Vénézwéla

Répiblik bolivaryen di Vénézwéla República Bolivariana de Venezuela (es)
Lanng ofisyèl	èspangnòl
Kapital	Caracas
Siperfisi total	916 445 km²
Jantilé	Vénézwélyen
Popilasyon total	30 620 404 zab. (2015)

Vénézwéla (prounonsé an gwiyannen : [venezɥɛla]) (prounonsé an èspangnòl : [beneˈswela]) an fòrm lonng Répiblik bolivaryen di Vénézwéla, an èspangnòl República Bolivariana de Venezuela, non ofisyèl an lònò-a di Simón Bolívar, sa roun répiblik fédéral ki sitchwé annan parti-a ki pli sèptantriyonnal-a di Lanmérik di Sid-a, bòdé o nò pa lanmè dé Karayb, à lès pa Gwiyannan, o sid pa Brézil-a, o sid-lwès é à lwès-a pa Kolonbi-a. 3 out 1498, Kristòf Kolon té ka nonmen Isla de Gracia (« Zilé di Gras ») latè-a asou lakèl li té ka débarké é ki li té pran pou roun zilé é jòdla konnèt anba non-an di Tierra de Gracia (« Latè di Gras ») lò di so trwézyenm vwayaj di dékouvèrt di Lanmérik-a.

Lanng nasyonnal-a di Vénézwéla sa èspangnòl-a é so kapital é prensipal métropòl sa Caracas. So popilasyon sa konpozé ésansyèlman di métis. Vénézwéla sa roun pwisans énèrjétik majò é ka afirmen ki li gen dé rézèrv di pétròl di lòrd-a di 297 bilyon di baril sa ki ka fè di li pronmyé péy-a di monn annan klasman-an pa rézèrv di pétròl prouvé.

Lorijin étimolojik di non

Lorijin éropéyen

An 1499, roun lèspédisyon ki mennen pa Amerigo Vespucci é Alonso de Ojeda ka èsploré sa réjyon pou pronmyé fwè-a (lakot nò-lwès). Yé ka dékouvri dé endijenn (don dé Karayb, dé Arawak é dé Cumanagatos), ki ka viv prensipalman di lagrikiltir é di lachas, enstalé lonng-an di lakot-a, di Kòrdiyèr dé Zann é di flòv Lorénòk. Kaz-ya asou piloti dé Endjen di gòlf di Maracaibo ka fè pansé à roun piti Véniz, Venezziola, sa ki ké bay non-an di péy.

Listwè

À lépòk prékolonbyen-an, téritwè-a di atchwèl Vénézwéla té abité pa plizyò pèp don dé Karayb, dé Arawak é dé Cumanagotos.

Kristòf Kolon té pronmyé konkéran èspangnòl ki atenn sa réjyon 3 out 1498, lò di so trwézyenm vwayaj. An koumansman di xvie syèk, Èspangnòl-ya ka koumansé kolonnizé zilé-ya ké réjyon kotché-ya. Roun dé pronmyé létablisman kolonnyal di Vénézwéla té lavil-a di Nueva Cadiz annan zilé di Cubagua, sa lavil jòdla disparèt. Lavil-ya Cumana ké Coro, ki fondé an 1515 é an 1527, té pronmyé kolonni di lenpòrtans annan péy-a.

Kolonnizasyon

Pronmyé tré istorik-a di roun kolonnizasyon di téritwè vénézwélyen sa anlman ké fanmi Welser ki orijinèr d'Augsbourg. Ké lakò-a di roun réjim enpéryal ki bazé atè Vyenn, Bartholomé Welser té la koumansé sa antroupriz é li té ka finansé lèspédisyon-yan pou sasé-a dilò ké mitik El Dorado. Sa pronmyé kolonnizasyon di plizyò gouvèlnan anlman ké douré ki 28 lannen é té fika abandonnen an 1556.

A té Èspangnòl-ya ki, o kour dé trwè syèk ka swiv, ka réyalizé kolonnizasyon-an ké ladministrasyon-an di atchwèl téritwè vénézwélyen-an, notanman atravè cabildo-a.

Lagèr di lendépandans

Tenm pòs ki émèt an koumémorasyon dé 100 lannen di Vénézwéla endépandan.

Plizyò konspirasyon kont rouprézantan-yan di kouronn èspangnòl-a ka présédé lagèr-ya di lendépandans.

An finisman-an di xviiie syèk é an koumansman di xixe, enspiré pa révolisyon anmériken, fransé é aysyen-an, fitir léro di nasyon-an ka enkarnen roun léfò di lémansipasyon é di lendépandans dé kolonni èspangnòl an Lanmérik.

19 avril 1810, oun lasanblé à laswit-a di dèstitisyon-an di Vicente Emparan pa lentèrmédjèr-a di lagt-a di 19 avril 1810, gouvèlnò di kaptennri jénéral-a di Vénézwéla.

5 jwiyé 1811, Vénézwéla ka déklaré so kò endépandan é sa ka déklanché réyagsyon-an di Kouronn-an. Simón Bolívar té gran chèf-a di sa mouvman é dé briga pou konstrigsyon-an di roun nouvèl nasyon.

xxe é xxie syèk

An 2018, ladministrasyon-an Trump ka kontré ké ofisyé militèr ribèl di Vénézwéla ki ganyen roun plan di ranvèrsman di prézidan Nicolas Maduro, soulon dé rèsponsab anmériken ké roun ansyen militèr vénézwélyen ki ka di ki li partisipé o réynyon. Kaz-Blanng déklaré ki li té lé « djalogé ké tout vénézwélyen ki ka manifèsté roun dézir di démokrasi ». The New York Times ka afirmen soupannan ki roun dé koumandan militèr vénézwélyen ki enpliké annan diskisyon sigré-ya ké anmériken-yan té ka figiré figurait asou lis-a dé fongsyonnèr vénézwélyen koronpi établie pa gouvèlman anmériken. Li sa notanman akizé ké ròt moun di tòrtiré dé advèrsèr politik. Dapré New York Times, rèsponsab anmériken té finalman désidé di pa apiyé konspiratò vénézwélyen-an, mé kou yé aproché yé, sa pouvé bay krédi à Nicolas Maduro, ki té ka dénonsé oun lenjérans anmériken. Kaz-Blanng ka déklaré ki li ka mentni so volonté di ranfòrsé roun kowalisyon entèrnasyonnal pou « rèstoré démokrasi-a o Vénézwéla ».

Jéyografi

Laplaj vénézwélyen.

Téritwè vénézwélyen-an ka étann so kò dipi anviron-yan di lékwatò-a jouk nò di onzyenm paralèl. So sipèrfisi sa di 916 445 km2.

Asou kontinan-an, Vénézwéla ka posédé dé frontchè ké Gwiyannan à lès, Brézil-a o sid, Kolonbi-a à lwès, é à tchèk dizenn di mayls maren o larj dé lakot di lanmè-a dé Karayb o nò, ka trouvé yé kò Lézanti néyèrlandé-ya (Aruba, Bonaire, Curaçao) ké Trinité-kź-Tobago (ègs-GB). Nou pwé distengé trwè gran réjyon : lakot-a ké Zann-yan o nò é à lwès-a, plenn-yan o sant ké masif gwiyannen-an o sid-lès.

• Pwen sèptantriyonnal-a di kòrdiyèr dé Zann ka kilminen à 4 978 m o Pico Bolívar. Li ka anséré lak Maracaibo é ka prolonjé so kò bò'd lès-a an lonjan lakot.
• Gran plenn-yan, ki aplé Llanos(plaines an èspangnòl) ka tchipé nò-a di basen di Lorénòk-a é di so afliyan-yan Arauca ké Apure. Flòv-a ka jité so kò annan lanmè dé Karayb pa roun bidim délta marékajé ki ka tchipé tout réjyon nò-lès-a di péy (Delta Amacuro ).

• 

  Salto Ángel, kaskad inentéronpi pli rot-a di monn.

Sid-a di basen di Lorénòk-a, ké so afliyan Caroní, sa sovaj é sa roun réjyon touristik. Nou ka trouvé laba dé rot lyé ki pli atragtif-a di péy : chit-ya di Salto Ángel rot di 979 mèt, roukonnèt kou pli rot chit dilo o monn.

Li ka posédé égalman 72 zilé, ki dispèrsé annan lanmè-a dé Karayb ké annan loséyan Atlantik-a, ki rougroupé annan Dépandans fédéral-ya. Margarita sa pli gran-an ké pi péplé-a.

Frontchè térès

• 2 200 km ké Brézil-a
• 2 050 km ké Kolonbi-a
• 743 km ké Gwiyannan-an

Soupannan, Vénézwéla ka rouvandiké téritwè-a ki ka korèsponn o Gwiyannan atchwèl, ki ka alé pafwè jouk Sourinanm. Asou kart-ya di Vénézwéla, Gwiyannan sa endiké antan ki Zonn an réklanmasyon.

Kiltir

Lanmizik

Lanmizik-a di Vénézwéla sa enfliyansé pa so lorijin èspangnòl, anmérendjen ké afriken-yan. Kiltir otogtonn-an sa jòdla prézan annan lanmizik-a atravè sèrten enstrouman, antrot cameo, oun tanbou, ké botuto, oun sòrt di tronpèt.

Lalimantasyon

Séréyal-a ki pli konsonmen-an sa douri. Ka vini pa dèyè diblé, ki itilizé pou dipen-an (osi bagèt fransé-a, ki aplé canilla). Farin-an di mi sa partikilyèrman itilizé annan arepa ki ka akonpangen plat-ya (kou dipen-an) oben ki pouvé fika fouré. La Hallaca, sa enkontournab douran péryòd-a di Nwèl : a roun lapat di mi ki mélanjé ké vyann-an an lasos ké légim ki tchwit annan roun féy di pyébannan, kou tamales mègsiken-yan. Pan de jamón sa égalman roun plat tipik di Nwèl. Sa dipen o janbon sa préparé, sa fwè, ké farin diblé-a.

Kod

Vénézwéla ganyen pou kod :

• SV, soulon lis-a dé préfigs dé kod OACI dé laéropò,
• VE, soulon nòrm-an ISO 3166-1 alpha-2 (lis des kod péy)
• VE, soulon lis-a dé kod péy ki itilizé pa OTAN-an, kod alpha-2,
• .ve, soulon lis-a dé Entèrnèt TLD (Top level domain),
• VEN, soulon nòrm-an ISO 3166-1 (lis dé kod péy), kod alpha-3
• VEN, soulon lis-a dé kod péy di CIO,
• VEN, soulon lis-a dé kod péy ki itilizé pa OTAN-an, kod alpha-3,
• YV, soulon lis-a dé kod entèrnasyonnal dé plak minéralojik,
• YV, soulon lis-a dé préfigs OACI di limatrikilasyon dé laéronnèf.