Zabaldika
| Zabaldika | |
|---|---|
 Nafarroa Garaia, Euskal Herria | |
 Zabaldikako ikuspegia Donejakue bidetik | |
 | |
| Kokapena | |
| Herrialdea | Nafarroa Garaia |
| Eskualdea | Ibarrak (Iruñerria) |
| Udalerria | Esteribar |
| Administrazioa | |
| Mota | kontzeju |
| Izen ofiziala |  Zabaldika |
| Burua (2019-2023) | Cruz Maria Zazpe Ripa (kontzejuburua) |
| Posta kodea | 31699 |
| Herritarra | zabaldikar |
| Geografia | |
| Koordenatuak | 42°51′20″N 1°34′57″W / 42.85559783°N 1.58239424°W |
| Azalera | 3,29 km² |
| Garaiera | 510 metro |
| Distantzia | 9,7 km (Iruñetik) |
| Demografia | |
| Biztanleria | 38 (2021) |
Zabaldika[1][a] (artzibarreraz: Zabaldike)[b] Esteribar udalerriko kontzeju bat da, Euskal Herriko Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta, Iruñerria eskualdeko Ibarrak azpieskualdean.
2021 urtean 38 biztanle zituen.
Bertako biztanleak zabaldikarrak dira.
Izena
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Zabaldika edo Zabaldike toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:[2]
- Çavaldica (1268)
- Çaualdica (1272)
- Çaualdiqua (1274)
- Çavaldiqua (1276)
- Saualdiqua (1277)
- Çavaldica (1301)
- Çaualdica (1366)
- Çabaldica (1366)
- Caualdica (1532)
- Zabaldica (1534)
- Çabaldica (1591)
- Zabaldica (1767)
- Zabal-dica (1874)
- Zabaldika (1956)
Ezaugarriak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Armarria
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Zabadikako armarria Esteribarko armarria da. Armarri honek honako blasoi hau du:[3]
| « | Hondo gorri batez eta aurrean bere koloreko zuhaitz batez osatuta dago, otso beltz batek zeharkatua | » |
Geografia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Zabaldika Esteriberran dago.
Ingurune naturala eta klima
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Esteribarko udalerriaren azalera handia dela eta, klima alde handiak daude Esteribar iparraldearen eta hegoaldearen artean. Hala, udalerria klima kontinentalaren eta klima atlantikoaren mugan kokatzen da. Ezaugarri kontinental mediterraneoak ekialdean nabarmentzen dira, eta ezaugarri atlantikoak, berriz, mendebaldean. Urteko batez besteko tenperatura 8 °C eta 12 °C bitartekoa da, eta prezipitazioak 1 000 eta 1 600 mm bitartekoak. Urteroko egun euritsuak 120 - 140 inguru izaten dira.
Pagoak eta pinu basatiek udalerriaren basoen %68 hartzen dute. Horrez gain, haritzak eta gaztainondoak daude ibarreko gunerik lauenetan. Birlandatutako basoen azalera 128 hektareakoa da, eta batez ere pinu beltz austriarra erabiliz egin zen XIX. mendetik aurrera. Pagoak ugariagoak dira udalerriaren iparraldeko gune menditsuenetan.
Estazio meteorologikoak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Esteribarren dagoen Eugi kontzejuan, itsasoaren mailatik 617 metrora, Nafarroako Gobernuak 1968an jarritako estazio meteorologikoa dago.[4] Gainera, 1975ean, beste estazio meteorologiko bat inauguratu zen Irotz lekuan, itsasoaren mailatik 479 metrora.[5] Bestalde, 1995ean, beste estazio meteorologiko bat inauguratu zen Zubiri kontzejuan, itsasoaren mailatik 526 metrora.[6] Irotzeko estazioa da Zabaldikarako balio egokienak ematen dituena, hurbilen dagoena baita.
 Datu klimatikoak (Irotz, 1981-2020) 
| |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
| Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) | 18.0 | 22.0 | 26.0 | 30.0 | 38.0 | 41.0 | 42.0 | 42.0 | 38.0 | 33.0 | 24.0 | 20.0 | 42.0 |
| Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 8.3 | 10.1 | 13.8 | 15.6 | 19.9 | 24.4 | 27.6 | 27.8 | 24.0 | 18.6 | 12.3 | 9.0 | 17.6 |
| Batez besteko tenperatura (ºC) | 4.4 | 5.4 | 8.4 | 10.2 | 14.0 | 17.9 | 20.5 | 20.5 | 17.2 | 13.2 | 8.2 | 5.2 | 12.1 |
| Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | 0.4 | 0.8 | 3.0 | 4.7 | 8.2 | 11.4 | 13.5 | 13.1 | 10.4 | 7.8 | 4.1 | 1.3 | 6.6 |
| Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) | -5.9 | -5.0 | -3.0 | -0.5 | 2.3 | 5.7 | 7.9 | 7.5 | 4.7 | 1.3 | -2.6 | -5.1 | -5.9 |
| Batez besteko prezipitazioa (mm) | 90.1 | 76.0 | 74.3 | 92.5 | 73.9 | 51.7 | 35.1 | 32.3 | 59.6 | 84.0 | 107.4 | 98.5 | 875.4 |
| Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) | 57.3 | 42.0 | 59.5 | 40.0 | 42.0 | 38.0 | 50.0 | 84.0 | 69.0 | 59.0 | 64.0 | 50.0 | 84.0 |
| Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) | 12.0 | 10.9 | 10.4 | 12.8 | 11.3 | 7.0 | 4.3 | 5.7 | 7.7 | 10.9 | 12.3 | 12.7 | 117.9 |
| Elur egunak (≥ 1 mm) | 1.5 | 1.5 | 1.1 | 0.7 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.5 | 1.5 | 6.8 |
| Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[7] | |||||||||||||
Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.
Ikusi edo aldatu datu gordinak.
Historia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Zabaldika nobleziaren jaurerriko antzinako toki bat izan zen, non Jerusalemgo San Joan (1231 eta 1272) eta Orreagako Santa Maria (1339 eta 1378) ospitaleek hainbat landa erosi zituzten. Bere elizaren patronatua, jada 1152an dokumentatua, auzotarrek Ollokiko jaunari laga zioten 1424an.
1835-1845eko udal erreformak arte, ibarreko diputatuak eta herriko etxeen artean txandaka aukeratzen zen erregidore batek gobernatzen zuten tokia (XVIII. mendearen amaieran hamalau etxe erabilgarri eta bi hondatu ziren, eta, XIX. mendearen erdialdera, hamabi bizilagun). 1802an, Arga ibaiaren gainean irin-errota bat duela adierazten da, hurrengo mendearen erdialdean oraindik egoera onean zegoena eta XX. mendean funtzionatzen jarraitzen zuena. 1850ean, abadearen aurkezpen-eskubidea izen honetako herriko Olloki etxeari zegokion.
Demografia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]2021 urteko erroldaren arabera 38 biztanle zituen Zabaldikak.[8]
| 2000 | 2001 | 2002 | 2003 | 2004 | 2005 | 2006 | 2007 | 2008 | 2009 | 2010 | 2011 | 2012 | 2013 | 2014 | 2015 | 2016 | 2017 | 2018 | 2019 | 2020 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 21 | 24 | 24 | 24 | 27 | 25 | 26 | 27 | 26 | 27 | 27 | 33 | 34 | 28 | 29 | 32 | 38 | 38 | 33 | 34 | 29 |
Politika
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Zabaldikako kontzejua kontzejuburuak osatzen dute. Egungo kontzejuburua Cruz Maria Zazpe Ripa da.
Kontzejua
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Zabaldikako kontzejua kontzejukidek osatzen dute, demokratikoki hautatua. Kontzejuburua Cruz Maria Zazpe Ripa da.
Kontzejuburuak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]2011tik, Zabaldikak kontzejuburu bat izan du:
| Kontzejuburu | Agintaldi hasiera | Agintaldi amaiera |
| - | 2011 | 2015 |
| - | 2015 | 2019 |
| Cruz Maria Zazpe Ripa | 2019 | jardunean |
Garraioa
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Autobuses Artieda autobus konpainiak Zabaldika Iruñearekin batzen du. Autobus lineek, honako ibilbideak egiten ditu:
- Jaurrieta - Abaurregaina - Abaurrepea - Garaioa - Aribe - Garralda - Orreaga - Auritz - Aurizberri - Mezkiritz - Lintzoain - Erro - Zubiri - Larrasoaña - Idoi - Zuriain - Antxoritz - Zabaldika - Olloki - Uharte - Atarrabia - Burlata eta Iruñea
- Eugi - Urtasun - Saigots - Zubiri - Urdaitz - Larrasoaña - Idoi - Zuriain - Antxoritz - Zabaldika - Olloki - Uharte - Atarrabia - Burlata eta Iruñea
Kultura
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Euskara
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Esteribarko herri guztiak sailkatu zituen, hegoaldeko goi-nafarrera euskalkian, Pirinio ibarretik Erroibar eta Artzibar ibarrekin hitz egiten zena.[9]
Koldo Zuazok, 2010ean, Esteriberrak nafarrera euskalkian sailkatu zituen.[10]
Ibar honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak ditu. Horregatik sailkatzen daude Esteribarrera (iparesteribartar eta erdiesteribartar aldaerak) eta Artzibarrera (hegoesteribartar aldaera) azpieuskalkietan. Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Esteribarko mintzaira zaharra oso hiztun gutxik dakite. 2007ko udazkenean, Esteribarren ez zegoen esteribarrerazko edo artzibarrerazko euskaldun gutxienik, eta, beraz, bi azpieuskalkiak hilda daude ibarran.[11]
Euskararen Foru Legea
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legeari jarraituz, Esteribar eremu euskalduneko udalerria da. 2001eko erroldan, herritarren % 25ek zekien euskaraz.
1986tik geroztik, Esteribar udalerriaren izen ofiziala Esteribar da.
Jaiak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- Elurretako Ama Birjinaren baselizarako erromeria: abuztuaren 5ean
- San Estebango jaiak, irailaren lehen asteburuan
Ondasun nabarmenak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- San Esteban eliza, Erdi Aroko kristiau eliza.
Zabaldikar ospetsuak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- Pedro Baigorri Apeztegia (1939-1972), iraultzailea, gerrillaria eta sukaldaria.
Oharrak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- ↑ /s̻aβ̞alð̞íka/ ahoskatua (laguntza)
Azentua: zorrotza hirugarren silaban - ↑ /s̻aβ̞alð̞íke/ ahoskatua (laguntza)
Azentua: zorrotza hirugarren silaban
Erreferentziak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- ↑ Euskaltzaindia: Euskal Onomastikaren Datutegia.
- ↑ «Zabaldika - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-30).
- ↑ Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1977). Heraldica municipal, merindad de Sangüesa (I) : Abaurrea-Izalzu. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 84-235-0076-4. PMC 911388951. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
- ↑ .
- ↑ .
- ↑ .
- ↑ Irotzeko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
- ↑ «Zabaldika» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
- ↑ Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
- ↑ Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.
- ↑ «Esteribar - Ahotsak.eus» ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2018-10-01).
