Bolivia
| Bolivia | ||
| Estado Plurinacional de Bolivia Bulivya Mamallaqta Wuliwya Suyu | ||
|
| |
| Standardo di Bolivia | Blazono di Bolivia | |
| Nacionala himno: | ||
| Bolivianos, el hado principio | ||
| ||
Urbi:
| ||
| Chefurbo: | La Paz (sideyo di guvernerio) Sucre (konstitucala chef-urbo) | |
| Precipua urbo: | Santa Cruz de la Sierra | |
Lingui:
| ||
| Oficala lingui: | Hispana Quechua, Aymara | |
| Tipo: | Republiko | |
| · Prezidanto: | Luis Arce | |
Surfaco: (28ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 1 098 581 km² | |
| · Aquo: | 1,29 % | |
Habitanti: (79ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 12 186 079[1] (2023) | |
| · Denseso di habitantaro: | 10,4 hab./km² | |
Plusa informi:
| ||
| Valuto: | Boliviano | |
| Veho-latero: | dextre | |
| ISO: | BO
| |
BOL
| ||
068
| ||
| Reto-domeno: | .bo | |
Bolivia esas republiko jacanta an Sud-Amerika. Lua nomo homajas Simón Bolívar, heroo di la movado por nedependo di Hispana kolonii en Sud-Amerika.
Bolivia havas kom vicini Brazilia norde ed este, Paraguay sud-este, Arjentinia sude, e Chili e Peru weste.
Bazala fakti pri Bolivia
Historio
[redaktar | redaktar fonto]
| Precipua artiklo: Historio di Bolivia |
Ja existis civilizuro en la regiono Tiahuanako de la 4ma til la 10ma yarcento. Tamen, arkeologiisti poke savas pri ta civilizuro, ecepte ke lu kreis granda petra konstrukturi kun imaji pri animali. Posible ta populo dekadis pos la 10ma yarcento. Cirkume la yaro 1200 inkai okupis la regiono e vicina monti. L'imperio Inkao developis til 1535, kande Hispani destruktis ol.[2]
Hispani establisis kolonii en la regiono dum la 16ma e la 17ma yarcenti. Pos deskovrir arjento en Potosí, Hispania koncentris lua atenco en Bolivia, e nomizis la regiono Alto Perú. En 1559 la regiono divenis parto dil Vicerejio Peru, kun chef-urbo en Sucre[2]. Dum koloniala periodo eventis multa indijena revolti sensucese, note de la fino dil 18ma yarcento til la komenco dil 19ma yarcento.
.svg)
Bolivia nedependanteskis de Hispania ye la 6ma di agosto 1825. Simón Bolívar helpis Antonio José de Sucre dum la milito por nedependo. Por ca motivo, la lando recevis la nomo Bolivia. En 1826, Antonio José de Sucre divenis l'unesma prezidanto di Bolivia.[2]
Dum l'administrado da Andrés de Santa Cruz en 1836, Bolivia invadis Peru e formacis lora Kunfederuro Bolivia-Peru. Kun la falio dil invado, la kunfederuro finis.
Inter 1879 e 1883 eventis la milito di Pacifiko: Bolivia e Peru luktis kontre Chili. Konseque, Bolivia perdis lua aceso al Oceano Pacifiko.
En 1903, per la kontrato di Petrópolis, Bolivia perdis la regiono Acre por Brazilia, kambie indemno e la konstrukto di ferovoyo Madeira-Mamoré. Dum l'unesma mondomilito Bolivia restis neutra. De 1932 til 1935 Bolivia militis kontre Paraguay dum la milito di Chaco. Konseque de la milito, Bolivia perdis granda parto di la regiono Chaco por Paraguay.
De 1935 til 1952 eventis diversa armeala revolti. En 1943, la lando deklaris milito kontre nacional-socialista Germania ma ne sendis soldati por kombatar en Europa. En 1945 Bolivia divenis membro dil Unionita Nacioni.[2]
CIA entrenis e furnisis pekunio a Boliviana militisti dum la yari 1960a. Che Guevara mortigesis ye la 9ma di oktobro 1967 dal Boliviana militisti helpita da CIA. En 1979 ed en 1981 eventis elekti kun akuzi pri fraudi. Inter l'elekti eventis stato-stroki ed militistala administri. Dum la militistala guvernisteso eventis violenti kontre la homala yuri, augmentis la vendo di drogi, e kreskis l'ekonomiala kaoso kun grand augumento dil inflaciono. Pos armeala revolto en 1981 e dum la kaoso politikala ed ekonomiala, la generalo Gido Vildoso Calderón asumis la povo en 1982 e proklamis valida la rezulto dil elekti qui eventis en 1980. Do, Hernán Siles Suazo povis asumar la povo e guvernar til 1985. Ta yaro eventis anticipita elekti, e Víctor Paz Estenssoro asumis la povo por guvernar 4 yari, til 1989.
Politiko
[redaktar | redaktar fonto]
Bolivia esas prezidantala republiko. La prezidanto esas chefo di stato e chefo di guvernerio di la lando, ed elektesas dal populo por 5 yari. Nun la ministraro konsistas ek 20 ministri.
La Kongreso (Asamblea Legislativa Plurinacional) havas 2 chambri: Senato kun 27 membri, e Chambro di Deputati kun 130 membri. La nuna konstituco adoptesis la 7ma di februaro 2009.
La judiciala povo konsistas ek la Supra Judicieyo, kun 7 membri qui elektesas dal Kongreso, ed ek departmentala tribunali e lokala judicieyi. Existas la Konstitucala Tribunalo por diskutar se ula lego konfliktas o ne kun la konstituco.
Bolivia havas 2 chef-urbi: la judiciala chef-urbo esas Sucre, ube jacas la Supra Judicieyo di la lando, e l'administrala chef-urbo esas La Paz.
Geografio
[redaktar | redaktar fonto]
Bolivia esas la 28ma maxim vasta lando de la mondo, e la 5ma maxim vasta de Sud-Amerika. La montaro Andi jacas adweste ed adsud-weste, an la frontiero kun Peru e Chili, e kovras 28% de la teritorio di Bolivia, kun altitudi qui superiras 3.000 metri super marala nivelo. La plana regiono (Llanos) kovras 29% de Boliviana teritorio, de la bazo di Andi til la baseno dil fluvio Paraguay. Altra 30% kovresas dal Equatorala Amazoniana foresto adnorde, an la norda departmento Beni. Este e sud-weste jacas la plana regiono Chaco. La reliefo di la lando varias multe: la minima altitudo esas 70 metri sur la marala nivelo en Chaco, kontre ke la maxima altitudo esas 6 542 metri sur la marala nivelo, che monto Nevado Sajama, en Andi. La Paz, chef-urbo e duesma maxim populoza urbo di Bolivia, situesas mezavalore 3 650 metri sur la marala nivelo.
Bolivia havas granda biodiverseso, e variita reliefo e klimati. En la regiono Andiana vivas 39% de la habitantaro. Ol havas kolda e sika klimato dum tota yaro. Existas vasta platajo kun mezavalora altitudo di 3 800 metri. En ta regiono jacas l'urbi El Alto (nun la maxim populoza de Bolivia), Oruro e Potosí, ed anke Lago Titicaca, la maxim alta navigebla lago de la mondo.
Inter l'alta platajo e la basa tereni en la regiono di Chaco existas regiono kun mezavalora altitudo di 2.000 metri, ube jacas la Vali de Bolivia (Los Valles de Bolivia) e la regiono konocata kom Yungas. La departmento Cochabamba e parto dil departmento di Santa Cruz de la Sierra jacas en Los Valles de Bolivia. La regiono Yungas konsistas ek boski e foresti di altitudo. Ta regiono biogeografiala trairas la teritorii di Peru, Bolivia e la nordo di Arjentinia. Granda parto di Boliviana fluvii qui fluas vers la baseni di Amazon o dil fluvio Plata naskas en o trairas la regiono Yungas.
Ekonomio
[redaktar | redaktar fonto]
| Precipua artiklo: Ekonomio di Bolivia |
La precipua produkturi por exportaco di Bolivia esas hidrokarbidi (45%), minerali (27%), industriala vari (24%) ed agrokultivala produkturi (4%). Ol esas la 8ma maxim granda produktero di plombo, la 9ma maxim granda produktero di arjento e la 10ma maxim granda produktero di zinko del mondo.
Bolivia havas la duesma maxim granda jaceyo di naturala gaso de Sud-Amerika, quankam ol reprezentas nur 1% de omna jaceyi del mondo. Nun existas programo por exportacar elektro produktita en termoelektrala e hidroelektrala centrali.
L'exportaci kreskis plu kam 30% de 2010 til 2011. Brazilia (33%), Arjentinia (11%), Usa (10%), Japonia (6%), Peru (5%), Sud-Korea (5%), Belgia (4%), Popul-Republiko Chinia (3%) e Venezuela esas la precipua merkati por Boliviana produkturi.
Demografio
[redaktar | redaktar fonto]
Segun statistiki de The World Factbook por 2023, Bolivia havis 12 186 079 habitanti[1]. Segun etnio, 68% esas mestici, 20% mestici, 5% blanki, 1% decendanti de Afrikani, 1% de altra etnii, e 3% nekonocata. Del individui qui informis pri etnio en 2009, 44% afirmis decendar de aborijeni, nome Quechua ed Aymara[1]. Altra indijeni populi esas Chiquitani (180 000) e Guarani (150 000). Dop l'indijeni pura, la sequanta grupo esas la mestici. Blanki decendanti de Europani esas la 3ma rasala grupo. La decendanti de Afrikani esas nur 0,5% de la habitantaro.
L'urbala habitantaro esas 64%. La maxim populoza urbo esas Santa Cruz de la Sierra, kun 2 102 998 habitanti en 2010.[3] La maxim populoza departmenti esas La Paz, Santa Cruz e Cochabamba. La tri koncentras plu kam 70% de la habitantaro.
Cirkume 96% de la habitantaro savas lektar e skribar. Pos 2006 adoptesis programi qui posibligis alfabetizar cirkume 820.000 personi en tota lando, precipue indijeni e rurani.[4] Ultre la Hispana, la konstituco di Bolivia agnoskas 37 altra idiomi de origino indijena kom oficala: aymara, araona, baure, bésiro, canichana, cavineño, cayubaba, chácobo, chimán, ese ejja, guaraní, guarasuawe, guarayu, itonama, leco, machajuyai-kallawaya, machineri, maropa, mojeño-trinitario, mojeño-ignaciano, moré, mosetén, movima, pacawara, puquina, quechua, sirionó, tacana, tapiete, toromona, uruchipaya, weenhayek, yaminawa, yuki, yuracaré e zamuco. Anke segun la konstituco, omna publika funcioneri mustas savar adminime 1 indijena linguo ultre la Hispana.
Segun la demografiala kontado di 2001, 78% de la habitantaro deklaris esar katolila, 19% deklaris esar protestanta, cirkume 2,5% deklaris ne havar religio e min kam 0,2% deklaris praktikar altra religio, exemple la testi di Iehovah, Mohamedani, le Bahá'i, ed altri.
Segun internaciona statistiki, 1.6 milion Boliviani vivas exterlande, precipue en Arjentinia, Usa e Hispania, ube rezidas cirkume 230.000 Boliviani.
Kulturo
[redaktar | redaktar fonto]
La kulturo di Bolivia havas influi del indijeni Quechua ed Aymara, e de altra populala kulturi di Latin-Amerika. La lando havas richa folkloro. Lua folklorala muziki e dansi esas distingiva e variata. Diablada, la "Danso dil diablo", eventas dum la karnavalo di Oruro, ed esas un ek la maxim importanta folklorala eventi di Sud-Amerika. La karnavalo di Oruro judikesas kom Kulturala Patrimonio di la Homaro dal Unesco.
La kulturala developo dividesas en 3 historiala epoki: preKolumbiana periodo, koloniala periodo e republiko. Importanta arkeologiala ruini restas de preKolumbiana periodo, note en Tiahuanako, El Fuerte de Samaipata, Incallajta ed Iskanawaya.
Hispaniani adportis lua kulturo e religiala arto, qua mixis kun lokala kulturi indijena e kreis richa e distingiva stilo por l'arkitekturo, pikto e skulto, konocata kom "mestica baroko". La precipua piktisto de barok-epoko esis Melchor Pérez de Holguín (1660-1732).
La maxim anciena exempli pri skulto en Bolivia evas del epoko di Tiahuanako, exemple la figuri skultita en la Pordo di Suno (Puerta del Sol). Dum kolonial epoko, la katolik artisto de raso aymara Tito Yupanqui skultis la Virgino di Copacabana en la kirko Nia Damo di Copacabana, la maxim anciena religiala imajo qua mixas influi Europana ed Indijena. Dum republikana epoko inauguresis la Skolo di Bel Arti en La Paz, e nomi quale Emiliano Luján, Hugo Almarás e precipue Marina Núñez del Prado[5] ganis notoreso.
La muziko havas Andiana, Aymarana, Afrikana e Hispana influi. Bailecito, Kullawada, Tonada (o, direte Tinku), Taquirari, Carnavalito, Lamento, Saya, Tuntuna, Taki Taki e Cueca esas populala stili en Bolivia. Existas diversa populara muzikisti qui kunfuzas moderna urbala muziko kun tradicionala ritmi e muzikala instrumenti. Ank existas multa tradicionala dansi en omna departmenti di Bolivia, quale la Danza del Sol y de la Luna e Danza de los Macheteros en Beni, Tinku e Cueca de Potosí en la departmento Potosí, edc.
Boliviana literaturo subisis efekti di politikala nestabileso: multa skriptisti ekmigris o suspensis lua verko dum epoki opresiva. Anciena skriptisti, exemple Nataniel Aguirre, Ricardo Jaimes Freyre, Adela Zamudio, Oscar Alfaro e Franz Tamayo duras esar importanta. Dum la 20ma yarcento, Alcides Arguedas e lua romano Raza de Bronce, publikigita en 1919, prizentis temi pri nacional identeso ed exercis granda influo sur moderna literaturo Boliviana. Altra importanta nomi de la 20ma yarcento esas Marcelo Quiroga Santa Cruz e Carlos Medinaceli.
Sporto
[redaktar | redaktar fonto]
Futbalo esas la maxim populara sporto en Bolivia. Unesma partio di futbalo en Bolivia eventis en 1896. Lua precipua esquadi esas Bolívar (de La Paz), The Strongest (La Paz), Club Deportivo Jorge Wilstermann (de Cochabamba), Blooming (de Santa Cruz de la Sierra), Oriente Petrolero (Santa Cruz de la Sierra), San José (de Oruro), Real Potosí (de Potosí), Universitario (Sucre) e Aurora (Cochabamba).
Altra populara sporti esas volebalo, basketbalo, lokala sporto nomizita raket-balo*, biciklismo, automobilismo, e monto-acenso. En 2016, Boliviana basketbalo-esquado maskulala finis 8ma plaso lor Sud-Amerikana Basketbalo-Konkurso. En 1978, feminala esquado pri Basketbalo ganis arjenta medalio en Sud-Amerikana konkurso.
Referi
[redaktar | redaktar fonto]- ↑ 1,0 1,1 1,2 Bolivia - The World Factbook - Publikigita da CIA. URL vidita ye 21ma di decembro 2023. Idiomo: Angla.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 Enciclopédia Delta Universal, vol 3 - pag. 1337 til 1343. Editora Delta, Rio de Janeiro, Brasil, 1989
- ↑ "The World Gazetteer"
- ↑ Bolivia erradicó el analfabetismo -
- ↑ Marina Núñez del Prado: Escultora boliviana - Autoro: Caserita. Publikigita da www.info.caserita.com. Dato di publikigo: s/d. URL vidita ye 6ma di septembro 2012. Idiomo: Hispana.
|
Landi en Sud-Amerika
|
|---|---|
| Arjentinia | Bolivia | Brazilia | Chili | Kolumbia | Equador | Guyana | Panama | Paraguay | Peru | Surinam | Trinidad e Tobago | Uruguay | Venezuela | |
| Nesuverena teritorii: Falklandi | Franca Guyana | |