Sagar

Sagarra fruitu jangarria da, sagarrondoak sortua (Malus domestica). Sagarrondoak mundu osoan landatzen dira eta Malus generoko espezierik landatuenak dira. Zuhaitza Erdialdeko Asian sortu zen, eta bertan haren arbaso basatia, Malus sieversii, gaur egun ere badago. Asian eta Europan milaka urtez hazi dira eta kolono europarrek Ipar Amerikara eraman zituzten. Kultura askotan, esanahi erlijioso eta mitologikoa dute, kristau tradizioan, kultura nordikoan, eta grekoan barne.

Sagarrondoak handiak dira hazitik hazten badira. Oro har, sagar-laboreak txertaka franko bidez hedatzen dira, eta horrela lortzen den zuhaitzaren tamaina kontrolatzen da. Sagarrondoen 7.500 aldaera ezagun baino gehiago daude, eta ezaugarri ugari dituzte, beharrizanaren arabera. Hainbat laborantza-mota erabiltzen dira, hainbat gustu eta erabileratarako: besteak beste, janaria prestatzeko, gordinik jateko eta sagardoa egiteko. Zuhaitzek eta frutek arazo fungiko, bakteriano eta izurriteak izateko joera dute, eta hainbat baliabide organikok eta ez-organikok kontrola ditzakete. 2010ean, frutaren genoma sekuentziatu zen sagar-ekoizpeneko erreprodukzio selektiboari buruzko ikerketaren zati gisa.

Terminologia

Sagar hitza izan daiteke euskaraz fruitu bat izendatzeko hitz zaharrenetako bat. Donemiliaga Kukulan gordetzen diren Erdi Aroko testuen artean ageri da, leku izen bat adierazteko («in loco qui vocatur Sagarraga»).^[1] Milia Lasturkoren eresian (XV. mendea) aipatua agertzen da: «Zer ete da andra erdiaen zauria? / Sagar errea eta ardao gorria».^[2]^[3]

Deskribapena

Sagarra hostoerorkorreko zuhaitz batetik dator, oro har, 2tik 4,5 m-ra altu laborantzan eta, gehienez, 9 m naturan. Laborantzan hazten denean, tamaina, forma eta adar-dentsitatea zehazten dira hautaketa-irizpide eta txertaka-ebakin metodoaren arabera. Hostoak, berde ilunak, obalo soilak dira, ertz zerratuekin eta pixka bat beherantz eroriak; Adarretan zehar antolatzen dira, txandakatuta^[4].

Loraldia udaberrian gertatzen da, hostoen agerpenarekin batera. Infloreszentziak gailur formakoak dira lau-sei lorerekin. Lore bakoitzak 3 eta 4 cm-ko diametroa du, arrosaz tindatutako bost petalo zurirekin eta pixkanaka itzaltzen doazenak. Sarritan, erdiko loreari «errege-lorea» esaten zaio, lehenen irekitzen delako eta fruitu handiagoa garatu dezakeelako.

Fruituak uda amaieran edo udazkenean heltzen dira, eta oso tamaina desberdinetara iristen dira hazkuntzaren arabera. Ekoizleek 7tik 8,5 cm diametro bitarteko sagarrak ekoiztea dute helburu, merkatuaren eskaeraren lehenespenengatik. Kontsumitzaile batzuek, batez ere japoniarrek, sagar are handiagoak nahiago dituzte, 5,5 cm-tik beherakoek, oro har, zukuak egiteko erabiltzen diren bitartean, eta, merkatuan, balio txikia dute gordinik kontsumitzeko. Sagar helduen azala, oro har, gorria, horia, berdea, arrosa edo herdoilduta izaten da, nahiz eta bi koloreko edo hiru koloreko hazkuntza ugari aurki daitezkeen. Azala argizari epikutikularraren babes-geruza batez estalita dago^[5], eta era bat edo partzialki oxidatu daiteke; hau da, zakarra eta marroia jar daiteke. Exokarpoa (haragia), orokorrean, zuri horixka zurbila da, nahiz eta exokarpo arrosak edo horiak ere agertzen diren.

Historia laburra

Orokorra

Sagarra elikagai garrantzitsu bat izan da klima hotzetan batez ere, eta ziur aski munduko fruta-arbolarik zaharrenetarikoa da. Zitrikoekin bat, denbora luzez manten daitekeen fruitu bat da. Orain gutxi arte, Asian, Europan eta Estatu Batuetan, udazken amaiera partean biltzen zen eta negu osoa gordetzen zen ganbara eta bestelako biltegietan, negu hotzean jakiak edukitzeko. Egun, horrelako ohiturak aldatzen doaz, eta uneoro topa ditzakegu sagarrak, mota eta jatorri guztietakoak.

Euskal Herrian

Sagarra Euskal Herriaren isurialde atlantikoko elikagai nagusia izan da europarrek Amerika deskubritu eta kolonizatu zen arte. Hala ematen dute aditzera XI eta XII. mendeetako lehen idatzizko agiriek eta Codex Calixtinusak. Sagastiak dohaintzan ematen zitzaizkien monasterioei, aberastasun handi baten seinale. Medina de Pomar hiribilduari Gaztela Zaharrean hortik datorkio izena. Kostalde inguruko sagastiak ondasun handia ziren, areago itsasontziak hornitzen zituztelako, sagardoz batez ere. Beraz, garrantzi fiskala ere bazuten. Pierre de Lancre epaile bordelarrak euskal kostaldeko ezaugarrien artean aipatu zuen, eta deabruarekin eta euskaldunekin sagarrak duen lotura nabarmendu.

Sagar motak

7.500 sagar-mota baino gehiago daude munduan. Espezie gehienak klima epel eta azpitropikaletan landatu behar dira, eta ezin dira klima tropikaletarako egokitu, sagarrondoek hasteko hotza behar baitute.

Euskal Herrian

Euskal Herrian erabiltzen diren sagar motak honako hauek dira^[6]:

Abalia, Agin Azpi, Agor Mokote, Aldako sagarra, Ale Handi, Aleman sagarra, Altza sagarra, Altzola Makatza, Amabirjina, Andoain sagarra, Andra Mari sagarra, Anixa sagarra, Añarbe, Aritza, Arjentino, Aia sagarra, Azalain, Aziloka, Azkoneta, Bizkai, Boskantoi, Bulanoa, Burgo, Burni Makatza, Burni sagarra, Buztina sagarra, Errege Gaxi, Errege sagarra, Errezil Gorria, Errezila (Ibarbi sagarra), Frantses sagarra, Gabiri sagarra, Gazi Handia, Geza Gorria, Geza Mina, Geza Zuria, Goikoetxea, Golden, Japonesa, Josefa, Kamuesa, Kandela, Kanpandoja, Kiskur sagarra, Lezo, Libra sagarra, Limoi sagarra, Loisti sagarra, Mamula, Lanttoni, Martiku, Maximela, Mendiola sagarra, Merabi sagarra, Merkalin sagarra, Mokote sagarra, Munduate sagarra, Muniela, Naparra, Oru sagarra, Ostro Beltza, Palazio sagarra, Patzuola, Pelestina, Periko sagarra, Piku sagarra, Pillaso sagarra, Potrokilo sagarra, Reñeta Gorria, Sagar Beltza, Sagastume sagarra, Saltxipi sagarra, Saluate, San Frantzisko, Starkin, Txalaka, Txori sagarra, Txurten Luze, Udare Sagar Beltza, Udare sagarra eta Ugarte sagarra.^[7]

Munduan

Hona hemen sagar-mota nagusien zerrenda, jatorria eta landatze urtearekin bat:

Braeburn: Zeelanda Berria (1950), Argentina (Río Negro), Estatu Batuak
Cameo (sagar): Washington (1980)
Cortland: New York (1890)
Cox's Orange Pippin: Britainia Handia, Zeelanda Berria
Egremont Russet: Britainia Handia
Empire: New York (1966)
Fuji: Japonia (1930), Argentina, Río Negro (Argentina), Asia, Australia, Txile
Gala: Zeelanda Berria (1970), Estatu Batuak
Ginger Gold: Virginia (1960)
Golden Delicious: Estatu Batuak (1890), Argentina, Río Negro (Argentina), Europa
Granny Smith: Australia (1868), Argentina, Río Negro (Argentina), Kalifornia
Honeycrisp: Minnesota (1960)
Idared: Idaho (1942)
Jonagold: New York (1968), Estatu Batuak, Argentina, Río Negro (Argentina),
Jonathan: New York (1920 urtetik), Estatu Batuak
Lodi: Ohio
McIntosh: Kanada (1811 urtetik)
Newtown Pippin: New York (1759 urtetik), Oregon
Old Apple: Ontario
Pink Lady: Australia (1970), Argentina, Río Negro (Argentina), Estatu Batuak (ekialdea).
Red Delicious: Iowa (1870), Estatu Batuak Argentina, Río Negro (Argentina),
Rome Beauty: Ohio (1800), Argentina, Río Negro (Argentina),
Winesap: Estatu Batuak
Worcester Permain: Britainia Handia

Ekoizpena

Munduko sagar-ekoizpena 86 milioi tonakoa izan zen 2018an, eta Txina guztizkoaren ia erdia izan zen^[8]

2018ko mundu mailako ekoizpena
Herrialdea	Ekoizturiko tonak
Txina	39.233.400
Estatu Batuak	4.652.500
Polonia	3.999.523
Turkia	3.625.960
Iran	2.519.249
Italia	2.414.921
India	2.327.000
Errusia	1.859.400
Frantzia	1.737.412
Txile	1.727.277

Erreferentziak

↑ Euskaltzaindia. «Euskal Hiztegi Historiko-Etimologikoa > sagar» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2023-06-28).
↑ Euskaltzaindia. «Orotariko Euskal Hiztegia > sagar» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2023-06-28).
↑ Blanca Urgell. (2023-06-28). «Mazedonia euskaraz» Berria (Noiz kontsultatua: 2023-06-28).
↑ Apple - Malus domestica. Origin, history of cultivation. .
↑ Natural Waxes on Fruits. 29 de octubre de 2010.
↑ http://www.sagardoa.com/?q=eu/node/263 Sagar motak. Sagardoa.com
↑ Sagar barietateak. Sagardotegiak.com
↑ FAOSTAT, Organización de las Naciones Unidas para la Alimentación y la Agricultura, División de Estadística, ed. (2019). «Producción de Apple en 2018; Cultivos/Regiones mundiales/Cantidad de producción» (ingelesez). 202-05-12an begiratua

Kanpo estekak

Datuak: Q89
Multimedia: Apples / Q89

[1] Euskaltzaindia. «Euskal Hiztegi Historiko-Etimologikoa > sagar» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2023-06-28).

[2] Euskaltzaindia. «Orotariko Euskal Hiztegia > sagar» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2023-06-28).

[3] Blanca Urgell. (2023-06-28). «Mazedonia euskaraz» Berria (Noiz kontsultatua: 2023-06-28).

[:04-4] Apple - Malus domestica. Origin, history of cultivation. .

[5] Natural Waxes on Fruits. 29 de octubre de 2010.

[6] ttps://www.sagardoa.com/?q=eu/node/263 Sagar motak. Sagardoa.com

[7] Sagar barietateak. Sagardotegiak.com

[8] FAOSTAT, Organización de las Naciones Unidas para la Alimentación y la Agricultura, División de Estadística, ed. (2019). «Producción de Apple en 2018; Cultivos/Regiones mundiales/Cantidad de producción» (ingelesez). 202-05-12an begiratua

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]