Lingua franca
In lingua franca is in taal dy’t as mienskiplik kommunikaasjemiddel op grutte skaal brûkt wurdt tusken minsken mei ferskillende memmetalen.
Lingua franca komt fan it Latynsk en waard foar it earst brûkt foar in fariant fan it Italjaansk, it betsjut letterlik “Frankyske taal”. It wie in mingde taal, besteande út ûnferbogen Italjaansk mei in wurdskat út it Italjaansk, Turksk, Perzysk en Arabysk. Eartiids waard it brûkt foar kommunikaasje yn it Heine Easten. Tsjintwurdich wurdt de term brûkt foar eltse taal dy’t troch sprekkers fan ferskate talen brûkt wurdt om mei elkoar te kommunisearje.
Algemien
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]De oantsjutting lingua franca ferwiist meastentiids nei in taal dy’t oanleard is bûten de memmetaal fan de sprekker om, foar ynternasjonale hannel of oare útwreide ynterkulturele ynteraksjes.
Yn de westerske wrâld hawwe it Koinee, Latynsk en Frânsk allegear lingua francas west yn ferskate tiidrekken. Frânsk wie al yn de 17e iuw de diplomatike taal fan Jeropa en is júst dêrom de wurktaal wurden fan in soad ynternasjonale ynstellings. Ek it Dútsk hat yn de 19e en 20e iuw yn guon parten fan Jeropa de lingua franca west. Ingelsk is de hjoeddeiske ynternasjonale lingua franca fan de westerske wrâld, it Frânsk wurdt bot bedrige as lingua franca fan de diplomatike wrâld.
Yn oare wrâlddielen hawwe oare talen de funksje fan lingua franca hân of hawwe it noch hieltyd. Sa is it Swahily yn East-Afrika de lingua franca, Russysk yn gebieten fan de âlde Sowjet-Uny, Hindy (tegearre mei Ingelsk) yn Yndia, Maleisk yn Súdeast-Aazje, Bislama op de Pasifyske eilannen en ferskate oare Kreoal-Ingelske talen op oare plakken en yn oare tiden. Portegeesk wie de lingua franca yn Afrika en Aazje yn de 15e iuw en 16e iuw. It Mandarijnsk Sineesk is de lingua franca fan Sina wurden as taal dy’t sprutsen wurdt troch minsken mei Sineeske dialekten dy’t ûnderling net te ferstean binne.
Foarbylden
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]Arabysk
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]Arabysk is mei de tiid de lingua franca fan it Islamityske Ryk wurden, dat fan Yndia oant Spanje rûn. Yn de midsiuwen wie it Arabysk de taal fan de gelearden en der waarden in soad boeken skreaun yn de taal. It hat in soad ynfloed hân op talen as it Perzysk, Turksk, Spaansk en Portegeesk.
Sineesk
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]It Sineesk hat lange tiid de lingua franca west yn it easten fan Aazje. It waard yn Sina, Mongoalje, Taiwan, Korea, Japan en Fietnam brûkt yn de ynteroerheids kommunikaasje.
Frânsk
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]It Frânsk is de âlde lingua franca fan Jeropa. It ûntwikkele harren as lingua franca fan de 17e iuw ôf en wurdt ek op it stuit noch wol brûkt by ynternasjonale ynstituten. Tsjintwurdich wurdt de taal noch hieltyd as lingua franca brûkt yn parten fan West- en Sintraal-Afrika.
Ingelsk
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]Op it stuit is it Ingelsk oer de hiele wrâld de lingua franca. De taal hat dizze posysje ferkrige trochdat Ingelân yn de 19e iuw it machtichste lân op ierde waard en dat bleau oant en mei de earste helt fan de 20e iuw. Dizze foaroansteande posysje waard dêrnei oernommen troch it allyksa Ingelsktalige Amearika. It brûken fan Frânsk rûn yn dy tiid stadich tebek. Letter hat it brûken fan de Ingelske taal him noch fierder útwreide troch de globalisearring.
Afrikaansk
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]It Afrikaansk is in taal dy’t troch in miljoenen Súd-Afrikanen as memmetaal sprutsen wurdt. De status fan de taal yn Súd-Afrika hat te lijen fan politike en etnyske tsjinstellingen troch de apartheid. Yn de tiid fan de apartheid wie it Afrikaansk de offisjele taal fan it lân en de oerheid woe de taal as lingua franca ûntwikkelje. Nei de apartheid waard it Ingelsk rûnom akseptearre. It Afrikaansk wurdt hjoed de dei noch wol yn Namybje brûkt as lingua franca.
Keunstmjittige talen
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]Troch de tiid hinne hawwe ferskate minsken besocht in keunstmjittige wrâldwide lingua franca op te setten, bygelyks it Esperanto, Ido, Mondlango en Interlingua. Foarstanners fan dizze plannen binne fan miening dat in lingua franca sa sljocht mooglik wêze moat. Se sizze dat Ingelsk en oare natuerlike talen, trochdat se etnysk grûnfêste binne, net gaadlik binne foar in mienskiplike taal, omdat natuerlike talen swierrichheden en eigenskippen hawwe dy’t de talen lêstich meitsje om oan te leare. Ek jout in natuerlike taal in foarsprong oan natuerlike sprekkers, wurdt it assosjearre mei polityk, ekonomy en kulturele oerhearsking troch de oarspronklike naasje fan de taal. Oant de dei fan hjoed is gjin ien fan de keunstmjittige talen der yn slagge de lingua franca te wurden. Sels it ferkrije fan in grut tal sprekkers blykt lêstich. De grutste keunstmjittige taal, it Esperanto, hat nei alle gedachten 100.000 oant 2 miljoen minsken dy’t de taal folslein machtich binne.