Irez a kontenajo

Usa: Diferi inter la revizi

Redaktar ligili
De Wikipedio
Deskripto interagiva pri la kronologio dil artiklo
← Plu anciena versiono
Kontenajo efacita Kontenajo adjuntita
VidalaWikitexto
Dexbot (diskutez | kontributadi)
1 875 redaktoj
m Removing Link FA template (handled by wikidata) - The interwiki article is not featured
shablono:Cite web ==> shablono:Extera ligilo, +texto, imajo
 
(ne montresas 40 intermeza revizi facita da 19 altra uzeri)
Lineo 1: Lineo 1:
{{Landi
{{Landi
| Nomo = Usa
| Nomo = Usa
| Lokala_nomo = United States of America
| Lokala_nomo = United States of America
| Flago = Flag of the United States.svg
| Flago = Flag of the United States.svg
| Blazono = Great Seal of the US.png
| Blazono = US-GreatSeal-Obverse.svg
| Imajo_mapo = United States (orthographic projection).svg
| Imajo_mapo = United States (orthographic projection).svg
| Chefurbo = [[Washington, DC]]
| Chefurbo = [[Washington D.C.]]
| Habitanti_chefurbo = {{formatnum:689545}} (2020)
| Lojanti_chefurbo = {{formatnum:599657}}<ref>[http://www.census.gov/popest/states/tables/NST-EST2009-01.xls Annual Estimantion of the Resident Population of The United States, Regions, States, and Puerto Rico]</ref> ([[2009]])
| Precipua_urbo = [[New York]]
| Precipua_urbo = [[New York]]
| Oficala_lingui = Ne havas. [[Angliana linguo|Angliana]] esas ''de facto''. [[Hispaniana linguo|Hispaniana]] anke esas importanta en sudo di lando.
| Oficala_lingui = En federala nivelo, nula. L'[[Angla linguo|Angla]] esas ''de facto''. [[Hispana linguo|Hispana]] ank esas multe parolata sude de la lando.
| Guvernerio = [[Republiko]]
| Guvernerio = [[Prezidantala republiko]]
| Nomo_listo_chefo_stato = Listo di prezidanti di Usa
| Nomo_listo_chefo_stato= Listo pri prezidanti di Usa
| Titulo_chefo_stato = prezidanto
| Titulo_chefo_stato = Prezidanto
| Chefo_di_stato = [[Barack Obama]]
| Chefo_di_stato = [[Joe Biden]]
| Surfaco = {{formatnum:9826675}}
| Surfaco = {{formatnum:9826675}}
| Rango_surfaco = 3
| Rango_surfaco = 3
| Surfaco_aquo = 6,76
| Surfaco_aquo = 6,76
| Lojanti = {{formatnum:310843000}}<ref>[http://www.census.gov/population/www/popclockus.html U.S. POPClock projection]</ref>
| Habitanti = {{formatnum:331449281}}
| Rango_lojanti = 3
| Rango_habitanti = 3
| Yaro = 2010
| Yaro = 2020
| Denseso di habitantaro= 36,23
| Lojanto-denseso = 32
| Reto_kodo = .us .mil .gov .edu
| Reto_kodexo = .us .mil .gov .edu
| Nomo_himno = ''Star Spangled Banner''
| Nomo_himno = ''Star Spangled Banner''
| Pekunio = [[Dolaro di Usa]]
| Pekunio = [[Dolaro di Usa]]
}}
| Religii = [[kristanismo]], 84,7% }}
'''Unionita Stati di Amerika''', abreviata '''Usa''', esas suverena lando en [[Amerika|Nord-Amerika]]. Ol havas kom vicini [[Kanada]] norde e [[Mexikia]] sude. Este jacas [[Atlantiko]] e weste jacas [[Pacifiko]]. [[Alaska]], qua esas Usana stato, jacas nord-weste de Kanada. [[Havayi]], jacas centre norde de [[Pacifiko]].


⚫
'''Bazala fakti pri Usa''':
'''Unionita Stati di Amerika''', abreviata '''Usa''', jacas en [[nord-Amerika]]. Lua vicina landi esas:
⚫
==Historio==
* en nordo, [[Kanada]],
* en sudo, [[Mexikia]].
En esto jacas [[Atlantiko]] ed en westo jacas [[Pacifiko]]. [[Alaska]], qua esas usana stato, jacas nord-westo de [[Kanada]]. [[Havayi]], jacas en meza norda [[Pacifiko]].

⚫
'''Bazala fakti pri Usa:'''
⚫
=== Historio ===
{{PA|Historio di Usa}}
{{PA|Historio di Usa}}
⚫
L'unesma habitanti di Usa esis indijeni, qui posible arivis de [[Azia]] inter {{formatnum:12000}} e {{formatnum:40000}} yari ante nun.<ref>{{extera ligilo| titulo=Peopling of Americas|editero=''National Museum of Natural History, Smithsonian Institution''|publikigita ye=junio 2004|url=http://web.archive.org/web/20071128083459/http://anthropology.si.edu/HumanOrigins/faq/americas.htm}}</ref> Kelka tribui, exemple la kulturo Misisipiana, developis avancata [[agrokultivo]] e socii bone organizita.


⚫
L'unesma [[Europa]]no qua arivis en Usana kontinentala teritorio esis [[Juan Ponce de León]], qua desembarkis en la nuna [[Florida]] ye la [[2ma di aprilo]] [[1513]]. Hispani balde establisis altra kolonii en la nuna sud-westo di Usa. [[Francia|Franca]] furo-komercisti establisis avanposteni en la regiono konocata kom "Nova Francia", qua iris de la regiono di [[Granda Lagi]] en la nuna [[Kanada]] til la nuna [[Louisiana]].
⚫
L'unesma habitanti di Usa esis indijeni, qua posible arivis de [[Azia]] de {{formatnum:12000}} til {{formatnum:40000}} yari ante nun<ref>[http://web.archive.org/web/20071128083459/http://anthropology.si.edu/HumanOrigins/faq/americas.htm Peopling of Americas] Smithsonian Institution, National Museum of Natural History. junio 2004</ref>. Kelka tribui, kom la Misisipiana kulturo, developis avancita [[agrokultivo]] e socii kun bona organizuri.


⚫
[[Arkivo:MayflowerHarbor.jpg|thumb|320px|left|Navo ''Mayflower'', qua transportis l'unesma koloniigisti ad Usa]]
⚫
L'unesma [[Europa]]na qua arivis en Usana kontinentala teritorio esis [[Juan Ponce de León]], qua desembarkis en nuna [[Florida]] ye [[2 di aprilo]] [[1513]]. Hispaniani balde establisis altra kolonii en nuna sud-westo di Usa. [[Francia]]na komercisti di furi establisis avanposteni en la regiono di [[Granda Lagi]] en la regiono konocita kom "Nova Francia", de nuna [[Kanada]] til nuna [[Louisiana]]. L'unesma [[Britania]]ni arivis en nuna stato di [[Virginia]] ye [[1607]].
⚫
L'unesma [[Britania]]ni, de religio [[Puritanismo|puritana]], arivis en la nuna stato [[Virginia]] en [[1607]]. Li fondis la sucesoza kolonii Jamestown e [[Plymouth (kolonio)|Plymouth]]. Cirkum 1634, preske {{formatnum:10000}} [[puritano|puritani]] habitis la regiono konocata kom New England ("Nova Anglia"), qua divenis la nuna stati [[Maine]], [[Nova-Hampshire]], [[Vermont]], [[Massachusetts]], [[Rhode Island]], e [[Connecticut]]. Samatempe, Anglia sendis cirkume {{formatnum:50000}} karcerani a la kolonii de 1610 til la nedependo Usana.


⚫
En [[1614]] [[Nederlando|Nederlandani]] fondis ''Niew Amsterdam'' en la nuna insulo [[Manhattan]]. Ol esis la chef-urbo di la kolonio [[Nova-Nederlando]]. Nederlandana kolonio okupesis dal Britaniani en [[1674]], e rinomizesis [[New York]]. Pos la divido di la kolonio Karolina en [[Nordal Karolina]] e [[Sudal Karolina]] en 1729 e la koloniigo di [[Georgia]] en 1732, la kolonii Britaniana divenis 13, qui pose divenis Usa.
⚫
[[Arkivo:MayflowerHarbor.jpg|thumb|left|260px|Navo ''Mayflower'', qua transportis unesma kolonigiisti ad Usa.]]
⚫
Britaniani fondis 13 kolonii en la esto di nuna Usa. Ye la komenco esis la kolonio [[Plymouth (kolonio)|Plymouth]]. Cirkum [[1634]] preske {{formatnum:10000}} [[puritano|puritani]] habitis la regiono konocata kom New England ("Nova Anglia"), qua divenis la nuna stati [[Maine]], [[Nova-Hampshire]], [[Vermont]], [[Massachusetts]], [[Rhode Island]], e [[Connecticut]].


⚫
Malgre la koloniigisti pagis [[Imposto|imposti]] por [[Anglia]], li ne havis reprezenteri en Britaniana Parlamento. La kolonii havis lokale elektita guberniestri, e to kreis sentimento di autonomeso en la habitantaro. Cirkum la yaro 1770, la habitantaro di la kolonii esis preske 1/3 ek tota habitantaro de [[Anglia]], tamen li ne havis reprezentanti en Britaniana parlamento.
⚫
Ye [[1614]] [[Nederlando|Nederlandani]] fondis ''Niew Amsterdam'' en nuna insulo di [[Manhattan]]. Ol esis la chef-urbo di [[Nova-Nederlando]]. Nederlandana kolonio esis okupita da Britaniani ye [[1674]], e la kolonio esis rinomizita kom [[New York]].


⚫
Tensi inter Britaniana guvernerio e la kolonii kresis dum la [[18ma yarcento]]. En [[1775]] komencis [[Usana nedependo-milito]]: La kolonii revoltis kontre Britaniana dominaco ed [[Imposto|imposti]]. Ye la [[4ma di julio]] [[1776]], la 13 kolonii deklaris nedependo del [[Unionita Rejio]] e formacis l'Unionita Stati di Amerika. La nova lando naskis kom [[republiko]], e [[George Washington]] divenis lua unesma prezidanto. Unionita Rejio agnoskis Usana nedependo erste en [[1783]].
⚫
Malgre li pagis [[imposto|imposti]] por [[Anglia]], kolonigiisti ne havis reprezenteri en Britana Parlamento. Tota la Britaniana kolonii havis lokala guvernerii kun elekti, qua kreis en lokala populi un sentimento di auto-guverno. Cirkum [[1770]], la populo di kolonii esis preske 1/3 di totala populo di [[Anglia]], ma la kolonii ne havis reprezento en Britaniana [[parlamento]].


⚫
De [[1846]] til [[1848]] Usa militis kontre [[Mexikia]] en [[Mexikia-Usana milito]]. La milito finis ye la [[2ma di februaro]] [[1848]] kun la signato dil [[Traktato di Guadalupe-Hidalgo]] en qua Mexikia cedis la nuna [[Kalifornia]], [[Nevada]], [[Utah]], e parti di la nuna [[Arizona]] e [[Nova-Mexikia]], ed abandonis reklamaci pri [[Texas]].
⚫
Tensioni inter Britaniana guvernio e la kolonii kresis dum [[18ma yarcento]]. Ye [[1775]] komencis [[Usa nedependanto-milito]]: la kolonii revoltis kontre Britaniana dominio ed [[imposto|imposti]]. Ye [[4 di julio]] [[1776]], la 13 kolonii deklaris nedependeso de [[Unionita Rejio]] e formis Unionita Stati di Amerika. La nova lando spricis kom [[republiko]]. [[George Washington]] divenis lua unesma prezidanto. Unionita Rejio agnoskis Usana nedependeso ye [[1783]].


⚫
En [[1861]], komencis [[Usana interna milito]], en qua 13 sudala stati qui suportis [[sklaveso]] e formacis la [[Kunfederuro di Usana Stati]], luktis kontre nordala stati (tale nomizita Uniono) qui abolisis la sklaveso. La milito finis en 1865 kande sudala stati vinkesis. Du yari pose, en [[1867]], Usa kompris [[Alaska]] de [[Rusa imperio]].
⚫
De [[1846]] til [[1848]] Usa militis kontre [[Mexikia]] en [[Mexikiana-Usana milito]]. Milito finis ye [[2 di februaro]] [[1848]] kun la signato di [[Traktado di Guadalupe Hidalgo]] en ke Mexikia cedis teritorii di nuna [[Kalifornia]], [[Nevada]], [[Utah]], e parti di nuna [[Arizona]] e [[Nova-Mexikia]], ed abandonis reklamaci pri [[Texas]].


⚫
Kande l'[[Unesma mondomilito]] komencis en [[1914]] Usa restis neutra, ma en [[1917]] la lando federis kun [[Unionita Rejio]] e [[Francia]] por kombatar tale nomizita "[[centrala potenti]]" ([[Germana imperio]], [[Austria-Hungaria]], [[Otoman imperio]] e [[rejio Bulgaria]]). Pos la milito, Usa divenis la precipua ekonomiala povo de la mondo, ed adoptis unlatera eskarteso-politiko. En [[1920]], [[Muliero|mulieri]] darfis votar en la lando.
⚫
Ye [[1861]] komencis [[Usan interna milito]] inter 13 sudala stati qua mantenis [[sklaveso]] kontre nordala omne abolisismani e kin frontala sklavisto stati. Milito lastis kun vinko di abolisismani ye [[1865]]. Du yari pos, ye [[1867]], Usa kompris [[Alaska]] de [[Rusian imperio]].


Dum la [[yari 1920a]] la lando prosperis, l'industrio kreskis e l'extera debo diminutis. La prospero duris til [[1929]] kande [[ekonomiala krizego di 1929|l'ekonomio krulis en tota mondo]] e, konseque eventis ekonomiala krizo qua duris til la [[yari 1930a]].
⚫
Kande [[Unesma mondomilito]] komencis ye [[1914]] Usa sejornis neutra, ma ye [[1917]] lando unionis kun Unionita Povi por kombatar Centrala Povi ([[Germanian imperio]], [[Austria-Hungaria]], [[Otoman imperio]] e la [[rejio di Bulgaria]]). Pos la milito, Usa divenis la precipua ekonomiala povo dil mondo, ed adoptis unilatera politiki di eskarteso. Ye [[1920]] [[muliero|mulieri]] recevis la yuro por votar. Usana prospero duris til [[1929]] kande l'ekonomio krulis en tota la mondo e, kom rezulto okuris ekonomiala depreso qua lastis dum [[1930a yari]].


Usa atempits sejornar neutra en [[Duesma mondomilito]], ma pos [[Japonia]]na atako en [[Pearl Harbor]], lando eniris en la guero alonge [[Unionita Rejio]] ed altra landi kontre l'Axo ([[nacional-socialista Germania]], [[Italia]] e [[Japonia]]). En [[1945]] pos vinkar l'Axo, Usa divenis superpovo, ma havis [[Sovietia]] kom lua ideologiala rivalo. Usa intervenis en [[Korea-milito]] kontre [[Nord-Korea]] ed en [[Vietnam-milito]] kontre [[Nord-Vietnam]], landi suportita da Sovietia e da [[Populala Republiko di Chinia]].
Usa probis restar neutra dum la [[Duesma mondomilito]], ma pos [[Japonia]]n atako kontre [[Pearl Harbor]], la lando eniris en la milito alonge [[Unionita Rejio]] ed altra landi kontre tale nomizita "[[Axo Roma-Berlin-Tokio]]". En [[1945]] pos vinkar l'Axo, Usa divenis superpovo, ma havis [[Sovietia]] kom lua ideologiala rivalo. Usa intervenis en la [[milito di Korea]] kontre [[Nord-Korea]] ed en la [[milito di Vietnam]] kontre [[Nord-Vietnam]], landi suportita da Sovietia e da la [[Popul-Republiko Chinia]].


La interveno en Vietnam - ke kreis grand antipatio en la populo -, la "sexuala revoluciono" dum [[1960a yari]] e la lukti por civila yuri di nigra populo esis l'origino por la movado konocita kom [[kontrakulturo]]. Pos intensa protesti en stradi, universitati ed altra loki en omna parto di lando, Usa gradoze retretis lia trupi de Vietnam, til [[1973]]. Ye [[9 di agosto]] [[1974]] [[Richard Nixon]] renoncis pos [[Watergate skandalo]].
La interveno en Vietnam - qua kreis grand antipatio en la habitantaro -, la "sexuala revoluciono" dum la [[yari 1960a]] e la lukti pri civila yuri por la negra habitantaro esis l'origino di tale nomizita "[[kontrekulturo]]". Pos intensa protesti en stradi, universitati ed altra loki di la lando, Usana trupi gradope foriris de Vietnam, til 1973. Ye la [[9ma di agosto]] [[1974]] [[Richard Nixon]] renuncis pos la [[skandalo di Watergate]].


=== Politiko ===
==Politiko==
[[Arkivo:US Capitol Building at night Jan 2006.jpg|thumb|160px|Kapitolio, sideyo di Usana parlamento.]]
[[Arkivo:US Capitol Building at night Jan 2006.jpg|320px|thumb|Sideyo di Usana Kongreso, en Washington DC.]]
USA esas prezidantala [[republiko]]. Lua nuna prezidanto esas [[Barack Obama]]. La Parlamento havas 2 chambri: Chambro di Deputati (''Chamber of Deputies'') e Senato (2 deputati per stato mem la maxim mikra od importanta).
Usa esas prezidantala [[republiko]] e la maxim anciena [[federuro]] de la mondo. La federala guvernerio dividesas en tri "povi":


* L'[[exekutiva povo]] konsistas ek la prezidanteso. La [[prezidanto]] esas ambe [[chefo di stato]], [[chefo di guvernerio]], e supra komandanto dil armei. La nuna prezidanto esas [[Joe Biden]].
⚫
{{PA|listo di prezidanti di Usa|Prezidanto di Usa}}
* La [[legifala povo]] konsistas ek la Nacionala Kongreso, qua havas 2 chambri. La Chambro di Deputati (''Chamber of Deputies'') havas 435 membri, qui elektesas sive per singla votado, sive per du votadi, segun singla [[konstituco]] de singla stato. La Senato havas (2 deputati per stato mem la maxim mikra od importanta).
* La maxim alta korto di [[judiciala povo]] esas la Supra Korto, konsistanta ek 9 judiciisti qui nominesas da Usana senato.


⚫
Du granda partisi, ([[Demokrata partiso|Demokrata]], kun simbolo [[asno]], e [[Republikana partiso|Republikana]], kun simbolo [[elefanto]]) kontrolas la politiko.
⚫
{{PA|Listo di Influanta Usani|Listo di Influanta Usani}}


⚫
{{PA|Listo pri prezidanti di Usa|Prezidanto di Usa}}
⚫
Du granda partisi ([[Demokrata partiso|demokrati]] kun simbolo [[asno]] e [[Republikana partiso|republikani]] kun simbolo [[elefanto]]) kontrolas la politiko.

⚫
{{PA|Listo di Influanta Usani|Listo di Influanta Usani}}


=== Geografio ===
==Geografio==
[[Arkivo:Uspaintedrelief.png|320px|thumb|Topografiala mapo di Usa]]
{{PA|Stati di Usa}}
{{PA|Stati di Usa}}
La 48 kontigua stati Usana okupas entote {{formatnum:8080470}} km², de qui {{formatnum:7663940}} km² esas lando. Stato [[Alaska]] reprezentas cirkume 15% de la tota surfaco di Usa. Este de la lando existas planajo an la rivo di [[Atlantiko]], qua esas plu larja sude, nome en la stato [[Florida]]. Iranta kelka kilometri adweste, existas anciena ed erodita montaro nomizita [[Apalachi]], qua formacesis cirkume 480 milion yari ante nun. L'Apalachi e la monti Adirondack, che stato [[Nova-York]], separas fluvii e riveri de la baseno di [[Atlantiko]] de la fluvii e riveri de la baseno di [[fluvio Mississippi|Mississippi]] e [[rivero Missouri|Missouri]] e de la baseno di la [[Granda Lagi]].
USA esas 3ma lando en totala populo-quanto, ed 3ma en totala en totala surfaco. Ol konsistas ek 50 [[stati di Usa|stati]]. Lua chefurbo esas [[Washington, DC]].


⚫
==Ekonomio==
⚫
{{Stati di Usa}}

⚫
=== Ekonomio ===
{{PA|Ekonomio di Usa}}
{{PA|Ekonomio di Usa}}
⚫
Usana [[ekonomio]] esas la maxim granda di mondo. Usana [[kuntara landala produkto]] ye [[2007]] esis quaze 14 bilioni di [[Dolaro di Usa|dolari]].


⚫
Usana [[ekonomio]] esas la maxim granda del mondo. Usana [[Totala nacionala produkturo]] en [[2007]] esis preske 14 bilion [[Dolaro di Usa|dolari]].
⚫
=== Demografio ===
⚫
L'[[Usana Kontado-Ministerio]] kalkulis la totala habitantaro di Usa kom {{formatnum:310730000}} lojanti en novembro [[2010]]<ref>Oficina Nacional del Censo (2010). [http://www.census.gov/population/www/popclockus.html U.S. POPClock Projection (en Angliana)]. Census.gov.</ref> inkluze 11.2 milioni di nelegala enmigranti<ref>Camarota, Steven A., and Karen Jensenius (July 2008). Homeward Bound: Recent Immigration Enforcement and the Decline in the Illegal Alien Population. Center for Immigration Studies.</ref>. Usa havas la triesma maxim granda populo dil mondo, pos [[Populala Republiko di Chinia]] ed [[India]], ed esas l'unika industriizita lando dil mondo en ke on expektas grand augmento di populo. On naskas 13.82 pueri por 1000 lojanti e lua populo kreskas 0.98% omnayare, nombro 30% min ke l'averajo di naski por milo en la mondo.


⚫
==Demografio==
⚫
En [[2009]] 1.1 milioni di enmigranti recevis Usana civitaneso. Por du yardeki la majoritato dil enmigranti en Usa originis de [[Mexikia]], e pos [[1998]] Mexikia, [[Populala Republiko di Chinia]], [[India]] e [[Filipini]] esas la precipua origino di Usan enmigranti.
⚫
L'[[Usana Kontado-Ministerio]] kalkulis la tota habitantaro di Usa kom {{formatnum:310730000}} habitanti en novembro [[2010]]<ref>Oficina Nacional del Censo (2017). [http://www.census.gov/population/www/popclockus.html U.S. POPClock Projection (en Angla)]. Census.gov.</ref> inkluzite 11.2 milioni di nelegala enmigranti.<ref>Camarota, Steven A., and Karen Jensenius (July 2008). Homeward Bound: Recent Immigration Enforcement and the Decline in the Illegal Alien Population. Center for Immigration Studies.</ref> Usa havas la triesma maxim granda habitantaro del mondo, dop [[Popul-Republiko Chinia]] ed [[India]], ed esas l'unika industriizita lando del mondo en qua expektesas granda kresko di lua habitantaro. Naskas 13,82 pueri po 1000 habitanti e lua habitantaro kreskas mezavalore 0,98% omnayare.


⚫
En [[2009]] 1.1 milion enmigranti recevis Usana civitaneso. Por du yardeki la majoritato dil enmigranti en Usa originis de [[Mexikia]], e pos [[1998]] Mexikia, [[Popul-Republiko Chinia]], [[India]], e [[Filipini]] esas la precipua origino di Usan enmigranti.
⚫
La maxim granda urbo en totalo di lojanti esas [[New York]]. Altra granda urbi: [[Los Angeles]], [[Chicago]], [[Houston]]. [[Washington, DC]] esas la 27ma granda urbo di lando.


⚫
La maxim populoza urbo esas [[New York]]. Altra granda urbi: [[Los Angeles]], [[Chicago]], e [[Houston]]. [[Washington, DC]] esas la 27ma maxim populoza urbo di la lando.
⚫
=== Kulturo ===
⚫
La komuna kulturo de la majoritato di Usani esas Westala kulturo, kun origino en anciena [[Europa]]na tradicioni, kun multa altra influi, kom de la kulturo di [[Afrika]]na sklavi<ref name=Adams>Adams, J. Q., and Pearlie Strother-Adams (2001). ''Dealing with Diversity'' Chicago: Kendall/Hunt.</ref>. Altra enmigranti, specale de [[Azia]] e de [[Latinal Amerika]] kompletigis kulturala mixuro, qua esas deskriptata kom un "kulturala kruzelo" o "kulturala saladuyo" en ke enmigranti e lia decendenti konservas distingiva kulturala karakteri<ref name=Adams/>.


=== Lingui ===
===Lingui===
[[Angla linguo|Angla]] (amerikan Angla) esas fakte la nacionala linguo. Quankam ne havas oficala linguo al federala nivelo, kelka legi - tale Usana civitanigo bezoni - uniformigas Angla. Ye 2010, proxim 230 milioni, o 80% di habitantaro evanta kin yari o plu olda, parolas nur Angla en hemo. [[Hispaniana linguo|Hispana]], parolanta da 12% di habitantaro en hemo, esas la duesma plu komuna linguo ed la maxim docanta duesma linguo. Kelka Amerikani rekomandas facar Angla l'oficala linguo di lando, tale esas en adminime duadek ed ok stati. Amba Havaya ed Angla esas oficala lingui en [[Havayi]] per statala lego. Quankam nek havas oficala linguo, [[Nova-Mexikia]] havas legi pri l'uzado di amba Angla e Hispana, tale [[Louisiana]] facas por Angla e Franca. Altra stati, tale [[Kalifornia]], yurizas la publikigo di hispana versioni di certa dokumenti inkluzanta kortala formi. Multa resortisi kun granda nombro di ne Angla parolanti produktas guvernerio materii, specale voto informo, en la maxim komuna parolanta lingui en tale resortisi. Multa insulala teritorii grantas ofical agnosko a lua indijena lingui, alonge kun Angla: [[Samoana linguo|Samoan]] e Chamorro esas agnoskita da [[Usana Samoa]] e [[Guam]], rispektive; Karolinian e Chamorro esas agnoskita da [[Norda Mariani]]; Hispana esas oficala linguo di [[Porto-Riko]] ed esas plu larje parolanta ke Angla hike.
[[Angla linguo|Angla]] (Usana Angla) esas fakte la nacionala linguo. Quankam ne havas oficala linguo al federala nivelo, kelka legi - tale Usana civitanigo bezoni - uniformigas Angla. En 2010 cirkume 230 milioni, o 80% de lora habitantaro evante kin yari o pluse, parolis nur l'Angla en lia hemi. [[Hispana linguo|Hispana]], parolanta da 12% de la habitantaro en hemo, esas la duesma maxim parolata linguo ed la duesma linguo maxim docata. Kelka Usani deziras facar Angla l'oficala linguo di la lando, tale esas en adminime duadek ed ok stati. Ambe la Havayiana ed l'Angla esas l'oficala lingui di [[Havayi]] segun statala lego. Quankam nek havas oficala linguo, [[Nova-Mexikia]] havas legi pri l'uzado di amba Angla e Hispana, tale [[Louisiana]] facas por Angla e Franca. Altra stati, tale [[Kalifornia]], yurizas la publikigo di hispana versioni di certa dokumenti inkluzite kortala formi. Multa resortisi kun granda nombro di ne Angla parolanti produktas publika texti, nome informi pri votado, en la lingui maxim ofte parolata en tala resortisi. Multa insulala teritorii grantas ofical agnosko a lua indijena lingui, ultre l'Angla: [[Samoana linguo|Samoana]] e Chamorro agnoskesas en [[Usana Samoa]] e [[Guam]], rispektive; Karolinian e Chamorro agnoskesas da [[Norda Mariani]]; Hispana esas oficala linguo en [[Porto-Riko]] ed esas plu larje parolata kam l'Angla ibe.

⚫
==Kulturo==
⚫
La komuna kulturo de la majoritato dil Usani esas Westala kulturo, qua originis de anciena [[Europa]]na tradicioni, kun diversa influi, exemple de la kulturo di [[Afrika]]na sklavi<ref name=Adams>Adams, J. Q., and Pearlie Strother-Adams (2001). ''Dealing with Diversity'' Chicago: Kendall/Hunt.</ref>. Altra enmigranti, nome [[Azia]]ni e [[Latin-Amerika]]ni kompletigis ca kulturala mixuro, qua deskriptesas quale "kulturala kruzelo" o "kulturala saladuyo" en qua enmigranti e lia decendenti konservas distingiva kulturala traiti.<ref name=Adams/>

⚫
==Referi==
⚫
{{commons|Kategorio:United States of America|Usa}}


⚫
=== Referi ===
{{reflist}}
{{reflist}}

⚫
{{Commons|Category:United States of America|Usa}}
⚫
{{Stati di Usa}}


[[Kategorio:Usa| ]]
[[Kategorio:Usa| ]]

Nuna versiono, pos 15:04, 7 jul. 2023

Usa
United States of America
Standardo di Usa Blazono di Usa
Nacionala himno:
Star Spangled Banner
Urbi:
Chefurbo: Washington D.C.
· Habitanti: 689 545 (2020)
Precipua urbo: New York
Lingui:
Oficala lingui: En federala nivelo, nula. L'Angla esas de facto. Hispana ank esas multe parolata sude de la lando.
Guvernerio:
Tipo: Prezidantala republiko
· Prezidanto: Joe Biden
Surfaco: (3ma maxim granda)
· Totala: 9 826 675 km²
· Aquo: 6,76 %
Habitanti: (3ma maxim granda)
· Totala: 331 449 281 (2020)
· Denseso di habitantaro: 36,23 hab./km²
Plusa informi:
Valuto: Dolaro di Usa
Veho-latero: dextre
ISO: US
USA
840
Reto-domeno: .us*, .mil*, .gov*


Unionita Stati di Amerika, abreviata Usa, esas suverena lando en Nord-Amerika. Ol havas kom vicini Kanada norde e Mexikia sude. Este jacas Atlantiko e weste jacas Pacifiko. Alaska, qua esas Usana stato, jacas nord-weste de Kanada. Havayi, jacas centre norde de Pacifiko.

Bazala fakti pri Usa:

Historio

[redaktar | redaktar fonto]
 Precipua artiklo: Historio di Usa

L'unesma habitanti di Usa esis indijeni, qui posible arivis de Azia inter 12 000 e 40 000 yari ante nun.[1] Kelka tribui, exemple la kulturo Misisipiana, developis avancata agrokultivo e socii bone organizita.

L'unesma Europano qua arivis en Usana kontinentala teritorio esis Juan Ponce de León, qua desembarkis en la nuna Florida ye la 2ma di aprilo 1513. Hispani balde establisis altra kolonii en la nuna sud-westo di Usa. Franca furo-komercisti establisis avanposteni en la regiono konocata kom "Nova Francia", qua iris de la regiono di Granda Lagi en la nuna Kanada til la nuna Louisiana.

Navo Mayflower, qua transportis l'unesma koloniigisti ad Usa

L'unesma Britaniani, de religio puritana, arivis en la nuna stato Virginia en 1607. Li fondis la sucesoza kolonii Jamestown e Plymouth. Cirkum 1634, preske 10 000 puritani habitis la regiono konocata kom New England ("Nova Anglia"), qua divenis la nuna stati Maine, Nova-Hampshire, Vermont, Massachusetts, Rhode Island, e Connecticut. Samatempe, Anglia sendis cirkume 50 000 karcerani a la kolonii de 1610 til la nedependo Usana.

En 1614 Nederlandani fondis Niew Amsterdam en la nuna insulo Manhattan. Ol esis la chef-urbo di la kolonio Nova-Nederlando. Nederlandana kolonio okupesis dal Britaniani en 1674, e rinomizesis New York. Pos la divido di la kolonio Karolina en Nordal Karolina e Sudal Karolina en 1729 e la koloniigo di Georgia en 1732, la kolonii Britaniana divenis 13, qui pose divenis Usa.

Malgre la koloniigisti pagis imposti por Anglia, li ne havis reprezenteri en Britaniana Parlamento. La kolonii havis lokale elektita guberniestri, e to kreis sentimento di autonomeso en la habitantaro. Cirkum la yaro 1770, la habitantaro di la kolonii esis preske 1/3 ek tota habitantaro de Anglia, tamen li ne havis reprezentanti en Britaniana parlamento.

Tensi inter Britaniana guvernerio e la kolonii kresis dum la 18ma yarcento. En 1775 komencis Usana nedependo-milito: La kolonii revoltis kontre Britaniana dominaco ed imposti. Ye la 4ma di julio 1776, la 13 kolonii deklaris nedependo del Unionita Rejio e formacis l'Unionita Stati di Amerika. La nova lando naskis kom republiko, e George Washington divenis lua unesma prezidanto. Unionita Rejio agnoskis Usana nedependo erste en 1783.

De 1846 til 1848 Usa militis kontre Mexikia en Mexikia-Usana milito. La milito finis ye la 2ma di februaro 1848 kun la signato dil Traktato di Guadalupe-Hidalgo en qua Mexikia cedis la nuna Kalifornia, Nevada, Utah, e parti di la nuna Arizona e Nova-Mexikia, ed abandonis reklamaci pri Texas.

En 1861, komencis Usana interna milito, en qua 13 sudala stati qui suportis sklaveso e formacis la Kunfederuro di Usana Stati, luktis kontre nordala stati (tale nomizita Uniono) qui abolisis la sklaveso. La milito finis en 1865 kande sudala stati vinkesis. Du yari pose, en 1867, Usa kompris Alaska de Rusa imperio.

Kande l'Unesma mondomilito komencis en 1914 Usa restis neutra, ma en 1917 la lando federis kun Unionita Rejio e Francia por kombatar tale nomizita "centrala potenti" (Germana imperio, Austria-Hungaria, Otoman imperio e rejio Bulgaria). Pos la milito, Usa divenis la precipua ekonomiala povo de la mondo, ed adoptis unlatera eskarteso-politiko. En 1920, mulieri darfis votar en la lando.

Dum la yari 1920a la lando prosperis, l'industrio kreskis e l'extera debo diminutis. La prospero duris til 1929 kande l'ekonomio krulis en tota mondo e, konseque eventis ekonomiala krizo qua duris til la yari 1930a.

Usa probis restar neutra dum la Duesma mondomilito, ma pos Japonian atako kontre Pearl Harbor, la lando eniris en la milito alonge Unionita Rejio ed altra landi kontre tale nomizita "Axo Roma-Berlin-Tokio". En 1945 pos vinkar l'Axo, Usa divenis superpovo, ma havis Sovietia kom lua ideologiala rivalo. Usa intervenis en la milito di Korea kontre Nord-Korea ed en la milito di Vietnam kontre Nord-Vietnam, landi suportita da Sovietia e da la Popul-Republiko Chinia.

La interveno en Vietnam - qua kreis grand antipatio en la habitantaro -, la "sexuala revoluciono" dum la yari 1960a e la lukti pri civila yuri por la negra habitantaro esis l'origino di tale nomizita "kontrekulturo". Pos intensa protesti en stradi, universitati ed altra loki di la lando, Usana trupi gradope foriris de Vietnam, til 1973. Ye la 9ma di agosto 1974 Richard Nixon renuncis pos la skandalo di Watergate.

Politiko

[redaktar | redaktar fonto]
Sideyo di Usana Kongreso, en Washington DC.

Usa esas prezidantala republiko e la maxim anciena federuro de la mondo. La federala guvernerio dividesas en tri "povi":

  • L'exekutiva povo konsistas ek la prezidanteso. La prezidanto esas ambe chefo di stato, chefo di guvernerio, e supra komandanto dil armei. La nuna prezidanto esas Joe Biden.
  • La legifala povo konsistas ek la Nacionala Kongreso, qua havas 2 chambri. La Chambro di Deputati (Chamber of Deputies) havas 435 membri, qui elektesas sive per singla votado, sive per du votadi, segun singla konstituco de singla stato. La Senato havas (2 deputati per stato mem la maxim mikra od importanta).
  • La maxim alta korto di judiciala povo esas la Supra Korto, konsistanta ek 9 judiciisti qui nominesas da Usana senato.

Du granda partisi, (Demokrata, kun simbolo asno, e Republikana, kun simbolo elefanto) kontrolas la politiko.

 Precipua artiklo: Listo pri prezidanti di Usa
 Precipua artiklo: Listo di Influanta Usani

Geografio

[redaktar | redaktar fonto]
Topografiala mapo di Usa
 Precipua artiklo: Stati di Usa

La 48 kontigua stati Usana okupas entote 8 080 470 km², de qui 7 663 940 km² esas lando. Stato Alaska reprezentas cirkume 15% de la tota surfaco di Usa. Este de la lando existas planajo an la rivo di Atlantiko, qua esas plu larja sude, nome en la stato Florida. Iranta kelka kilometri adweste, existas anciena ed erodita montaro nomizita Apalachi, qua formacesis cirkume 480 milion yari ante nun. L'Apalachi e la monti Adirondack, che stato Nova-York, separas fluvii e riveri de la baseno di Atlantiko de la fluvii e riveri de la baseno di Mississippi e Missouri e de la baseno di la Granda Lagi.

Ekonomio

[redaktar | redaktar fonto]
 Precipua artiklo: Ekonomio di Usa

Usana ekonomio esas la maxim granda del mondo. Usana Totala nacionala produkturo en 2007 esis preske 14 bilion dolari.

Demografio

[redaktar | redaktar fonto]

L'Usana Kontado-Ministerio kalkulis la tota habitantaro di Usa kom 310 730 000 habitanti en novembro 2010[2] inkluzite 11.2 milioni di nelegala enmigranti.[3] Usa havas la triesma maxim granda habitantaro del mondo, dop Popul-Republiko Chinia ed India, ed esas l'unika industriizita lando del mondo en qua expektesas granda kresko di lua habitantaro. Naskas 13,82 pueri po 1000 habitanti e lua habitantaro kreskas mezavalore 0,98% omnayare.

En 2009 1.1 milion enmigranti recevis Usana civitaneso. Por du yardeki la majoritato dil enmigranti en Usa originis de Mexikia, e pos 1998 Mexikia, Popul-Republiko Chinia, India, e Filipini esas la precipua origino di Usan enmigranti.

La maxim populoza urbo esas New York. Altra granda urbi: Los Angeles, Chicago, e Houston. Washington, DC esas la 27ma maxim populoza urbo di la lando.

Lingui

[redaktar | redaktar fonto]

Angla (Usana Angla) esas fakte la nacionala linguo. Quankam ne havas oficala linguo al federala nivelo, kelka legi - tale Usana civitanigo bezoni - uniformigas Angla. En 2010 cirkume 230 milioni, o 80% de lora habitantaro evante kin yari o pluse, parolis nur l'Angla en lia hemi. Hispana, parolanta da 12% de la habitantaro en hemo, esas la duesma maxim parolata linguo ed la duesma linguo maxim docata. Kelka Usani deziras facar Angla l'oficala linguo di la lando, tale esas en adminime duadek ed ok stati. Ambe la Havayiana ed l'Angla esas l'oficala lingui di Havayi segun statala lego. Quankam nek havas oficala linguo, Nova-Mexikia havas legi pri l'uzado di amba Angla e Hispana, tale Louisiana facas por Angla e Franca. Altra stati, tale Kalifornia, yurizas la publikigo di hispana versioni di certa dokumenti inkluzite kortala formi. Multa resortisi kun granda nombro di ne Angla parolanti produktas publika texti, nome informi pri votado, en la lingui maxim ofte parolata en tala resortisi. Multa insulala teritorii grantas ofical agnosko a lua indijena lingui, ultre l'Angla: Samoana e Chamorro agnoskesas en Usana Samoa e Guam, rispektive; Karolinian e Chamorro agnoskesas da Norda Mariani; Hispana esas oficala linguo en Porto-Riko ed esas plu larje parolata kam l'Angla ibe.

Kulturo

[redaktar | redaktar fonto]

La komuna kulturo de la majoritato dil Usani esas Westala kulturo, qua originis de anciena Europana tradicioni, kun diversa influi, exemple de la kulturo di Afrikana sklavi[4]. Altra enmigranti, nome Aziani e Latin-Amerikani kompletigis ca kulturala mixuro, qua deskriptesas quale "kulturala kruzelo" o "kulturala saladuyo" en qua enmigranti e lia decendenti konservas distingiva kulturala traiti.[4]

Referi

[redaktar | redaktar fonto]
Commons
Commons
Commons havas kontenajo relatante a:


  1. ↑ Peopling of Americas - Publikigita da National Museum of Natural History, Smithsonian Institution. Dato di publikigo: junio 2004. 
  2. ↑ Oficina Nacional del Censo (2017). U.S. POPClock Projection (en Angla). Census.gov.
  3. ↑ Camarota, Steven A., and Karen Jensenius (July 2008). Homeward Bound: Recent Immigration Enforcement and the Decline in the Illegal Alien Population. Center for Immigration Studies.
  4. ↑ 4,0 4,1 Adams, J. Q., and Pearlie Strother-Adams (2001). Dealing with Diversity Chicago: Kendall/Hunt.


Stati di Usa

Alabama • Alaska • Arizona • Arkansas • Connecticut • Delaware • Florida • Georgia • Havayi • Idaho • Illinois • Indiana • Iowa • Kalifornia • Kansas • Kentucky • Kolorado • Louisiana • Maine • Maryland • Massachusetts • Michigan • Minnesota • Mississippi • Missouri • Montana • Nebraska • Nevada • Nordal Karolina • Nordal Dakota • Nova-Hampshire • Nova-Jersey • Nova-Mexikia • Nova-York • Ohio • Oklahoma • Oregon • Pensilvania • Rhode Island • Sudal Karolina • Sudal Dakota • Tennessee • Texas • Utah • Vermont • Virginia • Washington • Westal Virginia • Wisconsin • Wyoming

Obtenita de "https://io.wikipedia.org/w/index.php?title=Usa&oldid=1020863"