებაში მონაწილეობდა.[6]
V საუკუნეში, სავარაუდოდ 456[7] წელს, ვახტანგ I გორგასალმა ბიზანტიისაგან დაიბრუნა დაახ. 370 წელს წართმეული კლარჯეთი და მის გამგებლად თავისი ძუძუმტე, არტავაზი დანიშნა.[8] სააღმშენებლო საქმიანობის დაწყებასთან ერთად, მეფემ ადმინისტრაციული ცვლილებაც მოახდინა და ერისთავის რეზიდენციად ახლადაშენებული არტანუჯი დაადგინა. ერისთავმა არტავაზმა, მეფის ბრძანებით განაახლა ახიზის და ააშენა არტანუჯის ციხეები. მანვე ააშენა ოპიზის მონასტერი, მერეს, შინდობისა და ახიზის ეკლესიები.[9]
კლარჯეთის საერისთავომ არსებობა იბერიის სამეფოს გაუქმების შემდეგ, ქართლის საერისმთავროს არსებობის პერიოდშიც განაგრძო. სტეფანოზ I-დან აშოტამდე მას უშუალოდ „ბაგრატიონები“ (ან გუარამიდები) განაგებდნენ.[10] VIII ს-ში არტანუჯის ციხე მურვან ყრუს შემოსევის შედეგად დაინგრა.[8]
ქართველთა სამეფოში
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]დაახლოებით 786-807 წლებს შორის „ახალმა“ ბაგრატიონებმა კლარჯეთი მემკვიდრეობით მიიღეს. 813 წელს, არაბთაგან დევნილი ქართლის უკანასკნელი ერისმთავარი აშოტ I ბაგრატიონი კლარჯეთში გადმოვიდა, სადაც მან აღადგინა არტანუჯის ციხე და მიმდებარე ტერიტორიაზე ქალაქი ააშენა.[8] არტანუჯში შეგროვებული გადასახადები ბაგრატიონთა ძალაუფლების ზრდის უმთავრესი ფაქტორი იყო. არაბთა შემოსევების შედეგად გაუკაცრიელებული კლარჯეთი კვლავ დასახლდა და გადაიქცა ქრისტიანული კულტურის უმნიშვნელოვანეს კერად, რასაც ხელს უწყობდა ფართომასშტაბიანი სამონასტრო მოღვაწეობა, წამოწყებული ქართველი ბერის, გრიგოლ ხანძთელის (759–861) მიერ.[11] აშოტის გარდაცვალების და ბაგრატიონთა ტაოსა და კლარჯეთის შტოებად გაყოფის შემდეგ, კლარჯეთის ერისთავობა ამ უკანასკნელთ ერგოთ, თუმცა ისინი ქართველთა მეფეებს, ანუ ტაოს შტოს ბაგრატიონებს დაემორჩილნენ. ეს შტო, შუა საუკუნეების ქართულ ჩანაწერებში ცნობილია, როგორც კლარჯნი ხელმწიფენი.
საქართველოს სამეფოში
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]დაახლოებით 1011 წელს ბაგრატ III დააპატიმრა და განდევნა „კლარჯ ხელმწიფეთა“ შტო.[12] ბაგრატ III-მ ტერიტორია გადასცა აბუსერისძეების ოჯახს. 1191 წელს, ზაქარია ასპანისძის თამარ მეფის მიერ, შავშეთის, კლარჯეთისა (არტანუჯის) და ტაოს ერისთავად დამტკიცების შემდგომ, კლარჯეთი დანარჩენ ორთან ერთად, გაერთიანდა ერთ, ფანასკეთის (ანუ ტაოს) მონაპირე საერისთავოში, რომლის ცენტრიც ციხესიმაგრე ფანასკეთში იყო.[13]
გვიან XI საუკუნეში კლარჯეთი, სელჩუკთა გამუდმებული თავდასხმების შემდეგად გაპარტახდა და თანდათან მნიშვნელობა დაკარგა, მდგომარეობა კიდევ უფრო გაუარესდა XIII და XIV საუკუნეში, მონღოლთა და თემურლენგის შემოსევებისას. XV საუკუნეში საქართველოს სამეფოს გაყოფის შემდეგ, კლარჯეთი სამცხის ათაბაგების ხელში აღმოჩნდა.
კლარჯეთის ერისთავები
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]| სახელი | მმართველობის წლები[14] | შენიშვნები |
|---|---|---|
| 1. სუმბატ I | 867–889 | სუმბატ I, მამფალი, არტანუჯელი, დიდი (კონსტ.), ანთიპატოს-პატრიკი (†889). |
| 2. ბაგრატ I | 889–900 | ბაგრატ I, მამფალი, მაგისტროსი (კონსტ.), არტანუჯელი (†909 წ. 20 აპრილს, აღვსების დღეს). |
| 3. დავით I | 889–943 | დავით I, მამფალი, დიდი (კონსტ.) (†943 წ. 20 თებერვალს, მონაზნობაში). |
| 4. გურგენ III | 900–923 | გურგენ III, ერისთავი (†923) |
| 5. აშოტ IV კისკასი | 923–932 | აშოტ IV, კისკასი, პატრიკი (კონსტ.); ირთავს აფხაზთა მეფის გიორგი II-ის ქალს. (†939 ივნისში, უძეოდ). |
| 6. სუმბატ III | 943–988 | სუმბატ III, არტანუჯელი, [[ერისთავთერისთავი]; ირთავს თავისი ბიძის, ბაგრატ I-ის ქალს (კონსტ.), (†988) |
| 7. დავით IV | 988–993 | დავით IV (†992–994 წლებს შორის) |
| 8. სუმბატ IV | 993–1011 | სუმბატ IV, კლარჯი, არტანუჯელი (†1011, თმოგვის ციხეში).[15] |
| 9. ბაგრატ IV | 1011–1011 | ბაგრატ IV, კონსტანტინეპოლს წავიდა. |
| 10. გურგენ VI | 1011–1012 | გურგენ VI, კლარჯი (†1012, თმოგვის ციხეში).[15] |
| იოვანე აბუსერი[16] | ~1011–1030 | |
| აბუსერ I აბუსერისძე[17] | 1046/1047 | |
| გრიგოლ აბუსერისძე[18] | 1047–1070 | |
| აბუსერ II აბუსერისძე[19] | XI ს-ის ბოლო მესამედი |
იხილეთ აგრეთვე
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]ლიტერატურა
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]- სუმბატ დავითის ძის ქრონიკა ტაო-კლარჯეთის ბაგრატიონთა შესახებ ტექსტი გამოსცა შესავლით, შენიშვნებით და ორი გენეალოგიური ტაბულით საქართველოს სსრ მეცნიერებათა აკადემიის ნამდვილმა წევრმა ე. თაყაიშვილმა. საქართველოს სსრ მეცნიერებათა აკადემიის გამომცემლობა, თბილისი, 1949.
- VI. ტაბულა I. ტაო-კლარჯეთის ბაგრატიონთა გენეალოგია სუმბატ დავითის ძის ქრონიკის მიხედვით.
- VII. ტაბულა II. ტაო-კლარჯეთის ბაგრატიონთა გენეალოგია ყველა არსებული ცნობების მიხედვით.
სქოლიო
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]- ↑ გ. მამულია, სტ. „ფარნავაზი“, ქსე, ტ.10, გვ. 232
- ↑ ქართლის ცხოვრება, ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ, ტ. I, თბილისი, 1955, გვ. 4
- ↑ ლეონტი მროველი „ცხოვრება ქართველთა მეფეთა“. თავი მესამე.
- ↑ დ. მუსხელიშვილი, სტ „თუხარისი“, ქსე, ტ.5, გვ. 30
- ↑ ქართლის ცხოვრება, ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ, ტ. I, თბილისი, 1955, გვ. 42
- ↑ ქართლის ცხოვრება, ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ, ტ. I, თბილისი, 1955, გვ. 57
- ↑ ვ. გოილაძე, ვახტანგ გორგასალი და მისი ისტორიკოსი, თბილისი, 1991, გვ. 141–145
- ↑ 8.0 8.1 8.2 არტანუჯის ერისთავი - ბიბლიოვიკი. ციტირების თარიღი: 2021-02-26
- ↑ ქართლის ცხოვრება, ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ, ტ. I, თბილისი, 1955, გვ. 178
- ↑ მ. ვაჩნაძე, ვ. გურული, მ. ბახტაძე, საქართველოს ისტორია – X კლასი, თბილისი, „არტანუჯი“, 2005.ISBN 99940-11-30-8
- ↑ Rapp, Stephen H. (2003), Studies in Medieval Georgian Historiography: Early Texts And Eurasian Contexts, passim. Peeters Publishers, ISBN 90-429-1318-5
- ↑ ჯაბა სამუშია — ბაგრატ III, 2012, გვ. 117
- ↑ ნ. შოშიაშვილი, სტ. „ზაქარია ფანასკერტელი“, ქსე, ტ. 10, გვ. 217
- ↑ Cyrille Toumanoff, Les dynasties de la Caucasie chrétienne de l'Antiquité jusqu'au xixe siècle : Tables généalogiques et chronologiques, Rome, 1990.
- ↑ 15.0 15.1 კლარჯნი ხელმწიფენი
- ↑ იოვანე აბუსერი
- ↑ აბუსერ (I) აბუსერიძე
- ↑ გრიგოლ აბუსერის ძე
- ↑ აბუსერ (II) აბუსერიძე
| ||||||||