K wobsahej skočić

Radwor

Z Wikipedije, swobodneje encyklopedije
Radwor
němsce Radibor
Radwor na karće Sakskeje
Radwor na karće Sakskeje
DEC
Zakładne daty
stat Němska Němska
zwjazkowy kraj SakskaSakska Sakska
wokrjes Budyski
wysokosć 165 metrow n.m.hł.
přestrjeń 61,99 km²
wobydlerstwo 3.106 (31. dec 2023)[1]
hustosć zasydlenja 50 wob. na km²
póstowe čisło 02627
předwólba (+49) 035935
awtowa značka BZ, BIW, HY, KM
Politika a zarjadnistwo
wjesnjanostka Madeleine Rentschowa (HFM)
adresa Dróha Alojsa Andrickeho 2
02627 Radwor
webstrona radibor.de
Połoženje Radworja w Sakskej
KartaČěskaDrježdźanyWokrjes ZhorjelcWokrjes MišnoWokrjes Sakska Šwica-Wuchodne Rudne horyWarnoćicyBudyšinNjedźichowBiskopicyPorchowChrósćicyKumwałdZemicy-TumicyDobruša-HuskaHalštrowska HolaHalštrowFrankenthalHodźijWulka DubrawaGroßharthauGroßnaundorfBudestecyWulke RědorjecyMalešecyHaselbachtalBukecyWojerecyKamjencKinsporkRakecyKubšicyŁužnicaŁutySwětłaŁazMalešecyNjebjelčicyNjeswačidłoNeukirch pola KinsporkaWjazońcaHornja HórkaOhornWóslinkOttendorf-OkrillaPančicy-KukowPołčnicaBóšicyRadebergRadworWorklecyRalbicy-RóžantRamnowŠěrachow-KorzymSmělna-PóckowyKamjencSepicyZałomSprjewiny DołSćenjowWołbramecyWachowWósporkWjelećinKulowBraniborskaPólska
Karta
wikidata: Radwor (Q93286)
51.2514.4


Radwor (po starym prawopisu Radwoŕ; němsce Radibor) je wjes a přisłušaca gmejna we wokrjesu Budyšin w Hornjej Łužicy, něhdźe 10 km sewjernje Budyšina. Wjes sama ma wokoło 650 wobydlerjow, gmejna wokoło 3200. Wosebje w přewažnje katolskim juhu gmejny rěči wulki dźěl ludnosće serbsce.

Gmejna słuša do připóznateho sydlenskeho ruma Serbow w Sakskej.

Powětrowy wobraz Radworja (2017)
Mała Sprjewja a rybjacy hat pola Lipiča

Radworski gmejnski teritorij rozpřestrěwa so wot Budyskeje měšćanskeje hranicy na juhu hač do krajinje hornjołužiskeje hole a hatow na sewjeru.

Južny dźěl gmejny słuša k pahórkatym Hornjołužiskim honam z wunošnymi pódami. Najwyše wuhorbjenje je 199,3 m wysoka Kaponica mjez Drobami a Łupjanskej Dubrawku. Přez płony sewjer gmejny běži Mała Sprjewja, najdlěša rěka w Radworskej gmejnje a zdobom zakład mnohich rybjacych hatow. Z jeje přitokom je z Łomska pochadźaca Łomšćanka. W samym sewjeru leži z Minakałskej holu jedne z najwjetšich lěsnišćow Hornjeje Łužicy.

Radwor mjezuje na gmejnje Łaz a Hamor na sewjeru, Wulku Dubrawu na wuchodźe, město Budyšin a gmejnu Hodźij na juhu a na gmejnje Njeswačidło a Rakecy na zapadźe.

Michał Rostok naliči 1887 slědowace serbske ležownostne mjena za tehdyšu Radworsku gmejnu: Lišonc, Hózdź, Pola zwěrinownje, Na Traškowje, Hućina, Chasowske lada, Butřeńka, Popec hory, Fararjec jězor, Kobańkec jězor, Chěžkec hórka, Fararjec skała, Wulki hat, Mały hat, Młynske chěže, Čorny Hodleŕ, Na wětrniku, Kšibjeńčna korčma, Haćišća, Čorne hory, Wińca.[2]

Radwor a wokolina na karće z lěta 1844

Wjes naspomni so k prěnjemu razej w lěće 1221 jako Ratibor, bě pak hižo w srjedźowěku stejišćo wodoweho hrodu, ležaceho w sewjernym dźělu nowowěkowskeho hrodu. Hrjebja tuteje twjerdźizny je pola dźensnišeho hrodu přeco hišće spóznajomna. Na Hrišći, małym kopcu z dobrym wuhladom přez nižinu Łomšćanki při puću do Kamjeneje, namakachu w běhu twarjenja železniskeje čary Radwor–Lubij w lěće 1905 zažnostawizniske pohrjebnišćo, kotrež so wot srjedźneje bronzoweje doby (1500 do Chr.) hač do zažneje železoweje doby (500 do Chr.) wjace hač tysac lět dołho wužiwaše.

Stara wosadna cyrkej při nawsy

Za zakład wjesneho mjena maja mjenowědnicy muske předmjeno z woznamom „tón, kiž rady wojuje“ (rad = rady, wjesoły; boriti = wojować).

Prěnja drjewjana cyrkej steješe hižo w lěće 1270 při nawsy.[3] Za lěto 1359 su skótne wiki w Radworju zapisane, kotrež so pozdźišo do Rakec a wokoło 1870 do Njeswačidła přepołožichu. Jako zarunanje dósta Radwor kermušne wiki za holanske produkty. W lěće 1397 załoži wěsty Sigmund Behr z Budyšina Radworsku křižnu cyrkej a dari ju wjesku Kamjenej. W lěće 1495 naspomni so Radworska cyrkej w Mišnjanskim wopismje jako jedna z 18 Budyskemu tachantstwu podrjadowanych cyrkwjow. Wot teje stareje wosadneje cyrkwje z 15. lětstotka je so jenož něhdyše wołtarnišćo wobchowało, kotrež je dźensa po zdaću najstarše twarjenje we wsy. Posledni pohrjeb na tamnišim starym kěrchowje bě 1883.[3]

Doba reformacije a jeje wuskutki

[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Radworske ryćerkubło bě wot 1463, přez dobu reformacije, hač do 1589 we wobsydstwje swójby von Plaunitz. Jako Radworski knjez spyta Hans von Plaunitz, ewangelsku konfesiju přećiwo woli Radworčanow zawjesć, štož bu pak 1575 wot kejžora Maksimiliana II. zakazane. Jeho naslědnik kejžor Rudolf II. w ramiku pobyta w Budyšinje zasadźenje katolskeho duchowneho w Radworju wosobinsce podpěrowaše. Zwada wo nabožinsku přisłušnosć serbskeje wsy traje tež pod knjezami von Minckwitz w 17. lětstotku a wosebje w Třicećilětnej wójnje dale. 1632 chcyše knjez Christoph von Minckwitz samo jutrowne jěchanje jako typiski katolski nałožk zakazać, štož k wulkej bijeńcy z dobyćom wjesnjanow wjedźeše. Diferency mjez Radworčanami a jich knjezom trajachu hač do lěta 1675 a Radwor wosta jako wuslědk jenička katolska wosada z ewangelskim knjezom w cyłej Sakskej.

Radworski hród z 18. lětstotka

Dźensniši hród bě so hižo wokoło 1720 natwarił. K prěnjemu razej po reformaciji přewza z generalom Josephom von Riedom w lěće 1765 zaso katolski knjez Radworske ryćerkubło. Wot 1782 bydleše tam hrabina von Bolza, pod kotrejež knjejstwom so poćeženje Radworčanow přez wotedawki přiwótři. 1854 kupi Clemens von Einsiedel ryćerkubło.

Hižo 1650 měješe Radwor swójsku šulu, na kotrejž wučeše hač do 1850 jenički wučer. Mikławš Brojer wuwučowaše w lěće 1836 na přikład cyłkownje 120 šulerjow w třoch rjadownjach. W lěće 1848 so mjeztym hižo wjace hač 200 šulerjow na Radworskej šuli wuwučowachu, z kotrychž rěčachu 98 % serbsce.[4] Wjetša šula natwari so w lěće 1874 za hatkom w zapadźe wsy.

W rewoluciskimaj lětomaj 1848 a 1849 wuwi so Radwor k srjedźišću serbskeho burskeho hibanja. Při tym hraješe Serbske burske towarstwo, kotrež so 4. junija 1848 załoži, z jeho předsydu Michałom Ćěslu centralnu rólu. Po tutym přikładźe załožichu so podobne towarstwa w dalšich serbskich wsach, kotrež wjesne towaršnostne žiwjenje organizowachu. W oktobrje 1848 so 17 towarstwow z 1200 čłonami k Zjedoćenym serbskim towarstwam zjednoćichu a tak prěni serbski třěšny zwjazk załožichu. Po poraženej byrgarskej rewoluciji w meji 1849 bu zwjazk zakazany.

Po zwrěšćenym pospyće Christopha von Minckwitza křižerski procesion 1632 zakazać, so nałožk tola zhubi. Hakle 1882 so jutrowne jěchanje, po wjace hač dwě sćě lětach, znowa wožiwi, spočatnje do Zdźěrje a wot 1892 do noweje Baćońskeje wosady. Jenož we wójnskim lěće 1945 so njejěchaše.[3]

Dokelž njebě dalšeho městna we wjace hač 400 lět starej cyrkwi při nawsy, staji hrabja von Einsiedel ležownosć při puću do Chelna w juhu wsy za nowotwar k dispoziciji. Tam natwari so w lětomaj 1895/96 po namjeće Mikławša Žura a pod nawodom Drježdźanskeho architekta Ernsta Giese nowa wosadna cyrkej „Marije kralowny róžowca“.

Swjaty křiž na Radworskej nawsy

Na hibanju za serbsku awtonomiju wokoło Serbskeho narodneho wuběrka wobdźělichu so tež wjacori Radworčenjo, wosebje Michał Nawka. Dnja 29. oktobra 1922 załoži so Radworska jednota Serbskeho Sokoła pod nawodnistwom Mikławša Bjarša a Michała Rječki.[5]

W lěće 1935 wučachu při Radworskej šuli pjećo serbscy a jedyn němski wučer, štož bě w tym času nimale jónkrótne. Prawidłownje protestowaše wjednistwo nacionalsocialistiskeho „Jungvolka“ přećiwo tymle wobstejnosćam a přećiwo narodnemu nastajenju serbskich wučerjow, při čimž naspomnichu wosebje wučerja Michała Nawku a šulskeho nawodu Jana Andrickeho jako „radikalneju Serbow“. Zdobom spyta němski wučer Ebermann na šuli struktury nacionalsocialistiskeho młodźinskeho dźěła přesadźić. Farar Józef Nowak a serbscy wučerjo přećiwo tomu swójske serbsko-katolske młodźinske dźěło zesylnjachu, tak zo bě w awgusće 1935 jenož 29 wot 64 Radworskich hólcow z čłonom Jungvolka.[6] 1937 přesadźichu so serbscy wučerjo Michał Nawka, Jurij Kubaš a Hańža Welsec do zapadneje Sakskeje, tak zo bě na Radworskej šuli jenož hišće jedyn serbski wučer přistajeny.[7]

Poslednja wobsedźerka před rólnej reformu po Druhej swětowej wójnje bě Johanna von Welck. Přez rólnu reformu rozdźělichu so ležownosće ryćerkubła. Pri tym přeńdźe tež dźěl něhdyšeho kublerskeho lěsa za dźensnišim stadionom do wobsydstwa Radworskeje gmejny, kotryž słuša dźensa k poslednim lěsam na Radworskich honach.

Při starej Budyskej dróze južnje wsy steji srjedźowěkowski kamjentny křiž.

Ze starej wosadnej cyrkwju z 15. lětstotka při nawsy, trochu staršej křižnej cyrkwju na kěrchowje při puću do Lutobča a nowej wosadnej cyrkwju swjateje Marije, kralowny róžowca z lěta 1896 steja w Radworju tři katolske cyrkwje. We wsy a na Radworskich honach namakaja so mnoho swjatych křižow a postawow madony, kotrež zwjetša z 19. a 20. lětstotka pochadźeja.

Radworski hród je so ze zažneho 18. lětstotka wobchował.

Radworska cyrkej swj. Marije, kralowny róžowca

Po Arnošta Mukowej statistice měješe Radwor we 1880tych lětach 571 wobydlerjow, mjez nimi 548 Serbow (96 %) a 23 Němcow.[8] W lěće 1956 zwěsći Arnošt Černik serbskorěčny podźěl ludnosće wot 73,2 %,[9] zdźěla přez přićehnjenje wuhnatych z něhdyšeho němskeho wuchoda po Druhej swětowej wójnje.

W lěće 1925 bě we wsy samej mjez 705 wobydlerjemi 579 katolskich (82,1 %) a 126 ewangelskich (18,9 %). Po ludličenju lěta 2011 bě 34,4 % wobydlerjow Radworskeje gmejny katolskeje a 32,6 % ewangelskeje konfesije. 33 % njepřisłušachu žanomu nabožinskemu zhromadźenstwu.[10]

Wobkedźbowanja hódny je snadny podźěl žónskeho wobydlerstwa w starobje 18–29 lět. Wot 385 wobydlerjow w tutej starobnej skupinje bě 234 mužow (60,8 %) a jenož 151 žonow (39,2 %).[11]

Dźewjatej najwjetšej gmejnje Budyskeho wokrjesa přisłušeja slědowace dohromady 21 wjesnych dźělow (tabulka hodźi so sortěrować):

wob. přer.
staroba
♀/♂a kwocient
młodych
b
kwocient
starych
c
wosoby/
domjacnosć
Boranecy 116 40,2 90 34 23 2,6
Bronjo 71 42,9 92 33 24 2,6
Čorny Hodler 37 41,2 118 27 15 2,8
Droby 96 42,1 109 32 21 2,8
Haj 21 37,7 75 39 23 2,6
Hat 65 45,2 124 30 33 2,6
Chasow 168 41,4 95 33 26 2,8
Chelno 348 46,7 100 21 39 2,5
Kamjenej 107 40,3 128 31 21 3,3
Łomsk 190 45,1 94 18 23 2,6
Łupj. Dubrawka 70 40,2 100 22 18 2,8
Łupoj 205 43,8 105 33 36 2,8
Lipič 185 45,9 120 22 27 2,3
Lutobč 173 42,4 101 27 27 2,4
Měrkow 142 41,2 115 31 25 2,6
Miłkecy 90 46,0 143 11 12 2,7
Minakał 366 47,2 102 19 32 2,1
Nowe Boranecy 54 50,2 108 17 37 2,3
Nowe Bronjo 18 63,1 100 0 125 2,0
Radwor 638 44,2 105 27 29 2,6
Wjesel 93 41,4 86 35 26 2,8
Wulki Přezdrěń 34 52,2 113 40 87 2,6
gmejna 3299 44,3 104 26 29 2,5
podaća po cencusu 2011; staw: 9.5.2011[12]
a: ličba mužow na 100 žonow
b: poměr ličby wosobow pod 18 lětami k 100 wosobam mjez 18 a 65
c: poměr ličby wosobow nad 65 lětami k 100 wosobam mjez 18 a 65


Sydlišći Stróžišćo a Přezdrěnk słušatej k Miłkecam respektiwnje Wulkemu Přezdrěnjej.

Gmejna słuša k sakskemu wólbnemu wokrjesej 55 (Budyšin 4) a k zwjazkowemu wólbnemu wokrjesej 156 (Budyšin I).

Radworska gmejnska rada ma tuchwilu 16 čłonow. Minjene komunalne wólby mějachu slědowace wuslědki:

Strony a zjednoćenstwa 2019 2014 2009
 % sydła  % sydła  % sydła
Swobodni wolerjo 31,5 5 15,8 2 - -
Křesćansko-demokratiska unija Němskeje (CDU) 27,9 5 45,9 8 57,5 10
Wolerske zjednoćenstwo Domizniscy přećeljo Minakał (HFM) 23,9 4 22,0 4 22,5 3
Serbske wolerske zjednoćenstwo 13,6 2 13,2 2 20,0 3
cyłkownje 100,0 16 100,0 16 100,0 16
wobdźělenje 72,3 % 59,5 % 53,5 %

Gmejnskej radźe přisłušeja wot 2019 slědowace radźićeljo a radźićelki:

  • Swobodni wolerjo: Dr. Monika Liznarjowa, Thomas Wierig, Manfred Hörauf, Maik Wirrig, Eva-Maria Chěžcyna
  • CDU: Philipp Wjerš, Sven Lorenz, Tomaš Rječka, Pětr Kliman, Šćěpan Dej,
  • Domizniscy přećeljo Minakał: Thomas Scheffel, Madeleine Rentsch, Ronny Janaš, Lothar Bomsdorf
  • Serbske wolerske zjednoćenstwo: Jovan Hrjehor, Pětr Hantuš[13]

Radworska wjesnjanostka je wot apryla 2020 Madeleine Rentschowa (Domizniscy přećeljo Minakał) z Łomska. Wona dósta při wólbach dnja 9. februara 2020 jako jenička njeserbska kandidatka hnydom w prěnim wólbnym kole absolutnu wjetšinu hłosow (55,6 %).[14] Rentschowa je prěnja wjesnjanostka Radworja po 1945, kiž serbsce njerěči. Jeje předchadnik bě Wincenc Baberška (CDU), kiž gmejnu přez 27 lět nawjedowaše.

wólby wjesnjanosty
wólba wjesnjanost(k)a namjet wuslědk (%)
2020 Madeleine Rentschowa Přećeljo domizny Minakał 55,6
2013 Wincenc Baberška CDU 78,3
2006 98,0

W zwisku ze sakskej wokrjesnej reformu chcyše so gmejnske zarjadnistwo w lěće 2008 ze susodnej Wulkej Dubrawu zjednoćić. Při wobydlerskimaj rozsudomaj rozsudźi so w Radworju snadna wjetšina za fuziju, we Wulkej Dubrawje pak wulka wjetšina přećiwo tomu.

Něhdyše Radworske dwórnišćo

Najwažniše dróhi na gmejnskim teritoriju su Zwjazkowa dróha 96, kiž zwjazuje Budyšin z Wojerecami a wjedźe přez Chelno a Čorny Hodler kaž tež statnej dróze 106 (Mały WjelkowMinakał) a 107 (Delnja Hórka–Radwor–Haslow). Najblišej najězdaj awtodróhi 4 stej Budyšin-zapad něhdźe sydom a Słona Boršć wokoło wósom kilometrow wot Radworja. Na železniskej čarje Lubij–Radwor z dwórnišćomaj pola Lutobča a Radworja jězdźachu wot 1. meje 1906 hač do nazymy 1972 wosobowe ćahi. W 1990tych lětach so čara tež za nakładny wobchad zawrě a so w lěće 2004 doskónčnje wottwari.

Kolesowanska šćežka „Serbske impresije“ wjedźe přez Měrkow, Lutobč, Radwor a Chasow dale do Njeswačidła. W sewjeru gmejnskeho teritorija přeprěkuje „Žabjacy kolesowarski pućik“ gmejnske dźěle Hat, Wjesel, Lipič a Psowje.

Serbska wyša šula w Radworju

W Radworskej gmejnje stej dwě šuli; Serbska zakładna a Serbska wyša šula „dr. Marja Grólmusec“ w Radworju samym. Do zakładneje šule chodźachu w šulskim lěće 2014/15 149 šulerjow.[15] Na wyšej šuli běchu w samsnym času 170 šulerjow a 22 wučerjow. Šulske twarjenje bu w lětomaj 1925/26 natwarjene.

Pěstowarnja eksistuje we wsy hižo z lěta 1898. 1984 so do farskeho domu přesydli a mjeno „Alojs Andricki“ přiwza. Pod nacionalsocialistiskim knjejstwom přińdźe statna pěstowarnja k tomu, w kotrejž so pak zwjetša němsce rěčeše, tež w časach NDR. Prěni statny žłobik nasta hakle w lěće 1991.[3]

W Radworju so narodźili

[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
Jurij Kral
Anton Nawka
  • Mikławš Čórlich (1784–1858), duchowny a narodny prócowar; 1813–20 kapłan a 1820–58 farar w Radworju
  • Jakub Nowak (1821–75), duchowny, kulturny prócowar; 1858–75 farar w Radworju
  • Jakub Kral (1828–1911), wučer, domiznowědnik, ludowy spisowaćel; 1853–94 wučer w Radworju
  • Beno Pětr Šołta (1851–1908), wučer a towarstwowy prócowar; 1872–1908 wučer w Radworju
  • Mikławš Žur (1859–1932), farar a awtor; 1886–95 administrator a 1896–1903 farar w Radworju
  • Jakub Nowak-Horjanski (1864–1938), farar, domiznowědnik a spisowaćel; 1891–96 kapłan a 1903–31 farar w Radworju
  • Jurij Winger (1872–1918), farar, spisowaćel a přełožowar; 1896–1903 kapłan w Radworju
  • Jurij Słodeńk (1873–1945), wučer, spisowaćel a komponist; 1894–99 wučer w Radworju, załožer „Meje“
  • Jan Andricki (1880–1955), wučer, kantor, kulturny a narodny prócowar, dirigent; 1900–08 wučer a 1908–37 kaž tež 1945–48 šulski nawoda w Radworju
  • Józef Nowak (1895–1978), duchowny, basnik, dramatikar a redaktor; 1931–40 a 1945–67 farar w Radworju
  • Oberlausitzer Heide- und Teichlandschaft (= Werte der deutschen Heimat. Zwjazk 67). 1. nakład. Böhlau, Köln/Weimar/Wien 2005, ISBN 978-3-412-08903-0, str. 223–228.
  • M. Kral: Stawizniske powěsće z našich serbskich wsow [=Serbska ludowa knihownja, čo. 44]. Budyšin, 1937, str. 53–85.
  • Hańža Winarjec-Orsesowa: Radwor - starodawna cyrkwinska wjes. Radwor 1996, 116 str.
  • tas.: Radwor - ze stawiznow wjesneje šule. LND, Budyšin 2006, 168 str.
  • Radwor w Digitalnym stawizniskim zapisu městnow Sakskeje (němsce)
  • Cornelius Gurlitt: Radibor. W: Beschreibende Darstellung der älteren Bau- und Kunstdenkmäler des Königreichs Sachsen. 32. Zwjazk: Amtshauptmannschaft Bautzen (II. Teil). C. C. Meinhold, Dresden 1908, str. 48.
  1. Aktualne ličby wobydlerstwa po gmejnach 2023; Statistiski krajny zarjad Sakskeje
  2. Michał Rostok: Ležownostne mjena. W: ČMS 40 (1887), str. 3–50, tu str. 12 (digitalizat).
  3. 3,0 3,1 3,2 3,3 Hańža Winarjec-Orsesowa: Wobraz Radworja něhdy a dźens. W Rozhledźe 2/1993 [43], str. 45–49
  4. Peter Kunze: Sorbisches Schulwesen. Ludowe nakładnistwo Domowina, Budyšin 2002, str. 126
  5. Přehlad něhdyšich jednotow Sokoła, wotwołane dnja 25. januara 2020
  6. Edmund Pjech: Wuskutki nacionalsocializma na serbske šulstwo w Sakskej. W Rozhledźe 2/53 [2003], str. 57/58
  7. Edmund Pjech: Wuskutki nacionalsocializma na serbske šulstwo w Sakskej (2. dźěl). W Rozhledźe 3/53 [2003], str. 96
  8. Ernst Tschernik: Die Entwicklung der sorbischen Bevölkerung. Akademie-Verlag, Berlin 1954, str. 59. → wšě wjeski
  9. Ludwig Elle: Sprachenpolitik in der Lausitz. Ludowe nakładnistwo Domowina, Budyšin 1995, str. 246. [1418 wobydlerjow, z nich 759 dorosćenych z aktiwnymi znajomosćemi serbšćiny, 5 z pasiwnymi, 274 serbskich dźěći a młodostnych, 380 bjez znajomosćow] → wšě wjeski
  10. Wuslědki censusa 2011 za Radworsku gmejnu: Nabožina
  11. Wuslědki censusa 2011 za Radworsku gmejnu: Staroba a splah
  12. Statistiski krajny zarjad Sakskeje: gmejna Radwor (němsce)
  13. Tole su woleni gmejnscy a měšćanscy radźićeljo. W Serbskich Nowinach dnja 29. meje 2019.
  14. Wólbne wuslědki Radworskich wólbow wjenjanosty dnja 9. februara 2020 na wahlen.sachsen.de
  15. Podaća w sakskej šulowej datowej bance
 Commons: Radwor – Zběrka wobrazow, widejow a awdiodatajow
Z Wikipedije, swobodneje encyklopedije