Գերմանիայի միավորում (1990)

Գերմանիայի միավորում, պաշտոնական՝ գերմանական վերամիավորում (գերմ.՝ Deutsche Wiedervereinigung) կամ Գերմանիայի միասնության վերականգնում (գերմ.՝ Herstellung der Einheit Deutschlands), 1990 թվականի հոկտեմբերի 3-ին ԳԴՀ-ի և Արևմտյան Բեռլինի՝ ԳՖՀ-ի կազմի մեջ մտնելն է՝ Գերմանիայի Սահմանադրության համաձայն։

Այս «միավորմամբ» նոր պետություն չի ստեղծվել, իսկ միացյալ տարածքներում (գերմ.՝ Beitrittsgebiet) ուժի մեջ է մտել ԳՖՀ-ի 1949 թվականի Սահմանադրությունը` դրա խախտմամբ (1990 թվականից հետո ընդունվել է նոր խմբագրություն)։ Նախկին ԳԴՀ-ի տարածքներում վերստեղծվել են հինգ նոր տարածքներ, միավորված Բեռլինը նույնպես հռչակվել է անկախ տարածք։ Երկու գերմանական պետությունների միավորման իրավական հիմքը դրել է Գերմանիայի նկատմամբ վերջնական կարգավորման մասին պայմանագիրը (պայմանագիրը կոչվում է նաև «Երկու գումարած չորս»՝ ըստ այն ստորագրած պետությունների․ ԳԴՀ և ԳՖՀ, գումարած Մեծ Բրիտանիա, Ֆրանսիա, ԽՍՀՄ և ԱՄՆ), Արևմտյան Բեռլին քաղաք-պետությունը չի մասնակցել պայմանագրին։

Նախապատմություն

Նախաձեռնություններ՝ խորհրդային Արևմտյան Գերմանիայի հարաբերությունների շրջանակներում

Գերմանիայի միավորման առաջին քայլն արվել է 1952 թվականի մարտին։

1952 թվականի մարտի 10-ին ԽՍՀՄ-ի կողմից առաջադրված «Ստալինի հայտագրում», որը հայտնի է նաև որպես «մարտի հայտագիր» կամ «հաշտության հայտագիր», առաջարկվել է բոլոր օկուպացիոն տերություններին (Մեծ Բրիտանիա, Ֆրանսիա, ԱՄՆ, ԽՍՀՄ) անհապաղ և գերմանական կառավարության մասնակցությամբ սկսել Գերմանիայի հետ խաղաղ պայմանագրի մշակումը, որի նախագիծը կցվում էր։ ԽՍՀՄ-ը պատրաստ է եղել համաձայնել երկրի միավորմանը, թույլ տալ գերմանական բանակի, ռազմական արդյունաբերության և ժողովրդավարական կուսակցությունների ու կազմակերպությունների ազատ գործունեությունը, սակայն ռազմական դաշինքներին Գերմանիայի չմասնակցելու պայմանով։

Դա հանգեցրել է «Հայտագրերի ճակատամարտի» արևմտյան տերությունների և Միության միջև, որի արդյունքում Արևմուտքը փաստացի մերժել է խորհրդային առաջարկը՝ պնդելով, որ միավորված Գերմանիան պետք է ազատ լինի ՆԱՏՕ-ին անդամակցելու մեջ։

Ավելի ուշ` 1988 թվականի հոկտեմբերին, այս թեման շարունակվել է ԳՖՀ կանցլեր Հելմուտ Կոլի Մոսկվա կատարած այցի ժամանակ։ Անգամ այս այցից առաջ ԳՖՀ իշխանությունները առաջարկություններ են արել Գերմանիայի հնարավոր վերամիավորման վերաբերյալ, որին Միխայիլ Գորբաչովից խրախուսական պատասխան է ստացվել. ԽՄԿԿ կենտկոմի գլխավոր քարտուղարը, ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի նախագահության նախագահը նամակ է գրել Կոլին, որում առաջին անգամ խոսքեր են հայտնվել երկու երկրների հարաբերություններում «նոր գլուխ» բացելու անհրաժեշտության մասին^[1]։

1988 թվականի հոկտեմբերի 28-ին` Հելմուտ Կոլի Մոսկվա կատարած պատասխան այցի ժամանակ, որտեղ նրան դիմավորել են, Գորբաչովի և Կոլի միջև կարևոր բանակցություններ էին տեղի ունեցել Կրեմլի Քեթրին սրահում, ինչը շրջադարձային պահ է եղել ԳԴՀ-ի և ԳՖՀ-ի միավորման խնդրի լուծման հարցում։

1989 թվականի հունիսին` Գորբաչովի ԳՖՀ կատարած այցի ժամանակ, ստորագրվել է համատեղ հայտարարություն։ Ինքը՝ Հելմուտ Կոլը, բնութագրել է այս փաստաթուղթը` որպես անցյալի տակ գծված որոշակի գիծ, միևնույն ժամանակ՝ որպես դեպի ապագա տանող ճանապարհը լուսավորող աղբյուր։ Գորբաչովն իր հերթին փաստաթուղթը որակել է «առաջխաղացում»։ Դրանից հետո ԽՍՀՄ և ԳԴՀ ղեկավարները մեկ անգամ չէ, որ հանդիպել էին՝ Գերմանիայի միավորման հատուկ մեխանիզմ մշակելու համար։ Այս բանակցությունների արդյունքում Գորբաչովը համաձայնվել է Կոլի կողմից առաջարկված պայմաններով Գերմանիայի վերամիավորմանը^[1]։ Հետագայում ԽՍՀՄ շատ առաջատար քաղաքական գործիչներ և առաջնորդներ ընդդեմ Գորբաչովի, պնդում էին, որ Խորհրդային Միության համար Գերմանիայի վերամիավորումը անբարենպաստ էր^[2]։ Մասնավորապես, ԳՖԴ-ում ԽՍՀՄ-ի նախկին արտակարգ և լիազոր դեսպան Վ. Ֆալինը ասել է. «Նույնիսկ Գերմանիայի Ֆեդերատիվ Հանրապետության կանցլեր Լյուդվիգ Էրհարդի օրոք 124 միլիարդ մարկ գումարը տրվել է «հատուցման» կարգով՝ Գերմանիայի վերամիավորման համար։ 1980-ականների սկզբին 100 միլիարդ մարկ, որպեսզի ԳԴՀ դուրս գա Վարշավայի պայմանագրից և դառնա չեզոք, ինչպես Ավստրիան։ Ես ասում էի Գորբաչովին. «Մենք բոլոր հնարավորություններն ունենք Գերմանիայի համար միջուկային տարածքի կարգավիճակ ձեռք բերելու համար և կանխելու ՆԱՏՕ-ի ընդլայնումը դեպի արևելք. ըստ հարցումների, մեզ կաջակցի բնակչության 74% -ը։ Ինքը` «Վախենամ գնացքն արդեն գնացել է»։ Փաստորեն, նա ասաց իրենց. «Տվեք մեզ 4,5 միլիարդ մարկ՝ մարդկանց կերակրելու համար»։ Եվ վերջ։ Նա նույնիսկ չգրեց Խորհրդային Միության պարտքերը երկու Գերմանիային՝ չնայած, որ մեր ունեցվածքները միայն ԳԴՀ-ում արժեր տրիլիոն մարկ»^[1]^[3]։

ԱՄՆ-ի, Մեծ Բրիտանիայի և Ֆրանսիայի դերը Գերմանիայի միավորման գործում

Գերմանիայի կապիտուլյացիայի պայմանների համաձայն՝ որպես Երկրորդ համաշխարհային պատերազմում պարտված երկիր, գերմանական պետությունն, ըստ էության, գտնվելու է հաղթող երկրների միջազգային վերահսկողության տակ։ Խորհրդային Միության ներկայացուցիչները ստիպված են եղել շատ փորձել համոզել Մարգարետ Թետչերին` իր համաձայնությունը տալու Գերմանիայի վերամիավորմանը։ Սկզբում հարկավոր է եղել համոզել Ֆրանսիայի նախագահ Ֆրանսուա Միտտերանին^[4]։ Ամերիկայի նախագահ Ջորջ Բուշը հենց սկզբից անվերապահորեն աջակցում է Կոլի գործողություններին, քանի որ Գերմանիայի վերամիավորման ժամանակ նա տեսնում էր աշխարհում ուժերի հավասարակշռությունը ԱՄՆ-ի և ՆԱՏՕ-ի օգտին փոխելու հնարավորություն^[5]։ Ի վերջո, հաղթող երկրների կոնսենսուս է ձեռք բերվել, նրանք պայմանավորվել էին միավորված Գերմանիային լիարժեք ինքնիշխանություն շնորհել և 1990 թվականի սեպտեմբերի 12-ին Մոսկվայում ստորագրել էին Գերմանիայի վերաբերյալ վերջնական կարգավորման մասին պայմանագիրը։

Ընդհանուր իրավիճակը Եվրոպայում միավորման նախօրեին

Ընդդիմության ուժեղացումն ու հունգարական սոցիալիստական աշխատավորական կուսակցության ազատականացումը հանգեցրել է 1989 թվականի հեղափոխությանը Հունգարիայում և 1989 թվականի մայիսին Հունգարիայի և Ավստրիայի միջև «երկաթե վարագույրի» հետագա վերացմանը^[6]։ Օգոստոսի 19-ին Ավստրո-Հունգարիայի սահմանին Սոպրոն քաղաքի մերձակայքում տեղի է ունեցել խաղաղության ցույց։ Երկու երկրների համաձայնությամբ՝ Սբ. Մարգարեթեն և Սոպրոնկոհիդա գյուղերի միջև հին Բրատիսլավայի ճանապարհի սահմանային դարպասը խորհրդանշականորեն բացվել է եղել երեք ժամ։ Այս իրադարձությունները շղթայական ռեակցիա են սկսել, որի արդյունքում ԳԴՀ-ն դադարել է գոյություն ունենալուց և փլուզվել է Արևելյան դաշինքը^[7]^[8]։

1989 թվականի հոկտեմբերին ժողովրդական զանգվածների ճնշման տակ ԳԴՀ-ի բազմամյա առաջնորդ, կոմունիստների ղեկավար է.Հոնեկերը կամավոր հրաժարվել է իշխանությունից՝ այն փոխանցելով իր զինակից էգոն Կրենցին։ ԳԴՀ-ի նոր իշխանությունը ստիպված է եղել մեղմել սահմանային ռեժիմը Արևելյան և Արևմտյան Բեռլինի միջև սահմանին՝ պարզեցնելով սահմանի անցումը։ Դա հանգեցրել է արևելյան և արևմտյան Բեռլինի միջև սահմանի զանգվածային անցմանը 1989 թվականի նոյեմբերին և Բեռլինի պատի անկմանը նոյեմբերի 9-ին։ 1989 թվականի նոյեմբերի 28-ին՝ Բեռլինի պատի անկումից երկու շաբաթ անց, ԳՖՀ-ի կանցլեր Հելմուտ Կոլը հայտարարել է 10 կետից բաղկացած ծրագիր, որը երկու Գերմանիաներին կոչ է անում ընդլայնել իր համագործակցությունը հնարավոր վերամիավորման նպատակով^[9]։

ԳԴՀ-ի և ԳՖՀ-ի առաջնորդները միավորման օրը։ Ձախից աջ՝ Ռիխարդ ֆոն Վայցզեկեր, Սաբինա Բերգման-Պոլ, Վալտեր Շեել և Լոթար Դե Մեզիեր

Համերկրային պետության ստեղծման նախադրյալ են դարձել 1990 թվականի մարտին ԳԴՀ-ի խորհրդարանական ընտրությունները։ Այս ընտրություններում մեծ տարբերությամբ հաղթել են արևելագերմանական Քրիստոնյա-դեմոկրատները։ Նրանց առաջնորդ Լոթար դե Մեզիերը դառնում է ԳԴՀ կառավարության ղեկավարը։

Միավորման գործընթացի հիմնական փուլեր

1990 թվականի մայիսի 18-ին Բոնում Կոլն ու դե Մեզիրեսը ստորագրել են համաձայնագիր միասնական տնտեսական տարածք ստեղծելու մասին^[10]։ Հուլիսի 1-ից ԳԴՀ-ի տարածքում շրջանառության մեջ է մտել ԳԴՀ-ի գերմանական մարկը, այն դեպքում, երբ Գերմանիայի Դեմոկրատական Հանրապետության մարկը վերացել է։

Օգոստոսի 31-ին ԳԴՀ-ի և ԳԴՀ-ի միավորման մասին պայմանագիր է կնքվել, որը ստորագրել են Գերմանիայի ներքին գործերի նախարար Վոլֆգանգ Շոյբլեն և ԳԴՀ-ի խորհրդարանական քարտուղար Գյունտեր Կրաուզեն։ Երկու երկրների միավորման համար օգտագործվել Է ԳՖՀ-ի Սահմանադրությամբ նախատեսված հնարավորությունը (հոդված 23)։ ԳԴՀ-ի տարածքը ներառվել է ԳՖՀ-ի կազմում, և ԳՖՀ-ի սահմանադրության գործողությունը տարածվել է նոր տարածքի վրա։

Սեպտեմբերի 12-ին Մոսկվայում կնքվել է «Գերմանիայի նկատմամբ վերջնական կարգավորման մասին պայմանագիր», որը ստորագրել են ԳԴՀ, ԳԴՀ, ԽՍՀՄ, ԱՄՆ, Ֆրանսիայի և Մեծ Բրիտանիայի արտաքին քաղաքական գերատեսչությունների ղեկավարները։ Միավորման պայմաններից մեկը եղել է ԳԴՀ-ի սահմանադրության մեջ ներառել դրույթ 1990 թվականից հետո Գերմանիայի բոլոր մասերը միավորվելու և Լեհաստանի հետ երկու պետությունների միջև սահմանի վերջնական ճանաչման մասին պայմանագրի ստորագրելու մասին։

Գերմանիայի միավորումը տեղի է ունեցել 1990 թվականի հոկտեմբերի 3-ին։ Այդ օրվանից ի վեր այս օրը գերմանական միասնության օրն է (գերմ.՝ Tag der deutschen Einheit)^[11] և նշվում է ամեն տարի որպես ազգային տոն։ Այդ օրը 00:00-ից ԳԴՀ-ն դադարել է գոյություն ունենալ, լուծարվել են դրա պետական ինստիտուտները, բանակը և նավատորմը։ Փաստացի ԳՖՀ-ն, որն իրեն է միացրել ԳԴՀ-ն, մնացել է ԵՏՄ-ի և ՆԱՏՕ-ի անդամ։ Միևնույն ժամանակ, միավորված Գերմանիան լիակատար ինքնիշխանություն ձեռք է բերել միայն 1991 թվականի մարտի 15-ին՝ Գերմանիայի նկատմամբ վերջնական կարգավորման մասին պայմանագրի ուժի մեջ մտնելու օրը։

1990 թվականի հոկտեմբերի 14-ին ԳՖՀ-ի կազմի մեջ են մտել նախկին ԳԴՀ-ի հինգ նոր վերստեղծված տարածքները՝ Բրանդենբուրգը, Մեկլենբուրգ Առաջավոր Պոմերանիան, Սաքսոնիան, Սաքսոնիա-Անհալթը, Թյուրինգիան և Բեռլինի տարածքը, որոնց սահմանները մասնակիորեն տարբերվում են մինչև 1952 թվականը ԳԴՀ-ում գործող հողերից։ 1990 թվականի դեկտեմբերի 15-ին, Կենտրոնական Եվրոպայի ժամանակով ժամը 19:58-ին ավարտվել է ԳԴՀ-ի երկու պետական հեռուստաալիքներից մեկի՝ DFF1-ի հեռարձակումը։ DDF1 հաճախականությունների վրա գործարկվել ARD-ն։ DFF2 հեռուստաալիքը փոխել է անվանումը DFF Länderkette, և իր հեռարձակումը շարունակել է մինչև 1991 թվականի դեկտեմբերի 31-ը։ 1992 թվականի հունվարի 1-ի գիշերը DFF Länderkette-ն ևս ամանորյա շոուի թողարկման ժամանակ ավարտել է հեռարձակումը, իսկ նրա հաճախականությունները բաժանվել են նոր հողային հանրային հեռուստաընկերությունների միջև։ GDR-ի ռադիոհեռարձակման ալիքների լիկվիդացիան իրականացվել է փուլ առ փուլ՝ մինչև 1991 թվականի դեկտեմբերի 31-ը, վերջինը՝ 1990 թվականի օգոստոսին, DS Kultur-ի վերափոխված ռադիոկայաններից, եթերում պահվել է մինչև 1994 թվականի հունվարի 1-ը։

«Միավորման Հայրեր» հուշարձանը Axel Springer SE շենքի մոտ՝ Բեռլինում

ԳԴՀ նախկին վարչապետ Լոտար դե Մեզիերը սկզբում մտել է Գերմանիա կառավարության կազմի մեջ, սակայն շուտով բռնվել է Շտազիի հետ կապեր ունենալու համար և պաշտոնաթող է եղել։

Տնտեսական տեսանկյուն

Գերմանիայի միավորման աշխատանքները, ինչպես նաև` Արևելյան Գերմանիայի տնտեսության վերակառուցումը նոր ձևով զգալի լրացուցիչ ֆինանսներ են պահանջել։ Գերմանիայում ներդրվել է համերաշխության հավելավճար, որը կազմել է եկամտահարկի (ֆիզիկական անձանց համար) և շահութահարկի (իրավաբանական անձանց համար) վճարման ենթակա գումարի 7,5% -ը։ Այժմ այդ հավելավճարի տոկոսադրույքը կազմում է 5.5 % և գանձվում է եկամուտների որոշակի մակարդակը գերազանցելու դեպքում։ 2018 թվականին համերաշխության հավելավճարից ստացված եկամուտը կազմել է 18,93 մլրդ եվրո^[12]։

Տնտեսական և արժութային միությունն ուժի մեջ է մտել 1990 թվականի հուլիսի 1-ից, գերմանական մարկը փոխվել է ԳԴՀ մարկի` 1:1 հարաբերակցությամբ աշխատավարձի, կենսաթոշակների և կանխիկ գումարի մի մասի համար և 2:1 հարաբերակցությամբ՝ երկարաժամկետ խնայողությունների և վարկային պարտավորությունների համար^[13]։

Արվեստում

Գերմանիայի միավորումը և միավորման ուղեկցող գործընթացները ԳԴՀ-ում՝ Վոլֆգանգ Բեկերի «Գուդ բայ, Լենին» ֆիլմի հիմնական թեման։
Բեռլինի պատի անկումը և դրան նախորդող իրադարձությունները ցուցադրվել են «Բորնհոլմեր փողոց» ֆիլմում։

Ծանոթագրություններ

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 «Как Горбачёв объединял Германию» (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ փետրվարի 2-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 1-ին.
↑ «Объединение Германии: необходимость или политическое предательство?» (ռուսերեն). Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 20-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ url-status (link)
↑ «Валентин ФАЛИН вспоминает и размышляет» (Беседа В.М.Фалина с издательницей еженедельника "Цайт" графиней М.Денхофф и главным редактором "Цайт" Т.Зоммером) (ռուսերեն). Обсервер. Արխիվացված օրիգինալից 2008 թ․ ապրիլի 16-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 20-ին.
↑ «Бремя единой Германии» (ռուսերեն). Известия. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ փետրվարի 2-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 23-ին.
↑ Бернд Бонвеч; Ю. В. Галактионов. «Германский вопрос и объединение Германии». История Германии. Том 2. От создания Германской империи до начала XXI века (ռուսերեն). Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 23-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ url-status (link) CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
↑ THE WORLD; Despite New Stirrings, Dream of 'One Germany' Fades by Serge Schmemann, The New York Times, 14 May 1989
↑ Thomas Roser: DDR-Massenflucht: Ein Picknick hebt die Welt aus den Angeln (German — Mass exodus of the GDR: A picnic clears the world) in: Die Presse 16 August 2018.
↑ Miklós Németh in Interview with Peter Bognar, Grenzöffnung 1989: «Es gab keinen Protest aus Moskau» (German — Border opening in 1989: There was no protest from Moscow), in: Die Presse 18 August 2014.
↑ «GHDI - Document».
↑ Падение Берлинской стены
↑ Vertrag zwischen der Bundesrepublik Deutschland und der Deutschen Demokratischen Republik über die Herstellung der Einheit Deutschlands (Einigungsvertrag) = 1990 թվականի օգոստոսի 31-ին Բեռլինում Գերմանիայի Դաշնային Հանրապետության և Գերմանիայի Դեմոկրատական Հանրապետության կողմից ստորագրված միավորման մասին պայմանագիր (գերմ.).
↑ «Steuereinnahmen durch den Solidaritätszuschlag in Deutschland bis 2018» (գերմաներեն). Statista. Վերցված է 2019 թ․ օգոստոսի 11-ին.
↑ Германия: Вызовы XXI века Արխիվացված 2015-10-03 Wayback Machine. — М., 2009. — с. 80

Արտաքին հղումներ

Դ. Ռոզենբերգ։ Գաղութացումը Արևելյան Գերմանիայում // «Երկընտրանքներ», 1992. № 2 — С. 33—50
Քսան տարի միասին // Lenta.ru
The Unification Treaty (Berlin, 31 August 1990)(անգլ.)
Hessler, Uwe, «The End of East Germany», dw-world.de, 23 August 2005
Berg, Stefan, Steffen Winter and Andreas Wassermann, «Germany’s Eastern Burden: The Price of a Failed Reunification», Der Spiegel, 5 September 2005(անգլ.)
Wiegrefe, Klaus, «An Inside Look at the Reunification Negotiations»Der Spiegel, 29 September 2010(անգլ.)
even dangerous"? Margaret Thatcher and German Unification, Academia.edu, 2016(անգլ.)
Problems with Reunification from the Dean Peter Krogh Foreign Affairs Digital Archives(անգլ.)

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Գերմանիայի միավորում (1990)» հոդվածին։

[КМ-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 «Как Горбачёв объединял Германию» (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ փետրվարի 2-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 1-ին.

[ЦК-2] «Объединение Германии: необходимость или политическое предательство?» (ռուսերեն). Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 20-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ url-status (link)

[Ф-3] «Валентин ФАЛИН вспоминает и размышляет» (Беседа В.М.Фалина с издательницей еженедельника "Цайт" графиней М.Денхофф и главным редактором "Цайт" Т.Зоммером) (ռուսերեն). Обсервер. Արխիվացված օրիգինալից 2008 թ․ ապրիլի 16-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 20-ին.

[Известия-4] «Бремя единой Германии» (ռուսերեն). Известия. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ փետրվարի 2-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 23-ին.

[ИГ-5] Бернд Бонвеч; Ю. В. Галактионов. «Германский вопрос и объединение Германии». История Германии. Том 2. От создания Германской империи до начала XXI века (ռուսերեն). Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 23-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ url-status (link) CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)

[6] THE WORLD; Despite New Stirrings, Dream of 'One Germany' Fades by Serge Schmemann, The New York Times, 14 May 1989

[7] Thomas Roser: DDR-Massenflucht: Ein Picknick hebt die Welt aus den Angeln (German — Mass exodus of the GDR: A picnic clears the world) in: Die Presse 16 August 2018.

[8] Miklós Németh in Interview with Peter Bognar, Grenzöffnung 1989: «Es gab keinen Protest aus Moskau» (German — Border opening in 1989: There was no protest from Moscow), in: Die Presse 18 August 2014.

[9] «GHDI - Document».

[ПБС-10] Падение Берлинской стены

[Einigungsvertrag-11] Vertrag zwischen der Bundesrepublik Deutschland und der Deutschen Demokratischen Republik über die Herstellung der Einheit Deutschlands (Einigungsvertrag) = 1990 թվականի օգոստոսի 31-ին Բեռլինում Գերմանիայի Դաշնային Հանրապետության և Գերմանիայի Դեմոկրատական Հանրապետության կողմից ստորագրված միավորման մասին պայմանագիր (գերմ.).

[12] «Steuereinnahmen durch den Solidaritätszuschlag in Deutschland bis 2018» (գերմաներեն). Statista. Վերցված է 2019 թ․ օգոստոսի 11-ին.

[13] Германия: Вызовы XXI века Արխիվացված 2015-10-03 Wayback Machine. — М., 2009. — с. 80

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]