ტუვა: განსხვავება გადახედვებს შორის

ტუვა, ტუვის რესპუბლიკა (რუს. Респу́блика Тыва́, ტუვ.Тыва Республика) — რუსეთის ფედერაციის სუბიექტი, შედის ციმბირის ფედერალურ ოკრუგში. წარმოიქმნა 1944 წლის 11 ოქტომბერს.

გეოგრაფია

რესპუბლიკა მდებარეობს სამხრეთ ციმბირის ტერიტორიაზე. აღმოსავლეთით და სამხრეთით ესაზღვრება მონღოლეთი, ჩრდილოეთით - კრასნოიარსკის მხარე, ჩრდილო-დასავლეთით - ხაკასეთი, ჩრდილო-აღმოსავლეთით - ბურიატეთი და ირკუტსკის ოლქი, ხოლო დასავლეთით - ალთაის რესპუბლიკა.

ტუვა გამოირჩევა მთაგორიანი რელიეფით, მის ტერიტორიაზე გადაჭიმულია საიანის და ტანუ-ოლას ქედები. რესპუბლიკის უმაღლეს მწვერვალია მთა მონგუნ-ტაიგა (3970 მ).

ჰავა კონტინენტურია. დამახასიათებელია ზამთრისა და ზაფხულის ტემპერატურებს შორის მაღალი ამპლიტუდა. რესპუბლიკის ტერიტორიაზე ასევე გავრცელებულია მარადი მზრალობა.

ტუვის ტერიტორიის უდიდესი ნაწილი მოქცეულია ენისეის აუზში; უმსხვილესი მდინარეები, როგორებიცაა კაა-ხემიდა ბიი-ხემი, ამ უკანასკნელის შენაკადებს წარმოადგენენ. მრავლადაა სხვადასხვა ტიპის მინერალური წყლები, ასევე მყინვარული და მარილიანი ტბები. სასარგებლო წიაღისეულიდან აღსანიშნავია ქვანახშირი, რკინის მადანი, კობალტი, ოქრო. რესპუბლიკის მნიშვნელოვანი სიმდიდრეა მისი ველური ბუნება და შეადრებით ხელუხლებელი ლანდშაფტები.

ისტორია

ტუველთა წინაპარი თურქულენოვანი ხალხი რესპუბლიკის ტერიტორიაზე ძველთაგანვე ცხოვრობდნენ. სხვადასხვა დროს ტუვა შედიოდა მონღოლთა და ცინის იმპერიის შემადგენლობაში. XIX საუკუნიდან აქ დასახლება დაიწყეს რუსებმა. ჩინეთის 1911 წლის რევოლუციის პერიოდში, ადგილობრივმა მმართველმა წრეებმა რუსეთის იმპერიის გავლენით მოითხოვეს ცინის იმპერიიდან გამოსვლა და რუსეთის პროტექტორატის ქვეშ შესვლა. 1921 წელს წარმოიშვა დამოუკიდებელი ტანუ-ტუვის რესპუბლიკა, რომელიც მოგვიანებით, 1944 წელს ადგილობრივი საკანონმდებლო ორგანოს თხოვნით, შეუერთდა საბჭოთა კავშირს ჯერ როგორც ავტონომიური ოლქი, ხოლო შემდეგ როგორც ავტონომიური რესპუბლიკა რსფსრ-ის შემადგენლობაში. 1993 წელს მიღებული იქნა ახალი კონსტიტუცია, რომლის მიხედვითაც, რესპუბლიკა ცხადდება რუსეთის ფედერაციის ნაწილად, მაგრამ ამასთან უფლებას იტოვებს, ჩატარდეს რეფერენდუმი დამოუკიდებლობის მოთხოვნით.

დემოგრაფია

2009 წლის შეფასებით, ტუვის მოსახლეობა შეადგენს 313 ათას კაცს, მათ შორის უმრავლესობას (77 %) ტუველები შეადგენენ, ასევე ცხოვრობენ რუსები 20 %. მოსახლეობის ნახევარზე ცოტა მეტი თავმოყრილია ქალაქებში.

ტუველები მისდევენ ტიბეტურ ბუდიზმს, რომელიც შერწყმიულია ადგილობრივ შამანისტურ კულტებთან. გავრცელებულია მართლმადიდებლობა, ძირითადად - რუსულენოვან მოსახლეობაში.

რესპუბლიკის უდიდესი ქალაქია კიზილი (108 ათ. მცხ), აღსანიშნავია აკ-დოვურაკი, შაგონარი.

ეკონომიკა

რესპუბლიკაში განვითარებულია რკინის, ქვანახშირის, კობალტის მოპოვებითი მრეწველობა, ხის დამუშავება. გეგმაშია, აიგოს კიზილისა და კურგანოვოს დამაკავშირებელი სარკინიგზო მონაკვეთი, რაც მნიშვნელოვნად შეუწყობს ხელს ტუვის სამრეწველო ათვისებას. გარდა საავტომობილო ტრანსპორტისა, დიდია სამდინარო გადაზიდვების წილი.

კულტურა

ტუვა ცნობილია თავისი სპეციფიკური სასიმღერო ხელოვნებით - ე. წ. ტუვური ყელისმიერი სიმღერით, რომელიც წარმოადგენს ობერტონებში სიმღერის ტექნიკას. ამ ხალხურ ხელოვნებას იყენებს ბევრი ადგილობრივი მუსიკოსი, მათ შორის ყველაზე ცნობილი - როკ-ჯგუფი იატ-ხა.

რესურსები ინტერნეტში

ტუვის რესპუბლიკის მთავრობის ოფიციალური საიტი დაარქივებული 2014-02-12 საიტზე Wayback Machine.
ტუვის საინფორმაციო პორტალი დაარქივებული 2008-10-06 საიტზე Wayback Machine.

@@ ხაზი 4: / ხაზი 4: @@
 OfNm1= ტუვის რესპუბლიკა|
 FSFlag=[[ფაილი:Flag of Tuva.svg|165px|ტუვის დროშა]]|
-FSCoA=[[ფაილი:Coat of Arms of Tuva (Tyva).png|110px|ტუვის გერბი]]|
+FSCoA=[[ფაილი:Coat of arms of Tuva.svg|110px|ტუვის გერბი]]|
 FlagLnk=|
 CoALnk=|
@@ ხაზი 10: / ხაზი 10: @@
 FSCtrWhat=დედაქალაქი|
 FSCtrNm=[[კიზილი]]|
-AreaRnk=21|
+AreaRnk=21-ე|
 TotArea=168 600|
 WaterPrcnt=0,5|
-PopRnk=77|
+PopRnk=77-ე|
 PopQty=313 940|
 PopCtDate=2009|
@@ ხაზი 29: / ხაზი 29: @@
 LegislNm=[[ვასილი ოიუნი]]|
 FSAnthem=|
-MSKS=4|
+MSKS=+4|
 }}
+[[Image:Tuva republic map.png|thumb|250px|right]]
-'''ტუვა, ტუვის რესპუბლიკა''' ([[რუს.]] Респу́блика Тыва́,[[ტუვ.]]Тыва Республика)- [[რუსეთის ფედერაცია|რუსეთის ფედერაციის]] სუბიექტი, შედის [[ციმბირის ფედერალური ოკრუგი|ციმბირის ფედერალურ ოკრუგში]]. წარმოიქმნა 1944 წლის 11 ოქტომბერს.
+'''ტუვა, ტუვის რესპუბლიკა''' ([[რუს.]] Респу́блика Тыва́, [[ტუვ.]]Тыва Республика) — [[რუსეთის ფედერაცია|რუსეთის ფედერაციის]] სუბიექტი, შედის [[ციმბირის ფედერალური ოკრუგი|ციმბირის ფედერალურ ოკრუგში]]. წარმოიქმნა 1944 წლის 11 ოქტომბერს.
 == გეოგრაფია ==
 რესპუბლიკა მდებარეობს სამხრეთ ციმბირის ტერიტორიაზე. აღმოსავლეთით და სამხრეთით ესაზღვრება [[მონღოლეთი]], ჩრდილოეთით - [[კრასნოიარსკის მხარე]], ჩრდილო-დასავლეთით - [[ხაკასეთი]], ჩრდილო-აღმოსავლეთით - [[ბურიატეთი]] და [[ირკუტსკის ოლქი]], ხოლო დასავლეთით - [[ალთაის რესპუბლიკა]].
-ტუვა გამოირჩევა მთაგორიანი რელიეფით, მის ტერიტორიაზე გადაჭიმულია [[საიანები|საიანის]] და [[ტანუ-ოლა|ტანუ-ოლას]] ქედები. რესპუბლიკის უმაღლეს მწვერვალია მ.[[მონგუნ-ტაიგა]] (3970მ).
+ტუვა გამოირჩევა მთაგორიანი რელიეფით, მის ტერიტორიაზე გადაჭიმულია [[საიანები|საიანის]] და [[ტანუ-ოლა|ტანუ-ოლას]] ქედები. რესპუბლიკის უმაღლეს მწვერვალია [[მთა]] [[მონგუნ-ტაიგა]] (3970 მ).
 ჰავა კონტინენტურია. დამახასიათებელია ზამთრისა და ზაფხულის ტემპერატურებს შორის მაღალი ამპლიტუდა. რესპუბლიკის ტერიტორიაზე ასევე გავრცელებულია [[მარადი მზრალობა]].
-ტუვის ტერიტორიის უდიდესი ნაწილი მოქცეულია [[ენისეი|ენისეის]] აუზში; უმსხვილესი მდინარეები, როგორებიცაა [[კაა-ხემი]]და [[ბიი-ხემი]], ამ უკანასკნელის შენაკადებს წარმოადგენენ. მრავლადაა სხვადასხვა ტიპის მინერალური წყლები, ასევე მყინვარული და მარილიანი [[ტბა|ტბები]]. სასარგებლო წიაღისეულიდან აღსანიშნავია [[ქვანახშირი]], [[რკინა|რკინის მადანი]], [[კობალტი]], [[ოქრო]]. რესპუბლიკის მნიშვნელოვანი სიმდიდრეა მისი ველური ბუნება და შეადრებით ხელუხლებელი ლანდშაფტები.
+ტუვის ტერიტორიის უდიდესი ნაწილი მოქცეულია [[ენისეი|ენისეის]] აუზში; უმსხვილესი მდინარეები, როგორებიცაა [[კაა-ხემი]]და [[ბიი-ხემი]], ამ უკანასკნელის შენაკადებს წარმოადგენენ. მრავლადაა სხვადასხვა ტიპის მინერალური წყლები, ასევე მყინვარული და მარილიანი [[ტბა|ტბები]]. [[სასარგებლო წიაღისეული]]დან აღსანიშნავია [[ქვანახშირი]], [[რკინა|რკინის მადანი]], [[კობალტი]], [[ოქრო]]. რესპუბლიკის მნიშვნელოვანი სიმდიდრეა მისი ველური ბუნება და შეადრებით ხელუხლებელი ლანდშაფტები.
 == ისტორია ==
-ტუველთა წინაპარი თურქულენოვანი ხალხები რესპუბლიკის ტერიტორიაზე ძველთაგანვე ცხოვრობდნენ. სხვადასხვა დროს ტუვა შედიოდა [[მონღოლთა იმპერია|მონღოლთა]] და [[ცინის იმპერია|ცინის იმპერიის]] შემადგენლობაში. მე-19 საუკუნიდან აქ დასახლება დაიწყეს რუსებმა. ჩინეთის 1911 წლის რევოლუციის პერიოდში, ადგილობრივმა მმართველმა წრეებმა [[რუსეთის იმპერია|რუსეთის იმპერიის]] გავლენით მოითხოვეს ცინის იმპერიიდან გამოსვლა და რუსეთის პროტექტორატის ქვეშ შესვლა. 1921 წელს წარმოიშვა დამოუკიდებელი [[ტანუ-ტუვის რესპუბლიკა]], რომელიც მოიგვიანებით, 1944 წელს ადგილობრივი საკანონმდებლო ორგანოს თხოვნით შეუერთდა [[საბჭოთა კავშირი|საბჭოთა კავშირს]] ჯერ როგორც ავტონომიური ოლქი, ხოლო შემდეგ როგორც ავტონომიური რესპუბლიკა [[რუსეთის საბჭოთა სოციალისტური ფედერაციული რესპუბლიკა|რსფსრ-ის]] შემადგენლობაში. 1993 წელს მიღებული იქნა ახალი კონსტიტუცია, რომლის მიხედვითაც, რესპუბლიკა ცხადდება რუსეთის ფედერაციის ნაწილად, მაგრამ ამასთან უფლებას იტოვებს, ჩატარდეს რეფერენდუმი დამოუკიდებლობის მოთხოვნით.
+ტუველთა წინაპარი თურქულენოვანი ხალხი რესპუბლიკის ტერიტორიაზე ძველთაგანვე ცხოვრობდნენ. სხვადასხვა დროს ტუვა შედიოდა [[მონღოლთა იმპერია|მონღოლთა]] და [[ცინის იმპერია|ცინის იმპერიის]] შემადგენლობაში. XIX საუკუნიდან აქ დასახლება დაიწყეს რუსებმა. ჩინეთის 1911 წლის რევოლუციის პერიოდში, ადგილობრივმა მმართველმა წრეებმა [[რუსეთის იმპერია|რუსეთის იმპერიის]] გავლენით მოითხოვეს ცინის იმპერიიდან გამოსვლა და რუსეთის პროტექტორატის ქვეშ შესვლა. 1921 წელს წარმოიშვა დამოუკიდებელი [[ტანუ-ტუვის რესპუბლიკა]], რომელიც მოგვიანებით, 1944 წელს ადგილობრივი საკანონმდებლო ორგანოს თხოვნით, შეუერთდა [[საბჭოთა კავშირი|საბჭოთა კავშირს]] ჯერ როგორც ავტონომიური ოლქი, ხოლო შემდეგ როგორც ავტონომიური რესპუბლიკა [[რუსეთის საბჭოთა სოციალისტური ფედერაციული რესპუბლიკა|რსფსრ-ის]] შემადგენლობაში. 1993 წელს მიღებული იქნა ახალი კონსტიტუცია, რომლის მიხედვითაც, რესპუბლიკა ცხადდება რუსეთის ფედერაციის ნაწილად, მაგრამ ამასთან უფლებას იტოვებს, ჩატარდეს რეფერენდუმი დამოუკიდებლობის მოთხოვნით.
 == დემოგრაფია ==
-წლის შეფასებით, ტუვის მოსახლეობა შეადგენს 313 ათას კაცს, მათ შორის უმრავლესობას (77%) [[ტუველები]] შეადგენენ, ასევე ცხოვრობენ რუსები [[20%]]. მოსახლეობის ნახევარზე ცოტა მეტი თავმოყრილია ქალაქებში.
+წლის შეფასებით, ტუვის მოსახლეობა შეადგენს 313 ათას კაცს, მათ შორის უმრავლესობას (77 %) [[ტუველები]] შეადგენენ, ასევე ცხოვრობენ რუსები [[20 %]]. მოსახლეობის ნახევარზე ცოტა მეტი თავმოყრილია ქალაქებში.
 ტუველები მისდევენ [[ტიბეტური ბუდიზმი|ტიბეტურ ბუდიზმს]], რომელიც შერწყმიულია ადგილობრივ [[შამანიზმი|შამანისტურ]] კულტებთან. გავრცელებულია [[მართლმადიდებლობა]], ძირითადად - რუსულენოვან მოსახლეობაში.
-რესპუბლიკის უდიდესი ქალაქია [[კიზილი]] (108 ათ.მცხ), აღსანიშნავია [[აკ-დოვურაკი]], [[შაგონარი]].
+რესპუბლიკის უდიდესი ქალაქია [[კიზილი]] (108 ათ. მცხ), აღსანიშნავია [[აკ-დოვურაკი]], [[შაგონარი]].
 == ეკონომიკა ==
-რესპუბლიკაში განვითარებულია რკინის, ქვანახშირის, კობალტის [[მოპოვებითი მრეწველობა]], ხის დამუშავება. გეგმაშია, აიგოს  კიზილისა და კურგანოვოს დამაკავშირებელი სარკინიგზო მონაკვეთი, რაც მნიშვნელოვნად შეუწყობს ხელს ტუვის სამრეწველო ათვისებას. გარდა საავტომობილო ტრანსპორტისა, დიდია სამდინარო გადაზიდვების წილი.
+რესპუბლიკაში განვითარებულია რკინის, ქვანახშირის, კობალტის [[მოპოვებითი მრეწველობა]], ხის დამუშავება. გეგმაშია, აიგოს კიზილისა და კურგანოვოს დამაკავშირებელი სარკინიგზო მონაკვეთი, რაც მნიშვნელოვნად შეუწყობს ხელს ტუვის სამრეწველო ათვისებას. გარდა საავტომობილო ტრანსპორტისა, დიდია სამდინარო გადაზიდვების წილი.
 == კულტურა ==
-ტუვა ცნობილია თავისი სპეციფიური სასიმღერო ხელოვნებით - ე.წ. [[ტუვური ყელისმიერი სიმღერა|ტუვური ყელისმიერი სიმღერით]], რომელიც წარმოადგენს ობერტონებში სიმღერის ტექნიკას. ამ ხალხურ ხელოვნებას იყენებს ბევრი ადგილობრივი მუსიკოსი, მათ შორის ყველაზე ცნობილი - როკ-ჯგუფი [[იატ-ხა]]
+ტუვა ცნობილია თავისი სპეციფიკური სასიმღერო ხელოვნებით - ე. წ. [[ტუვური ყელისმიერი სიმღერა|ტუვური ყელისმიერი სიმღერით]], რომელიც წარმოადგენს ობერტონებში სიმღერის ტექნიკას. ამ ხალხურ ხელოვნებას იყენებს ბევრი ადგილობრივი მუსიკოსი, მათ შორის ყველაზე ცნობილი - როკ-ჯგუფი [[იატ-ხა]].
-== ბმულები ==
-* [http://gov.tuva.ru/   ტუვის რესპუბლიკის მთავრობის ოფიციალური ვებ-გვერდი]
-* [http://tuvainfo.ru/   ტუვის საინფორმაციო პორტალი]
+== რესურსები ინტერნეტში ==
+* [http://gov.tuva.ru/ ტუვის რესპუბლიკის მთავრობის ოფიციალური საიტი] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140212070308/http://gov.tuva.ru/ |date=2014-02-12 }}
+* [http://tuvainfo.ru/ ტუვის საინფორმაციო პორტალი] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081006113407/http://tuvainfo.ru/ |date=2008-10-06 }}
-{{ესკიზი-რუსეთი}}
 {{რუსეთის ფედერაციის სუბიექტები}}
 {{თურქულენოვანი რეგიონები}}
 [[კატეგორია:რუსეთის რესპუბლიკები]]
-{{Link FA|af}}
-[[ace:Republik Tuva]]
-[[af:Tiwa]]
-[[ar:توفا]]
-[[az:Tuva]]
-[[ba:Тыва Республикаһы]]
-[[be:Тува]]
-[[be-x-old:Тува]]
-[[bg:Тува]]
-[[bs:Tuva]]
-[[bxr:Тува Республика]]
-[[ca:Tuvà]]
-[[cs:Tuva]]
-[[da:Tuva]]
-[[de:Tuwa]]
-[[el:Δημοκρατία της Τιβά]]
-[[en:Tuva]]
-[[eo:Tuvio]]
-[[es:Tuvá]]
-[[et:Tõva]]
-[[eu:Tuva]]
-[[fa:تووا]]
-[[fi:Tuva]]
-[[fr:Touva]]
-[[ga:Túva]]
-[[he:טובה (רפובליקה)]]
-[[hr:Tuva]]
-[[hu:Tuva]]
-[[id:Tuva]]
-[[it:Tuva]]
-[[ja:トゥヴァ共和国]]
-[[kk:Тыуа]]
-[[ko:투바 공화국]]
-[[kv:Тува]]
-[[lt:Tuva]]
-[[lv:Tuva]]
-[[mk:Тува]]
-[[mn:Бүгд Найрамдах Тува Улс]]
-[[mr:तुवा प्रजासत्ताक]]
-[[ms:Tuva]]
-[[myv:Тува Республикась]]
-[[nl:Toeva]]
-[[nn:Tyva]]
-[[no:Tuva (republikk)]]
-[[pl:Tuwa]]
-[[pnb:تووا]]
-[[pt:Tuva]]
-[[ro:Tuva]]
-[[ru:Тыва]]
-[[sah:Тыва]]
-[[sh:Tuva]]
-[[simple:Tuva]]
-[[sk:Tuviansko]]
-[[sl:Tuva]]
-[[sq:Tëvaja]]
-[[sr:Тива]]
-[[sv:Tuva]]
-[[tg:Ҷумҳурии Тува]]
-[[tl:Tuva]]
-[[tr:Tuva Cumhuriyeti]]
-[[tt:Тыва]]
-[[ug:تۇۋا]]
-[[uk:Тува]]
-[[vi:Tuva]]
-[[war:Tuva]]
-[[xal:Сойд таңһч]]
-[[zh:图瓦共和国]]