Չեխոսլովակիա

*Československo*, *Česko‑Slovensko*
Չեխոսլովակիա
(Դրոշ)	(Զինանշան)
	Քարտեզ
	Ընդհանուր տեղեկանք
Մայրաքաղաք	Պրահա
Լեզու	Չեխերեն, Սլովակերեն
Արժույթ	չեխական կրոնա
	Իշխանություն
Պետական կարգ	հանրապետություն
	Պատմություն

Չեխոսլովակիա (չեխերեն և սլովակերեն՝ Československo), պատմական երկիր Կենտրոնական Եվրոպայում։ Գոյություն է ունեցել 1918-1939 թվականներից և 1945-1992 թվականների միջև։ 1918 թվականին հայտարարեց անկախությունը Ավստրո-Հունգարիայից։ 1939-1945 թվականներին տարածքում իշխում էր նացիստական Գերմանիան, իսկ 1945-1990 թթ. միջև պատկանում էր Սոցիալիստական Ճամբարին։ 1993 թվականի հունվարի 1-ին խաղաղաբար բաժանվեց երկու անկախ պետության՝ Չեխիա և Սլովակիա։

Քաղաքական համակարգ

Ստեղծման պահից և մինչև 1969 թվականը Չեխոսլովակիան ունիտար պետություն էր, 1948 թվականից ՝ ունիտար պետություն Սլովակիայի ինքնավարությամբ, 1969 թվականից ՝ դաշնային պետություն, որը բաղկացած էր երկու պետություններից ՝ Չեխիա և Սլովակիա։

Իր պատմության ընթացքում Չեխոսլովակիան ուներ երեք սահմանադրություն. Չեխոսլովակիայի Հանրապետության 1920 թ. Սահմանադրական խարտիա (Ústavní listina Československé republiky), որն ընդունվեց Ազգային ժողովի կողմից, Չեխոսլովակիայի 1948 թ. Սահմանադրություն (Ústava Československé republiky) 1960 թվական Československé socialistické republiky), որն ընդունվել է Ազգային ժողովի կողմից։

Պետության ղեկավարը նախագահն է (Նախագահ), որն ընտրվում է Ազգային ժողովի կողմից 7 տարի ժամկետով (1960-ից ՝ 5 տարի ժամկետով)։ Իրականացրել է ներկայացուցչական գործառույթներ, կարող է լուծարել Ազգային ժողովը (մինչև 1960 թ.): Նա ընդհանուր պատասխանատվություն ուներ Ազգային ժողովի, իսկ 1960 թվականից ՝ նաև քաղաքական պատասխանատվություն։

Օրենսդիր մարմին - Չեխոսլովակիայի Հանրապետության Ազգային ժողով (չեխ. Národní shromáždění Republiky československé, բառեր. Národné zhromaždenie) ընտրվեց ժողովրդի կողմից կուսակցական ցուցակներում ՝ բազմամյա ընտրատարածքներում 6 տարի ժամկետով (1960-ից ՝ 4 տարի), 1954 թվականից սկսած ընտրվել են միամանդատ ընտրատարածքներում, մինչև 1948 թվականը բաղկացած էր Սենատից (Սենատ) և Պատգամավորների պալատից (Poslanecká sněmovna); Մինչև առաջին Ազգային ժողովի ընտրությունը, նրա գործառույթները կատարում էր Հեղափոխական ազգային ժողովը (Revoluční národní shromáždění): 1945-1946 թվականներին։ դրա գործառույթները կատարում էր Չեխոսլովակիայի Հանրապետության ժամանակավոր ազգային ժողովը (1915 թ.-ին ՝ Չեխիայի ժողովրդական խորհուրդը (Česká národní rada), 1969 թվականից ՝ Չեխոսլովակիայի Սովետական Հանրապետության դաշնային ժողովը։ republiky), բաղկացած էր Ազգերի պալատից (Sněmovna národů) և People'sողովրդական պալատից (Sněmovna lidu): Ազգային ժողովը բաղկացած էր 300 պատգամավորներից (Poslanci), որոնք իր անդամներից ընտրվել են Ազգային ժողովի նախագահություն (Předsednictvo Národního shromáždění), որը բաղկացած է Ազգային ժողովի նախագահից (Předsedu Národního shromáždění), Ազգային ժողովի փոխնախագահներ (místopřed) և 24 անդամ։

Գործադիր մարմինը ՝ Կառավարությունը (Վլադա), որը բաղկացած էր վարչապետից և նախարարներից, նշանակվում էր Նախագահի կողմից և պատասխանատու էր Ազգային ժողովի առջև։

Սլովակիայի ներկայացուցչական մարմինը հողային ներկայացուցչությունն է (Zemské zastupitelstvo) 1948 թվականից. Սլովակիայի ազգային խորհուրդը (Slovenská národní rada), ընտրված ժողովրդի կողմից, գործադիր մարմինը ՝ երկրի նախագահն է (Զեմսկի պրեզիդենտ), որը նշանակվել է Նախագահի առաջարկով Ներքին գործերի նախարարության, 1948 թվականից ՝ Կոմիսարների քոլեջ (Sbor pověřenců), նշանակվել է Կառավարության կողմից և պատասխանատու է Սլովակիայի ազգային խորհրդի առջև, 1956 թվականից ՝ նշանակվել է Սլովակիայի ազգային խորհրդի կողմից, 1960 թվականից ՝ Նախագահության կողմից Սլովակիայի ազգային խորհուրդը, 1969-ից ՝ Սլովակիայի կառավարության կողմից։

Տեղական ինքնակառավարման ներկայացուցչական մարմիններ ՝ հող (Zemské zastupitelstvo), շրջան (Okresní zastupitelstvo) և կոմունալ ներկայացուցչություններ (obecní zastupitelstvo), 1945-ից ՝ հող (Zemský národní výbor), 1949-ից ՝ տարածաշրջանային - Krajískáý národní (քաղաքների շրջանների համար) բնակչության կողմից ընտրված ազգային կոմիտեներ, տեղական ինքնակառավարման մարմինների գործադիր մարմինները ՝ հողային կոմիտեներ (Zemský výbor), հողերի նախագահներ (Zemský preziden), շրջանային կոմիտեներ (Okresní výbory), մարզպետներ (hejtman), համայնքային կոմիտեներ (Obecní výbor), քաղաքապետեր (Starosta), 1948-ից ՝ ազգային կոմիտեների նախագահություններ, 1960-ից ՝ մարզերի, շրջանների, քաղաքների, համայնքների և քաղաքային տարածքների խորհուրդներ։

Սահմանադրական վերահսկողության մարմինն է Չեխոսլովակիայի Հանրապետության Սահմանադրական դատարանը (Ústavní soud Československé republiky) (բացակայում է 1948-1969 թվականներին), որն ընտրվել է Նախագահի, Սենատի, Պատգամավորների պալատի, Կառավարության, Գերագույն դատարանի և Գերագույն վարչական կազմի կողմից։

Ժողովրդագրություն

Բնակչությունը (1991) ՝ 15,6 միլիոն, էթնիկ կազմը ՝ չեխերը ՝ 62,8%, սլովակները ՝ 31%, հունգարացիները ՝ 3,8%, գնչուները ՝ 0,7%, սիլեզացիները ՝ 0,3%: Դրանում ընդգրկվել են նաև այլ ազգությունների ներկայացուցիչներ ՝ ռուսներ, ուկրաինացիներ, գերմանացիներ, լեհեր և հրեաներ։

Բնական աճ - 2.7% 1985 թ., 1.7% 1990 թ.

1989 թվականին տղամարդկանց համար կյանքի տևողությունը 67,7 տարի էր, կանանց համար `75,3 տարի։ Բնակչության 23.1% -ը 15 տարեկանից ցածր էին, իսկ 19% -ը `60 տարեկանից բարձր մարդիկ։

Բնակչության խտությունը 1986 թվականին կազմում էր մոտ 121 մարդ / կմ²։ Աշխարհագրական ամենաբնակեցված շրջանը Մորավիան է ՝ 154 մարդ / կմ²։ Միջին ցուցանիշը Չեխիայի համար կազմում էր մոտ 120 մարդ, իսկ Սլովակիայի համար ՝ մոտ 106 մարդ։ 1986 թվականի հունվարի դրությամբ ամենամեծ քաղաքները հետևյալն էին.

Պրահա (Չեխիա) - 1,2 միլիոն մարդ։

Բրատիսլավա (Սլովակիա) - 417103 մարդ։

Բռնո (Չեխիա) - 385 684 մարդ։

Օստրավա (Չեխիա) - 327.791 մարդ։

Կոշիցե (Սլովակիա) - 222,175 մարդ։

Պիլսեն (Չեխիա) - 175.244 մարդ .

Մշակույթ

Կրոն

1991 թվականի մարդահամարի համաձայն. Կաթոլիկներ ՝ 46,4%, ավետարանականներ (լյութերականներ) ՝ 5,3%, ուղղափառներ ՝ 0,34% (շուրջ 53 հազար մարդ), մուսուլմաններ, բուդդիստներ, աթեիստներ 29,5% / 16,7% (հանրապետությունների միջև մեծ տարբերություններ կան) Չեխիա և Սլովակիա))։

Լրատվամիջոցների

Ամենամեծ լրատվական գործակալությունը Չեխոսլովակիայի հեռագրական գործակալությունն է (Ceskoslovenska Tiskova Kancelar): Պետական ռադիոընկերությունը ՝ Չեխոսլովակիայի ռադիոն (Československý rozhlas), ներառում էր Radiožurnál ռադիոկայանները (CPC- ի ժամանակ հայտնի էր Československo), Praha և Vltava, ինչպես նաև տարածաշրջանային ռադիոկայաններ ՝ Brno, Bratislava և այլն։ հեռուստաալիքները ČST1 և ČST 2 (մինչև 1993 թվականի սկիզբը)։ Լրատվամիջոցների իրավապահ մարմինը Հեռարձակման և հեռուստատեսության Դաշնային խորհուրդն է (Federální Rada pro rozhlasové a televizní vysílání), որը հիմնադրվել է 1991 թվականին։

Կինեմատոգրաֆիա և ձայնագրում

Filmové ստուդիա Բարրանդով

Krátký Film Praha - անիմացիոն ստուդիա

Ֆիլմերի բաշխման կենտրոն (Ústřední půjčovna filmů) - կինոթատրոնները միավորող ընկերություն

Supraphon - ձայնագրող ընկերություն Չեխոսլովակիայում

OPOS - ձայնագրող ընկերություն Չեխոսլովակիայում։

Տոներ

1925-1951թվականներ

Նոր տարի՝ հունվարի 1։

Մեծ ուրբաթ.

Զատիկ

Զատկի երկուշաբթի։

Տիրոջ համբարձում։

Պենտեկոստե

Քրիստոսի մարմնի և արյան տոն։

Սուրբ Պետրոս և Պավել առաքյալների օր՝ հունիսի 29։

Աստվածածնի Վերափոխումը՝ օգոստոսի 15։

Անկախության օր՝ հուլիսի 5։

Բոլոր սրբերի օրը՝ նոյեմբերի 1։

Մարիամ Աստվածածնի գաղափարը՝ դեկտեմբերի 8։

Քրիստոսի Ծնունդ՝ դեկտեմբերի 25 և 26։

1951-1991թվականներ

Նոր տարի՝ հունվարի 1։

Զատիկ։

Զատկի երկուշաբթի։

Աշխատանքի օր՝ մայիսի 1։

Ազգայնացման օր՝ հոկտեմբերի 28։

Քրիստոսի Ծնունդ՝ դեկտեմբերի 25 և 26։

Պատմություն

Առաջին համաշխարհային պատերազմի ավարտին Տոմաշ Մասարիկի և Էդվարդ Բենեշի ջանքերով ստեղծվեց Չեխոսլովակիան՝ որպես Ավստրո-Հունգարիայի ժառանգորդ պետություններից մեկը։ 1918-1938 թվականներին գոյատևեց Չեխոսլովակիայի առաջին հանրապետությունը։ 1928-1938 թվականներին այն բաղկացած էր չորս հիմնական մասից. Բոհեմիա, Մորավիա-Սիլեսիա, Սլովակիա, Անդրկարպատ։

1938 թվականին Մյունխենի խորհրդաժողովի ընթացքում Հիտլերի պահանջով Սուդետիան անջատվեց Չեխիայից ու բռնակցվեց Գերմանիային Նույն թվականին, Առաջին վիեննական իրավարարության հետևանքով Հունգարիան ստացել է Սլովակիայի հունգարաբնակ մասերը, 1939 թվականին նաև Անդրկարպատը։ Թուլացած երկրում երկրորդ հանրապետությունը գոյատևեց 1938-1939 թվականները։

1939 թվականին Նացիստական Գերմանիան չեխական մասը ամբողջովին զավթեց, հիմնադրելով Բոհեմիայի և Մորավիայի Պրոտեկտորատը, իսկ սլովակյան մասը վերացրեց տիկնիկային պետության, որի պաշտոնական անունը Սլովակիայի Հանրապետություն էր, հայտնի նաև որպես Սլովակիայի Պետություն։

1945 թվականին Չեխոսլովակիան նորից անկախացավ, սակայն Անդրկարպատը բռնակցվեց Խորհրդային Միությանը։ Երրորդ հանրապետությունը տևեց ընդամենը 1945-1948 թթ.։ 1948 թվականին հաստատվեց կոմունիստական վարչակարգը։ 1960 թվականին երկիրը վերանվանվեց Չեխոսլովակիայի Սոցիալիստական Հանրապետություն։

1968 թվականին, Պրագյան գարնան ընթացքում կոմունիստական կուսակցության նորընտիր առաջին քարտուղար Ալեքսանդր Դուբչեկը բարեփոխություններ նախաձեռնեց։ Խորհրդային Միության և Վարշավյան դաշինքի անդամ երկրների բանակները ներխուժեցին Չեխոսլովակիա, 62 մարդ զոհվեց ու հարյուրավոր մարդիկ վիրավորվեցին։

Կոմունիստական վարչակարգը վերջնական փլուզվեց 1989 թվականի Թավշյա հեղափոխության հետևանքով։ 1990-1992 թթ. միջև երկրի անունը Չեխ և Սլովակ Դաշնային Հանրապետություն էր։ 1992 թվականի դեկտեմբերի 31-ին Չեխոսլովակիան դադարել է գոյություն ունենալուց, հաջորդ օրվանից նրա տարածքում կազմվեց երկու նոր պետություն՝ Չեխիան և Սլովակիան։

Ֆիզիկական աշխարհագրություն

Լեռներ

Չեխոսլովակիան եղել է լեռնային երկիր։ Տիրապետում են անտառային ու անտառատափաստանային լանդշաֆտները։ Արևմտյան մասում Չեխական զանգվածն է, որի եզրերին բարձրանում են հարթագագաթ, միջին բարձրության Չեխական անտառը, Շումավան, Հանքային լեռները և Կրկոնոշե լեռնաշղթաները 800— 1200 մ բարձրություններով (առավելագույնը՝ 1602 մ, Սնեժկա լեռը Կրկոնոշե լեռնաշղթայում)։ Չեխական զանգվածի հարավ-արևելքում Չեխա-Մորավական բարձրավանդակն Է, ուր տարածված են ռելիեֆի կարստային ձևերը։ Չեխոսլովակիայի արևելյան մասում Կարպատյան լեռների համակարգն Է՝ Տատրաներ (Գեռլախովսկի Շտիտ լեռ, 2655 մ, Չեխոսլովակիայի և Կարպատների ամենաբարձր կետը), Մեծ և Փոքր Ֆատրա, Ցածր Տատրաներ, Սլովակյան Հանքային լեռներ և այլ լեռնաշղթաներով։ Լեռները խիստ մասնատված են խոր ձորերով, Սլովակյան Կրասի լեռներում զարգացած են կարստային երևույթները, Կարպատների հարավային մասում՝ հրաբխային զանգվածները։ Հարավից Չեխոսլովակիայի տարածքն է մտնում Միջինդանուբյան հարթավայրի մի մասը։ Չեխոսլովակիայի արևմտյան․ մասը (Չեխական զանգվածը) հանդիսանում է Կենտրոնական Եվրոպայի հին հիմքի վարիսկյան ծալքավորության միջուկը, արևելյան մասը (Կարպատների արևմտյան ճյուղերը) պատկանում է Ալպյան գեոսին- կլինալային մարզին։ Չեխական զանգվածի հիմքը կազմված է մինչքեմբրիի գնեյսներից, գրանուլիտներից, միգմատիտներից, բյուրեղային թերթաքարերից և պալեոզոյի թերթաքարերից, քվարցիտներից ու ավազաքարերից, նստվածքային ծածկոցը՝ կավճի և կայնոզոյան հասակի ապարատեսակներից։ Կարպատների հիմքը կազմում են մինչքեմբրիի և պալեոզոյի մետամորֆային ապարները։

Օգտակար հանածոներ

Օգտակար հանածոներից առկա են եղել քարածուխ, գորշ ածուխ, նավթ, գազ, երկաթ, մանգան, կապար, ցինկ, պղինձ, անագ, վոլֆրամ, ծարիր, սնդիկ, ֆլյուորիտ, գրագիտ, բարիտ, պիրիտ, կաոլին, մագնեզիտ, շինանյութեր ևն։

Կլիմա

Կլիման համարվել է բարեխառն, սակյան արևմուտքից արևելք և ներքին գոգավորություններում ցամաքայնությունն աճում Է։ Հարթավայրերում հունվարի միջին ջերմաստիճանը — 1°-ից մինչև —4 °C Է, Չեխական զանգվածի լեռներում՝ մինչև —7 °C, Կարպատներում՝ մինչև — 10 °C, հուլիսինը՝ համապատասխանաբար՝ 19—21 °C, 8 °C և 4 °C։ Տարեկան տեղումները հարթավայրերում 450—700 մմ են, լեռներում՝ 1600—2100 մմ։ Ձնածածկույթի տևողությունը հարթավայրերում 1,5—2 ամիս Է, լեռներում՝ 2,5—3 ամիս, Կարպատների կատարային մասում՝ մինչև 6 ամիս։

Ներքին ջրեր

Գետային ցանցը խիտ Է, գետերը՝ կարճ։ Մեծ գետերն են Դանուբը (միջին հոսանքի մի մասը) Վահ, Մորավա ն Տիսա վտակներով (Սև ծովի ավազան), Օդրան և Լաբան (վերին հոսանքների շրջանում, Բալթիկ ծովի ավազան)։ Գետերն ունեն ձնաանձրևային սնում, վարարում են գարնանը։ Սառցակալում են 1—2 ամիս։ Դանուբ, Լաբա, Վլտավա (ստորին հոսանքում) գետերը նավարկելի են։ Լճերը փոքր են, ունեն գերազանցապես լեռնասառցադաշտային և տեկտոնական ծագում։ Կան բազմաթիվ լճակներ (50 000 հա ընդհանուր տարածությամբ), որոնք օգտագործվում են ձկնաբուծության և ջրամատակարարման համար։

Հողեր

Գերակշռում են գորշ և լեռնաանտառային գորշ հողերը։ Լեռներում՝ անտառային գոտու վերին մասում, տարածված են լեռնապոդզոլային և լեռնամարգագետնային հողերը, անտառից զուրկ վայրերում՝ ճմային գորշ, ճմակարբոնատային հողերը։ Միջին Չեխիայի և Հարավային Մորավիայի հարթավայրերում զարգացած են սևահողանման հողերը, գետահովիտներում՝ ալյուվիալ հողերը։

Բուսականություն

Մինչև 300 մ բարձրությունները տիրապետում են հերկված տափաստանները՝ կաղնու ն սոճու ոչ մեծ պուրակներով։ Անտառատափաստանը պահպանվել է միայն մշակության համար ոչ պիտանի հողատարածություններում և արգելավայրերում, մինչև 600— 1200 մ բարձրությունները տարածված են կաղնու, հաճարենու, բրգաձև սոճու, ավելի բարձր (մինչև 1500մ)՝ ասեղնատերև (48%-֊ը՝ եղևնի) անտառները։ Անտառները լավ են պահպանվել Կարպատներում և Չեխական զանգվածում։ 1500—1700 մ բարձրություններում տարածված են կորաբուն անտառները, ավելի բարձր՝ թփուտները, ենթալպյան և ալպյան մարգագետինները։

Կենդանական աշխարհ

Կաթնասուններից կան գորշ արջ, գայլ, լուսան, աղվես, կզաքիս, կնգում, եղջերու, կինճ, այծյամ, սկյուռ, ոզնի, թռչուններից՝ խլահավ, կաքավ, արագիլ, արծիվ ևն։ Գետերն ու լճակները հարուստ են ձկներով։ Չեխոսլովակիայում 170.000 հա տարածություն վերցված է եղել պահպանության տակ։ Նշանավոր են Տատրայի ժողովրդական պարկը, Կրկոնոշեի և Պենինների ազգային պարկերը։ Կան արգելանոցներ և բազմաթիվ բնական հուշարձաններ։ 2000-ից ավելի քարանձավներից 21-ը սարքավորված է եղել տուրիզմի համար։ Հատկապես դիտարժան են համարվել Մացոխա (Մորավական կրաս), Ագտելեկյան (Դոմիցա), Դեմենովյան քարանձավները։

Վարչական բաժանում

1918-1923 թվականներին վարչական համակարգը խառն էր. կազմված էր Չեխիայի տարածքում երեք նահանգից (Բոհեմիա, Մորավիա, Սիլեզիա մի մաս), Սլովակիայի տարածքում 21 մարզից, իսկ Անդրկարպատում երկու մարզից։ 1923 թվականին Սլովակիայի 21 մարզերը միացվել են 6 գավառի, իսկ Անդրկարպատի մարզերը՝ մի գավառի։

1928-1938 թվականներին միջև երկիրն ունեց չորս նահանգ. Բոհեմիա, Մորավիա-Սիլեզիա, Սլովակիա, Անդրկարպատ։ 1938 թվականին Սլովակիան և Անդրկարպատը դարձան ինքնավար շրջաններ։

1939-1945 թթ. միջև Նացիստական Գերմանիան էր իշխում տարածքում, բաժանելով այն երկու մասի՝ Բոհեմիայի և Մորավիայի Պրոտեկտորատ (Գերմանիայի ներքո) և Սլովակիայի Հանրապետություն (տիկնիկային պետություն, վերահսկվում էր Գերմանիայի կողմից)։

1945 թվականին վերականգնվեց 1938 թվականի իրավիճակը, բայց Անդրկովկասը միացվեց Խորհրդային Միությանը։ 1949-1960 երկիրը բաժանված էր 19 գավառի և 270 շրջանի, իսկ 1960-1992 միջև 10 գավառի (Պրահան, և 1970 թվականից Բրատիսլավան գավառի նման կարգավիճակ ունեին) և 109-114 շրջանի։

1969 թվականից երկիրն ուներ երկու հիմնական մաս՝ Չեխիայի Սոցիալիստական Հանրապետություն և Սլովակիայի Սոցիալիստական Հանրապետություն։ «Սոցիալիստական» բառը հանվել է 1990 թվականին։

Էթնիկական խմբեր

1921 թվականին երկրի բնակչության 64,37 %-ը կազմում էին «չեխոսլովակներ», 22,95 %-ը գերմանացիներ, 5,47 %-ը հունգարացիներ, 3,39 %-ը ռութեններ, 1,33 %-ը հրեաներ, 0,56 %-ը լեհեր, 0,17 %-ը այլազգիներ, 1,75 %-ը արտասահմանցիներ։

Նացիստական իշխանության ժամանակ հարյուր հազարավոր չեխեր սպանվեցին։ Ավելի քան 70.000 հրեա կոտորվեց, տասը հազարավոր հրեաներ լքել են երկիրը։ 1945 թվականից հետո ավելի քան 2 միլիոն գերմանացի տեղահանվեց, մնացածներից շատերը ամուսնացան չեխի հետ։ Հունգարացիներից շատերը նույնպես աքսորվել են։

Կրոններ

1991 թ. բնակչության 46,4 %-ը կաթոլիկ էր, 5,3 %-ը լութերական, 29,5 %-ը աթեիստ, 16,7 %-ը՝ անհայտ։