Triskaidekafobia

Triscaidecafobia (grezierazko τρεισκαιδέκα, treiskaideka ‘hamahiru’, τρεῖς-tik eratorria, treîs ‘hiru’, καὶ, kai ‘eta’, eta δέκα, deka ‘hamar’; eta gainera φοβία, fobia, φόβος-tik, fobos ‘beldur’) 13 zenbakiarekin izaten den beldur irrazionala da.

Superstiziotzat hartzen da normalean. Ostiral 13ko fobia espezifikoari parascebedecatriafobia (Parasceve delakoa Pazkoaren prestaketa da), kollafobia edo, bestela, friggatriskaidekafobia (Friday hitza, ‘ostirala’ ingelesez, Frigg jainkosa bikingoaren izenetik dator). Hilaren 13ko beldurrari trezidabomartiofobia esaten zaio.

Jatorria

Leonardo da Vinciren Vinciren Azken Afaria.

Ziurrenik Erdi Aroan sortu zen. Hamahirua hamaikaren ondorengo zenbaki lehena da (hamaika zenbakia sinbolikoki estimatutzat hartuko litzateke, haren praktikotasuna eta ezaugarri matematikoak direla eta). Nazareteko Jesusen Azken Afarian 13 pertsona egon zirela eta handik gutxira exekutatu zutela aipatu da. Eguzki-ilargi egutegi batek 13 hilabete izan behar ditu urte batzuetan, baina eguzki-egutegi gregorianoak eta Islamiar ilargi-egutegiak 12 hilabete izaten dituzte beti. Esanguratsua da, halaber, San Juanen Apokalipsiaren 13. kapitulua antikristoari eta piztiari buruzkoa izatea.

Triskaidekafobiak bikingoei ere eragin diezaieke; uste da Loki, iparraldeko panteoian, 13. jainkoa zela. Hori geroago «kristautu» zen, Satanas 13. aingerua zela esatean.

Ostiral 13-koa harreman eduki lezake zaldun tenplarioak harrapatu eta hil zituzten egunarekin. 1307ko urriaren 13an (ostirala) erre baitzituzten. Egun horretan, monje gerlarien boterea amaitu zen, eta hori zorte txarrari egotzi ahal izan zion. Baina Jacques de Molay tenplarioen azken maisu handiaren madarikazioarekin ere badu zerikusia; izan ere, sutan zegoela, Frantziako Filipe IV.a erregea (Filipe I.a Nafarroakoa) eta Clemente V.a aita santua —Tenpluko ordenaren suntsiketa hura egin zutenak— deitu zien Jainkoaren Auzitegian aurkezteko, eta biak hil ziren maistre handia aurrikusitako urtebeteko epea igaro gabe.

Oro har, 13a zenbaki «txartzat» har daiteke, 12a baino bat gehiago delako, hots, kultura askotan begi onez hartzen den zenbakia dena (oso zenbaki konposatua delako edo).

Adibideak

Antzinako egiptoarren ustez, bizi-zikloaren 13. fasea heriotza zen; hau da, heriotzaren ondorengo bizitza, bizitza ideala eta hobea zela uste zuten.

Tarot karta sorta bateko heriotzaren karta 13. zenbakia da, baina kasu honetan eraldaketa, aldaketa, irudikatzen du.

Eraikin batzuek ez dute 13. solairua erabiltzen, 12. solairutik 14.era salto eginez, triskaidekafobikoen larritasuna saihesteko, edo 12A eta 12B erabiltzen dituzte. Hori etxeen edo gelen zenbakiei ere aplikatzen zaie batzuetan (adibidez, ospitaleetan).

Aurrekoa hegazkinetako eserleku-lerroetarako ere balio du. Espainiako Iberia aire-konpainiako hegazkinek, Alitalia, Arabiar Emirerri, Emirerri eta Airlines Kopako hegazkinek ez dute zenbaki hori: 12aren ondorengo errenkada 14a da.

Hiri batzuek 13. hiribidea «jauzi» egiten dute. Hori ez da gertatzen Bogotan, Kolonbia, non bidegurutze bat baitago 13. kalearen eta 13. ibilbidearen artean, hiriaren erdi-erdian, eta Sacramenton (Kalifornia), non 13th Street eta 13th Avenue gurutzatzen diren.

Espainiako inork ez du Nortasun Agiri Nazionalaren 13. zenbakia. Francisco Franco diktadoreak, identifikazio pertsonaleko sistema honen sortzaileak, beretzat gorde zituen 1. zenbakia eta bere familiarentzako zifra bateko gainerako dokumentuak. Espainiako errege-familiak bi digituko zenbakiak ditu erreserbatuta: Juan Carlos I.a erregeak 10 dauka, Sofia erreginak 11 eta Elena infantak 12. Bigarren alabari, Cristina infantari, 13an egokitu zitzaion, baina superstizio horren ondorioz, NAN hori jaberik gabe geratu zen, eta 14 zenbakia eman zioten.

Arnold Schönberg konpositoreak triskaidekafobia zuen. Ironikoki, hilaren 13an jaio eta hil zen, 76 urterekin (7 + 6 = 13).

J. R. Tolkienen Hobbita eleberrian (1937an argitaratua), protagonistak hamahiru nanoak dira, eta, bidaian zorte txarrik ez izateko, Gandalf aztiari hamalaugarren kide bat aurkitzeko eskatzen diote.

John Mayer konpositore eta kantari estatubatuarraren Room for Squares musika-albuma 14 pistaz osatuta dago, baina 13.ak 2 segundoko isilunea du (gutxieneko iraupena estandarren arabera) eta ez da agertzen albumaren karatulan.

Joaquín Sabinaren Alivio de luto albumak ere ez du zenbaki hori: hamabigarren pistaren ondoren, «+bat» pista dator.

Estoparen Destrangis albumean, Ojitos rojos azken abestia, 13 zenbakituta egon beharrean, Bonus track da.

No Te Va Gustar banda uruguaiarreko disko guztiek ez dute 13. pistarik, 12tik 14ra zuzenean pasatzen da. Spotifyn, 13. pista 6 segundokoa da.

Apolo 13 misioaren logotipoa.

Apolo 13 1970eko apirilaren 11ko EST 13:13an jaurti zuten 39. konplexutik (hiru aldiz hamahiru), eta leherketa bat izan zuen airean, tripulatzaileak arriskuan jarriz, eta misioa bertan behera utzi behar izan zen.

He 112ren ondoren garatutako alemaniar ehiza-hegazkina He 100 izendatu zuten, He 113 izendapena saihesteko. Izendapena zoritxarrekotzat jotzen zen, Adolf Hitler triskaidekafobikoa baitzen. Estatu Batuetan inoiz ez da izan F-13 izeneko ehiza-hegazkinik, pilotu asko superstizioak baitira.

Renault konpainiak hainbat eredu izan ditu bere historian zehar. Renault 3tik Renault 25era, zenbaki guztiak dituzten ereduak daude, 13rekin izan ezik.

Ángel Nieto motoziklismoko munduko txapelduna izan zen 13 aldiz, baina berak beti esaten zuen 12+1 aldiz izan zela.

Automobilismoko eta motoziklismoko lehiaketa gehienetan ez zaio 13 zenbakia esleitzen parte-hartzaileei.

Kirolari batzuek 13 zenbakiaren zorte txarraren usteari aurre egitea erabaki dute. Adibidez, Pastor Maldonado, 1 Formulako pilotua. FIA federazioak 2014ko denboralditik aurrera edozein dortsal aukeratzen utzi zuenean #2 eta #99 artean, Venezuelako pilotuak #13 aukeratu zuen zorte txarrarekin amaitzeko. Horixe izan zen bere azken denboraldia F1-en, oraingoz. Wilt Chamberlain eta Steve Nash saskibaloi-jokalariak ere ezagunak dira. Azken horrek zorionekotzat jotzen du 13. zenbakia. Betidanik eraman izan du, Los Angeles Lakersen izan ezik, han 10 zenbakia eraman baitzuen , Chamberlainen kamiseta kendu egin baitzuten. Alemaniako futbol-selekzioan, duela hamarkada batzuetatik, taldeko izarrak 13 zenbakia darama. Gerd Müller aurrelariak hasi zuen joera hori 1970ean. Duela gutxi eraman zuen dortsal hori Michael Ballackek, eta gaur egun Thomas Müllerrek erabiltzen du.

1982ko Munduko Futbol Kopan, Carlos Caszely jokalari txiletarrak 13dun elastikoa zeraman Austriaren aurkako partidan. Partidahorretan penalti bat huts egin zuen eta horrek bere karrera profesionala markatu zuen. 2006ko Munduko Futbol Txapelketarako, Espainiako selekzioan, Andrés Iniesta hasiberriak eraman zuen 13 dortsala. Espainiako futbolariek beren dortsalak hautatzen zituzten, hautaketan zuten antzinatasunaren arabera, eta Iniesta iritsi berriari beste jokalaririk nahi ez zuen zenbakia utzi zioten.

CorelDRAW diseinu grafikoko programak aldatu egin zuen zenbakikuntza hamahirugarren bertsiora iristean, eta CorelDRAW X3 izena eman zion (X-ak 10 irudikatzen du zenbaki erromatarretan). Era berean, Microsoft Office paketea 12. bertsiotik (Office 2007) 14.era (Office 2010) pasatu zen; Jensen Harris-ek, Microsoft's Office User Experience Team-erako Lead Program Manager-ek adierazi zuenez, 13.a ez zen sartu zenbaki horrekiko higuinagatik.

WinZipek ez zuen programaren 13. bertsioa atera, 12tik 14ra pasa zen zuzenean.

Gaur egun, Madrileko metro-sistemak 12 linea ditu, eta 14. linea jarriko da martxan, 13. linea saihesteko. Bestalde, Madrilgo Udalaren Garraio Enpresak ez du inoiz izan 13. linea erregularrik.

2012ko Gran Hermano de España saioari, 13. zenbakiari, «Gran Hermano 12+1» izena jarri zitzaion zenbaki hori saihesteko.

Beste kasu ezagun bat izan da 1 Formulako lasterketetako pilotuek 13. zenbakia tabu gisa madarikatzea. Izan ere, 2014. urtera arte ere ez zen erabiltzen, taldeek dortsal hori erabiltzea saihesten zuten. Izan ere, iraganean, zenbaki hori zeraman pilotuarentzat presagio txartzat jotzen zen, orduan #13 dortsala zeramatela hil ziren hainbat kasu aurkeztu baitziren. FIA federazioak 2014ko denboralditik aurrera edozein dortsal aukeratzen utzi zuen #2 eta #99 artean.Hala eta guztiz ere, automobilismoko beste diziplina batzuetako tabua izaten jarraitzen du zenbakia, NASCAR izan ezik, zenbaki hori erabiltzen baitu kategoria horretako ibilgailuren bat zenbakitzeko.

Antzeko superstizioak eta fobiak

Tetrafobia 4. zenbakiaren beldurra da. Txinan, Japonian eta Korean, ohikoa da hotelek eta ospitaleek laugarren solairua ez izatea. Shi hitz japoniarrak (“heriotza” esan nahi du), eta 4 zenbakia bezala ahoskatzen da; beraz, hori konpontzeko, 4 zenbakiak yon gisa ahoskatzen da. Ospitale batzuetan, ez dago 42 zenbakiko gela (shi-ni), zenbaki hori oso zenbaki txarra baita, eta «hiltzeko prestatu» esamoldea izan daiteke haren esanahia. Era berean, amatasun-ospitale batzuek ez dute 43. gela (shi-san), «erditze hila» bezala ahoskatzen baita.

Italian, zorte txarraren zenbakia 17 da. Izan ere, 17ak erromatar zenbakeran dituen XVII letrak berrantolatuz VIXI idatz dezakegu, antzina hildakoen hilarrietan erabiltzen zen latinezko adierazpena, ‘viví’ esan nahi duena, hau da, ‘mi vida es pasado’.

Bestalde, Hexakosioihexekontahexafobia «666» zenbakiarekiko beldur irrazionala da, kristautasunean «piztiaren zenbaki» ere esaten zaiona. Fobia hori Apokalipsian sortzen da (13:18 bertseta), non adierazten baita zenbaki hori Satani edo Antikristori lotuta dagoela.

Ez Dok Amairu

Ez Dok Amairu izena hartu zuen Euskal Herriko kultura mugimendu abangoardistak. 1965 eta 1972 bitartean jardun zuten hainbat artistek osatu zuten; abeslariek eta idazleek nagusiki. Une hartan hain azpiratua zegoen euskal kultura suspertu eta berritu zuten. Batez ere kultura arlokoa izan zen arren, eragin handia izan zuen politikan, Francoren diktaduraren amaierako aldi hartan. Besteak beste, Nova Cançó Catalana mugimenduko Setze Jutges taldearen eragina jaso zuten.

2003an, Korrikako 13. edizioan mugimendua espresuki omendu zuten, eta urte hartako abesti ofiziala Mikel Laboak interpretatu zuen, beste batzuekin batera.

2003koa Korrikaren hamahirugarren edizioa izan zenez, txantxetan, balizko zoritxarra horri aipamena eginez, Gero bat gaurdanik abestian zehar lau aldiz errepikatzen den leloan Ez Dok Amairu mugimendua omendu zuten.

Ez dok hamairu! / Ez da malefiziorik! / Herri bat / Herri bat osorik / Gero bat / Gero bat gaurdanik

Malefiziorik ez dagoela azpimarratu nahi zuten AEKkoek, euskara eta euskal kultura aurrera aterako direla. Korrika hartako leloa 'AEKrekin Herri bat geroa lantzen' izan zen. Eta abestiaren izenburua Gero bat gaurdanik.

Bibliografia

• Adams, C.: Why Is the Number 13 Considered Unlucky? The Straight Dope. Txantiloi:Wayback
• Bowen, J.: Friday the 13th. Salon Mag. 13 de agosto de 1999.
• Coriat, I. H.: Abnormal Psychology 2, vi, p.Txantiloi:Esd287, 1911.
• Emery, D.: Why Friday the 13th Is Unlucky.
• Ferm, V.: A Brief Dictionary of American Superstitions. New York: Philosophical Library, 1965.
• Harris, T. How Friday the 13th Works.
• Krischke, W. This Just Might Be Your Lucky Day. Frankfurter Allgemeine Zeitung. 1 de noviembre de 2001.
• Lachenmeyer, Nathaniel: 13: The Story of the World's Most Popular Superstition. New York: Four Walls Eight Windows (2004). ISBN 1-56858-306-0.
• Mikkelson, D. P. and Mikkelson, B.: Friday the Thirteenth.
• Roach, J.: Friday the 13th Phobia Rooted in Ancient History. National Geographic News, 12 de agosto de 2004.
• Scanlon, T. J. et al.: Is Friday the 13th Bad for Your Health? British Medical Journal, 18-25 de diciembre de 1993, 1584-1586.
• Thea, Christopher: What A Dollar Has To Tell You —13 Gentle Reminders— / Lo Que Un Dólar Tiene Para Decirte —13 Sutiles Sugerencias—. Outskirts Press (2004). ISBN 978-1-932672-49-7.

Kanpo estekak

Wikiztegian orri bat dago honi buruz: triscaidecafobia .

• Datuak: Q13
• Multimedia: Triskaidekaphobia / Q13