Wikipedia

Friedrich Engels

Friedrich Engels[1][2][3] filosofo, politologo, soziologo, antropologo, historiagile, kazetari eta iraultzaile teoriko komunista eta sozialista alemaniarra (Wuppertal, Renania, garai hartan Prusia, 1820ko azaroaren 28a - Londres, 1895eko abuztuaren 5a). Karl Marxen lagun min eta lankide izan zen, eta, harekin batera, mugimendu sozialista nahiz komunistarentzako obra funtsezkoak idatzi zituen: besteak beste, Manifestu Komunista. I. zein II. Internazionalaren buruzagia izan zen. Marxengatik hauxe esan zuen: «Marxen ondoan beti bigarren biolina jo nuen»[4][5].​​

Friedrich Engels

Bizitza
JaiotzaBarmen, 1820ko azaroaren 28a
Herrialdea Prusiako Erresuma
 Erresuma Batua
Lehen hizkuntzaalemana
HeriotzaLondres, 1895eko abuztuaren 5a (74 urte)
Heriotza moduaberezko heriotza: minbizia
Familia
AitaFriedrich Engels
AmaElisabeth Franziska Mauritia van Haar
Bikotekidea(k)
Haurrideak
Hezkuntza
HeziketaBerlingo Unibertsitatea
Hizkuntzakalemana
ingelesa
Jarduerak
Jarduerakekonomialaria, social scientist (en) Itzuli, Politikari teorikoa, filosofoa, idazlea, iraultzailea, soziologoa, emakumeen eskubideen aldeko ekintzailea, kazetaria, ekintzailea, historialaria eta autorea
Lantokia(k)Bremen
Manchester eta Elberfeld
Lan nabarmenak
InfluentziakHeraklito, Ludwig Feuerbach, The Essence of Christianity (en) Itzuli, Karl Marx, Georg Wilhelm Friedrich Hegel, Adam Smith, Max Stirner (mul) Itzuli eta David Ricardo
KidetzaLehen Internazionala
Sinesmenak eta ideologia
Erlijioaateismoa
Alderdi politikoaLiga Komunista
IMDB: nm0257290 Facebook: PhilosopherFriedrichEngels iTunes: 262892193 Musicbrainz: 9722f17c-2e6d-4e70-b321-5e0c9ec60907 Discogs: 1440684 Find a Grave: 2240 Edit the value on Wikidata
Bideo hau Ikusgela proiektuaren parte da.
Bideo hau Ikusgela proiektuaren parte da. Bideoak dituzten artikulu guztiak ikus ditzakezu hemen klik eginez gero.
Karl Marx ulertzeko gakoak

Engels Manchesterreko (Industria iraultzaren bihotza) ehun-fabrika garrantzitsu baten jabearen semea zen. Bere egonaldian, Die Lage der arbeitenden Klasse in England (Langile klasearen egoera Ingalaterran) (1845) lehen liburua idatzi zuen, eta horrek eragina izan zuen Marxen dialektika historikoa klase-borrokan ulertzeko[6][7].​​ Marxekin batera, mugimendu komunista, sozialista eta sindikalen sorrerarako funtsezko lanak idatzi zituen, hala nola Die heilige Familie (Familia Santua) (1844), Die deutsche Ideologie (Ideologia alemaniarra) (1846) eta Das Kommunistische Manifest (Alderdi Komunistaren Manifestua) (1848). Lehen Internazionaleko (1864) eta Bigarren Internazionaleko (1889) buruzagi politikoa izan zen. Marxi ere diruz lagundu zion Das Kapital (Kapitala) argitara zezan. Bere kazetaritza-jarduerek nabarmen lagundu zuten marxismoa hedatzen Herrn Eugen Dührings Umwälzung der Wissenschaft (Anti-Dühring) (1877) eta Socialisme utopique et Socialisme scientifique (Sozialismo utopikotik sozialismo zientifikora) (1880) lanen bidez[3].

Marxen heriotzaren ondoren, 1883an, Lenin iraultzaileak idatzi zuen: «Engelsek, bakarrik, Europako sozialisten kontseilari eta gidari izaten jarraitzen zuen»[3][4].​​ Engelsek Das Kapital liburuaren bigarren eta hirugarren liburukiak argitaratu eta editatu zituen, eta Marxen notak antolatu zituen Theorien über den Mehrwert (Plusbalioaren teoria) osatzeko; ondoren, Kautskyk «laugarren liburuki» gisa argitaratu zuen. Azterketa ekonomiko eta filosofikoez gain, Engels buru-belarri arduratu zen natur zientzien eta matematikaren garapenaz, eta bere mundu-ikuskeraren garapen teorikoan lanean jarraitu zuen Dialektik der Natur (Naturaren dialektika) (1883), Der Ursprung der Familie, des Privateigenthums und des Staats (Familiaren, jabetza pribatuaren eta Estatuaren jatorria) (1884) eta Ludwig Feuerbach und der Ausgang der klassischen deutschen Philosophie (Ludwig Feuerbach eta filosofia klasikoaren amaiera) (1888) lanetan, horrela, geroko materialismo dialektikorako oinarriak ezarriz[3].

Engelsek uko egiten dio filosofiari zientzien zientziaren rola esleitzeari, eta haren balio metodologikoa nabarmentzen du; oso ekarpen garrantzitsua da haren logika dialektikoa, ezagutzaren teoria eta agnostizismoari buruzko kritika[3]. Zuen ezagutza polifazetikoei esker, zientziak klasifikatu ahal izan zituen materiaren mugimenduaren forma objektiboekin zituzten loturetan oinarrituta[8].​ Metodo dialektikoak aplikatu zizkien natur zientziei, eta antropologiaren ezagutzak ere erabili zituen jabetza pribatuaren jatorri historikoak eta emakumeen zapalkuntza aztertzeko[9].​ Franz Mehringekin izandako korrespondentzian, Engelsek agerian utzi zuen azpiegitura ekonomikoak gainegiturarekin ideologiaren garapenarekin duen elkarreragina (filosofia, erlijioa, artea), «pentsalari deiturikoak lan egiten duen prozesu» gisa, baina «hura mugitzen duten benetako indar bultzatzaileak itzalita gelditzen dira», eta «imajinatzen dira indar eragingarri faltsuak» pentsalariari kontzientzia faltsua sortuz[10].

Engelsek Errusiako mugimendu iraultzailearenganako interesa ere erakutsi zuen, eta herrialde horretako gizarte-harremanei buruzko artikulu batzuk idatzi zituen[4]. Isaiah Berlinen arabera, Engelsen lanak, eta ez Marxenak, izan ziren Plekhanov, Kautsky, Lenin, Trotski, Mao eta are Stalinen materialismo historiko eta dialektikoaren iturri nagusia[11]. Marxen eta Engelsen teoriaren arteko erlazioa oraindik eztabaidagai da marxismoaren barruan[12].

1895eko abuztuan, 74 urte zituela, Engels hestegorriko minbiziaz hil zen Londresen. Errautsak Beachy Lurmuturrean, Eastbournetik gertu, zabaldu ziren. Hil ondoren, Leninek hau idatzi zuen:

« Haren heriotzarekin errusiar iraultzaileek bere lagunik onena galdu dute. Ohora dezagun beti Friedrich Engelsen oroimena, borrokalari handia eta langileriaren maisua![4] »


Biografia

aldatu

Jatorria eta gaztaroa

aldatu
 
Engels familiaren etxea, Barmenen (orain Wuppertalen|), Alemania.

Engels 1820ko azaroaren 28an jaio zen, Barmenen, Renania probintzian, Friedrich Engels eta haren emazte Elise Marice[13], Renaniako ehungintzako industrialari aberatsak[14]. Familia, XVI. mendearen amaieratik Renanian finkatua, aurrera ateratzen hasi zen Engelsen birraitonaren garaietan; Barmen lekutu, eta irun-zuritze industria sortu zuen[15]. Engelsen aitak familiaren negozioa galdu zuen familiako liskarren ondorioz, eta kotoi irutegi berri bat sortu zuen Mánchesterren Herbehereetako bazkide berriekin, Barmen & Engelskirchen[16]. Familiak —senar-emazteak eta zortzi seme-alabak, erdiak emakumeak eta beste erdiak gizonak[13]— kalbinismotik oso hurbil zegoen erlijioa adierazten zuen, eskualdean oso hedatua eta puritanismo, aszetismo, erreserba eta industria ezaugarri zituenak eta familiak Engels gazteari erakutsi zizkionak[17].

Herriko eskolan ikasi ondoren, hamalau urterekin, Elberfeldeko gimnasiora bidali zuten[18] —Prusiako onenetako bat—, eta, han, herriko artzain luteranoarekin hartu zuen ostatu.​ Antzinako mitoen eta germaniar erromantzeei buruz egindako irakurketei esker, nazionalismo erromantiko alemanaren eragina jaso zuen[18]. Garai hartan jasotako patriotismo kulturalak bizitza osoan lagundu zion[19].​ Nota onak eta ikasten jarraitzeko eta, agian, poesian aritzeko gogoa izan arren, aitak institututik atera zuen familiaren negozioari buruz ikasten has zedin[19].

Merkataritza-ikaskuntza eta hasierako idazlanak Bremenen

aldatu
 
Hemeretzi urte zitueneko Engelsen erretratua, Bremen, merkataritza-ikaskuntzaren aldian, Berlinera soldadutzara joan baino hilabete batzuk lehenago, Georg Wilhelm Feistkorn. Kai hansearrean idazten hasi zen hainbat argitalpenetan, oraindik izengoitiaz.

1838ko udan Britainia Handira negozio-bidaia batean aitarekin joan ondoren, Bremenen jarri zen ehungintza ikasteko[19]. Etorkizuneko ibilbiderako baliagarria izan arren, merkataritza-kapitalismoaren funtzionamenduari buruzko ikaskuntza hori aspergarria izan zen Engels gaztearentzat, portu handiko giroa —bere jaioterrikoa baino liberalagoa— aprobetxatu nahi baitzuen[20].​ Literatura politiko debekatuaren inportatzailea izateaz gain, probokatzaile, dantzaria, bidaiaria eta kantu ikastuna, merkataritza bulegoetako[20] lan aspergarria konpentsatzen zuen jarduera horiekin.​ Laster erakutsi zuen «gazte alemanen» aldeko sinpatiak, mugimendu horrek patriotismo aurrerakoian oinarritutako erreforma politiko erradikalak eskatzen baitzituen, garai hartan feudalismoaren eta Alemanian nagusi ziren monarkien aurkakoa[21]. Garai hartan, Engelsek Percy Shelley-k urte batzuk lehenago adierazi zuen errepublikanismo antierlijiosoa eta liberala irudikatzen zituen[21].

Bremenera iritsita, gero eta asegabeagoa zen bere jaioterriko predestinazio- eta gaitzespen-erlijioarekin, eta gero eta jarrera kritikoagoa eta arrazionalistagoa hartu zuen[22].​ 1839. urtearen amaieran, ezarritako erlijioari kristautasunari David Friedrich Straussen egindako kritikek eraginda, erlijio-fedea utzi, eta gero eta interes handiagoa agertu zuen Hegelen teoriez[23].

Gainera, izengoitiarekin argitaratzen hasi zen —familiako atsekabeak saihesteko— egunkari batzuetan[24].​ Bereziki aipagarriak da (zentsura saihesteko idatzitako artikulu kritikoen artean[24]) Wuppertaleko Gutunak. Horietan, eskualdeko proletalgoaren bizi-baldintza txarren kritika zorrotza egin zuen, lehen eskuko informazioa lortzeko bisitatu baitzuen[25].

Intelektual erradikala Berlinen

aldatu
 
Die Freien (gazte hegeliarrak) taldearen Engelsen marrazkia. Ezkerretik eskuinera: Arnold Ruge, Ludwig Bühl, Carl Nauwerck, Bruno Bauer, Otto Wigand, Edgar Bauer, Max Stirner, Eduard Meyen, hiru ezezagun eta Karl Friedrich Köppen.

1841aren hasieran, nekatuta zegoen Bremengo lanaz, eta aitaren etxera itzuli zen[26]. Hilabete gutxi batzuk geroago, irailean, jaioterriko giroaz nazkatuta, Soldadutza Berlingo artilleriako konpainia batean egitea erabaki zuen[26]. Prusiako hiriburura joan zen armadan zerbitzatzera, baina ahal zuen denbora guztia unibertsitatera joateko erabili zuen; han, giro atzerakoia izan arren, Hegelen alde agertu zen, garai hartan, Prusiako gortearen[27] enkarguz[28], Schelling erasoka ari baitzitzaion.

Uniformeaz harro, baina, bizitza militarrez goiz aspertuta eta bere egoera finantzario lasaiari esker, hitzaldietan, irakurketa-aretoetan eta tabernetan igarotzen zituen egunak[29]. Horietan, erlijio eta morala eta konbentzio burgesa arbuiatzen zuten beste gazte intelektual erradikal batzuekin elkartu zen[30].

1842ko martxoan, Schelling liburuxka argitaratu zuen Engelsek, baita Schellingen ikuskera mistikoak zorrotz kritikatzen dituen aipamena ere. 1842ko azaroan, lehen topaketa desatsegina izan zuen Marxekin, Rheinische Zeitungen bulegoetan, Marx erredaktorea baitzen bertan[31]. Marxek intelektual erradikalen muturreko artikuluak gaitzesten zituen, besteak beste, Engelsenak, Koloniako merkatari liberal batzuen jabetzako egunkaria arriskuan jar zezaketela uste baitzuen[32]. Berlindik Mánchesterrera lekualdatu aurretik —aitak erabaki baitzuen familiako negozioaren kudeaketan sartzen saiatzea 1842ko urrian zerbitzu militarra amaitu ondoren erradikalismo politikoa alde batera uzteko[33]—, Engels, «gazte hegeliarren» partaide gisa, hasi zen Moses Hessen kapitalismo politikoaren gizarte-analisiaren eragina nabaritzen, zeinak taldea errealismo politikotik komunismorantz eraman baitzuen[34].​ Hess bisitatzera joan zen Britainia Handira abiatu baino lehentxeago, eta horrek haren teoria komunistenganako joera areagotu zion[35].

Industria gizon Manchesterren

aldatu

Mánchesterren, Engels herriko mugimendu sozialisten, owenisten eta kartisten berri izan zuen[36].​ George Julian Harney kartisten muturreko kideren eta James Leach garai bateko langile eta industrialarien zigorraren adiskide egin zen[37].​ Aitaren fabrikan lanean jarraitu arren, denbora libreetan burgesiaren konpainia utzi, eta langile-giroetara joaten hasi zen, owendarren egoitzetatik hasita[38].​ Bestalde, Thomas Carlylek, Engelsek miretsitako jakintsu atzerakoi baina intelektual bakarra izanik, kapitalismoari buruzko kritika gogorrengatik eragin zion, kaltegarria baitzen idealizatzen zuen Erdi Aroko iraganarekin alderatuz gero[39].​ Lan batzuetan, Engelsek, izan ere, Carlylek kapitalismoaren aurka egindako lanen aipamen literalak erabili zituen[40].

 
Ume bat ehungailu industrial batean. Engelsek industria-langileen miseria Manchesterren, britainiar ehun-zentro handian ezagutu zuen, non aitaren fabrikan lan egin baitzuen.

Manchesterreko langile munduan Engelsen gida —Alemanian ikasitako teoria filosofikoen funtsezko osagarria[41]— bere maitale eta lehen maitasun handia, Mary Burns, izan zen jatorri irlandarreko langilea, 1823. urte inguruan jaioa eta 1843an ezagutu zuena[39].​ Hark Irlandako immigrazioaren bizitza gogorrean sartu zuen, eta hiriko langile-klasearen bizi-baldintzen berri eman zion. Hirian zeuden bi munduak ezagutzeak[42] (industrialenak eta langile-klasearenak) eragin nabarmena izan zuen filosofiatik ekonomia politikorako bilakaeran, 1843ko hasierako lehen lan batean islatu zena, Marxen Deutsch-französische Jahrbücheren (frantziar-alemaniar Urtekariak) «Umrisse zu einer Kritik der Nationalökonomie» (Ekonomia politikoaren kritika baten elementuak) artikuluan argitaratua[42]. Horretan, kontraesan ekonomikoak eta Europako gizarte-krisiak aztertzen zituen, bai teoria filosofiko alemanei buruz zuen ezagutza (Feuerbach-en alienazioaren kontzeptua), bai Mánchesterren langile-bizitzari buruz zuen esperientzia erabiliz[43]. Engelsen aburuz, lan horretan, sistema kapitalistako behartsuek jasaten zuten alienazio-prozesuaren jatorria jabetza pribatua zen (Proudhonen Qu'est-ce que la propriété? ou Recherche sur le principe du Droit et du Gouvernment (Zer da jabetza? edo Zuzenbidearen eta Gobernuaren printzipioari buruzko ikerketa) 1840ko lanak eragindako tesia), zeinak desagertu behar baitzuen[44].​ Jabetza pribatuaren desagerpenarekin, diruzalekeriarena eta giza esplotazioarena ere iritsiko ziren[44]. 1845ean[41], lan zabalagoa eta gogorragoa argitaratu zuen sistema kapitalistaren miseriari buruz, Mánchesterreko lantegietan islatzen zen bezala: Die Lage der Arbeitenden Klasse in England (Langile-klasearen egoera Ingalaterran)[45]. Historia, estatistikak —horietako asko dokumentazio ofizialetik ateratakoak— eta kritika batzuen nahasketa, liburu hori britainiar burgesiaren aurkako akusazio bat zen bere metodoengatik[45]. Idatziak —teoria sozialistari buruz Engelsek bakarrik egindako azkena hogeita hamar urtean— balio izan zuen sozialismo zientifikoaren egitura osatzeko Hegelengandik jasotako alienazio kontzeptua eta hiri industrialeko langileen egoera materialari buruzko oharrek elkartzeari esker[46].​ Ideia marxista asko, hala nola klase-banaketaren izaera, kapitalismo industrialaren berezko ezegonkortasuna, burgesiak klase antagonista sortzea eta iraultza sozialistaren saihestezina, dagoeneko, Engelsen lan horretan zeuden[46].

Mánchesterren ikasi zuen, eta, 1844ko udan, aitaren etxera itzuli zen. Aurretik, bisita laburra egin zion Marxi Parisen; hark abegitsu hartu zuen, aurreko bisitaldian ez bezala[46].​ Handik aurrera, Engels elkarlanean hasi zen harekin[46].

Manchester eta Bruselan, Marxen kolaboratzaile

aldatu

1844ean Marxekin elkartu zen Bruselan. Elkarrekin Familia Santua, Alemaniar ideologia eta Alderdi Komunistaren Manifestua (1848) idatzi zituzten. Alemaniara itzuli ondoren, Kolonian, Barmenen eta Palatinatuan izan ziren matxinadetan parte hartu zuen armada errepublikazalearekin (1848). Mugimendu haren hondamendiaren ondoren Nekazarien gerra (1850), Reich-aren eraketarako Kanpaina (1850), eta Iraultza eta Kontrairaultza Alemanian (1851-1852) liburuak idatzi zituen Londresen. 1850etik 1869ra arte bere aitaren lantegian lan egin zuen eta era horretan lagundu ahal izan zion Marxi diru kontuetan. Hizkuntzak ikasi zituen, gizarteen historiak hobeto ezagutzeko, arazo militarrak ikertu zituen eta artikulu ugari idatzi zuen. Berriro Londresa itzulirik, Internazionalean bere lekua hartu eta Alemaniako sozial-demokraziaren garapena hurbiletik zaindu zuen (Gothako eta Erfurteko programen kritika, Marxekin batera, 1875-1891). Bere azken obretan teoria landu zuen gehienbat: Anti-Dühring (1877), Izadiaren dialektika (bukatu gabea), Familiaren, jabego pribatuaren eta Estatuaren jatorria (1884), Feuerbach eta Alemaniako filosofia klasikoaren bukaera (1888). Kapitala burutu zuen, Marxek bukatu gabe utzi baitzuen.

Marxen hilobiaren gaineko hitzaldia

aldatu
« Darwinek natura organikoaren garapena aurkitu duen bezala, Marxek giza historiaren garapenaren legea aurkitu du, hau da, (...) gizakiek politika, zientzia, artea, erlijioa anintzat hartu baino lehen, jan, edan, bizilekua aurkitu eta jantzi beharra daukate eta, ondorioz, Estatuaren erakundeak, lege irizpideak, artea eta erlijioa bera, bizitzeko baliabide materialen produkzioan eta herri bateko aldi bateko ekonomi garapen mailan oinarritu eta bertatik ateratzen eta azaltzen dira, eta ez alderantziz, orain arte esaten izan den moduan. »

—Friedrich Engels, Highgateko hilerrian, Londres, 1883ko martxoaren 17an


Ingalaterrako langileriari buruz

aldatu
« Zenbat eta gehiago saiatu langilea gaur egungo egoeratik ateratzen, orduan eta etsaiago bihurtzen da burgesa. Baina bestalde, langileak nabaritzen du burgesiak gauza baten moduan tratatzen duela, jabetza bat balitz bezala, eta horregatik bakarrik, burgesiaren etsai gisa ageri da. Gaur egungo baldintzetan, langileak, duintasunari eusteko, gorrotoa eta burgesiaren aurkako matxinada erabili behar dituela frogatzeko ehunka adibide ditut. Eta grinarik gogorrenaz jabeen tiraniaren aurka protesta egin behar izatea langilearen heziketatik ondorioztatzen da, edo askoz hobeto, heziketa faltatik, bai eta Ingalaterrako langileari helarazi zaion irlandar odol sutsutik ere.

Industriaren garapenarekin batera hasi ziren langileak burgesiaren aurka matxinatzen, eta matxinada horrek zenbait fase izan ditu. Ez dugu hemen fase horien esanahi historiko zehatza aztertuko (...); zenbait gertakariren berri emango dut, Ingalaterrako proletarioen ezaugarriak adierazteko.

Lehenengoa, zakarrena, matxinada horren formarik ikaragarriena, delitua izan zen. Langilea beharrean eta premia gorrian bizi zen, eta beste batzuk hobeteo zeudela ikusten zuen. Langileak ez zuen ulertzen, gizartearen alde aberats alferrontzi batek baino askoz ere ahalegin handiagoa egin arren, zegatik jasan behar zituen baldintza txar haiek. Jabetzarekiko berezko errespetuari gailentzen zitzaion premia gorria; eta lapurretan zebilen. Industria zabaldu ahala delinkuentziak gora egin zuen, eta urteko atxilotuen kopurua eta kotoiaren kontsumoa lotuta daude.

Baina berehala ulertu zuten langileek metodo horren bidez ezin zitekeela ezer lortu. Gaizkileek nork bere aldetik soilik egin zezaketen protesta, banako gisa soilik, lapurreta eginez, gizarteko ordenaren aurka (...), Langileria burgesiari aurre egiten hasi zen, makinak sartzearen aurka egiteko indarra erabili zuenean: hori bat-batean gertatu zen, berez, langile-mungimendua sortu zen modu berean.

»

—Friedrich Engels, Ingalaterrako langileriaren egoera, 1844


Erreferentziak

aldatu
  1. ↑ «Friedrich Engels | German philosopher». Encyclopedia Britannica (ingelesez). Consultado el 5 de noviembre de 2020.
  2. ↑ (Gaztelaniaz) «INICIO» Fundación Federico Engels (Noiz kontsultatua: 2024-05-22).
  3. ↑ a b c d e «Federico Engels» www.filosofia.org (Noiz kontsultatua: 2024-05-22).
  4. ↑ a b c d «Lenin (1895): "Federico Engels".» www.marxists.org (Noiz kontsultatua: 2024-05-22).
  5. ↑ «Engels To Johann Philipp Becker 15 October 1884». marxists.architexturez.net. Consultado el 2 de abril de 2022.
  6. ↑ (Ingelesez) Bottomore, Tom. (1992-04-08). A Dictionary of Marxist Thought. Wiley ISBN 978-0-631-18082-1. (Noiz kontsultatua: 2024-05-22).
  7. ↑ (Ingelesez) «Marxismo : una guía ilustrada | WorldCat.org» search.worldcat.org (Noiz kontsultatua: 2024-05-22).
  8. ↑ «Clasificación de las ciencias» www.filosofia.org (Noiz kontsultatua: 2024-05-22).
  9. ↑ (Ingelesez) Royle, Camilla. (2022-03). «Thinking as an Engelsian» Human Geography 15 (1): 66–72.  doi:10.1177/19427786211050982. ISSN 1942-7786. (Noiz kontsultatua: 2024-05-22).
  10. ↑ «Engels: Carta a Franz Mehring; 14 de julio de 1893[Betiko hautsitako esteka]». webs.ucm.es. Consultado el 16 de enero de 2021.
  11. ↑ (Ingelesez) Berlin, Isaiah. (2013-11-10). Karl Marx: Thoroughly Revised Fifth Edition. Princeton University Press ISBN 978-1-4008-4811-9. (Noiz kontsultatua: 2024-05-22).
  12. ↑ Steger, 1999, «1. The Engels-Marx Question: Interpretation Identity/ies, Partnership, Politics», p. 17.
  13. ↑ a b Hunt 2010, 18 orr. .
  14. ↑ Hunt 2010, 121-13 orr. .
  15. ↑ Hunt 2010, 12 orr. .
  16. ↑ Hunt 2010, 13 orr. .
  17. ↑ Hunt 2010, 16 orr. .
  18. ↑ a b Hunt 2010, 20 orr. .
  19. ↑ a b c Hunt 2010, 25 orr. .
  20. ↑ a b Hunt 2010, 27 orr. .
  21. ↑ a b Hunt 2010, 30 orr. .
  22. ↑ Hunt 2010, 39 orr. .
  23. ↑ Hunt 2010, 41 orr. .
  24. ↑ a b Hunt 2010, 34 orr. .
  25. ↑ Hunt 2010, 36 orr. .
  26. ↑ a b Hunt 2010, 44 orr. .
  27. ↑ Hunt 2010, 46 orr. .
  28. ↑ Hunt 2010, 48 orr. .
  29. ↑ Hunt 2010, 54 orr. .
  30. ↑ Hunt 2010, 55 orr. .
  31. ↑ Hunt 2010, 63 orr. .
  32. ↑ Hunt 2010, 62-63 orr. .
  33. ↑ Hunt 2010, 64 orr. .
  34. ↑ Hunt 2010, 73 orr. .
  35. ↑ Hunt 2010, 74 orr. .
  36. ↑ Hunt 2010, 90 orr. .
  37. ↑ Hunt 2010, 91 orr. .
  38. ↑ Hunt 2010, 85 orr. .
  39. ↑ a b Hunt 2010, 94 orr. .
  40. ↑ Hunt 2010, 95 orr. .
  41. ↑ a b Hunt 2010, 77 orr. .
  42. ↑ a b Hunt 2010, 96 orr. .
  43. ↑ Hunt 2010, 97 orr. .
  44. ↑ a b Hunt 2010, 98 orr. .
  45. ↑ a b Hunt 2010, 99 orr. .
  46. ↑ a b c d Hunt 2010, 112 orr. .

Bibliografia

aldatu

Kanpo estekak

aldatu


"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Friedrich_Engels&oldid=9819296"(e)tik eskuratuta