Bretainiera
Bretainiera[1] (bretainieraz, brezhoneg, honela ahoskatua: [bʀe'zõːnɛk] edo [bɾəhɔ'nək]) Bretainiako mendebaldean hitz egiten duten hizkuntza tradizionaletako bat da, galoarekin (erromantze taldekoa) batera.
| Bretainiera | |
|---|---|
| brezhoneg — Brezhoneg | |
 Koloretan, bretoieraren dialekto desberdinak (grisez, galoaren eremua). | |
| Datu orokorrak | |
| Lurralde eremua | Frantzia |
| Hiztunak | Ethnologue: 500.000 - 1.200.000 [1]; 1999ko errolda: 257.000 |
| Rankinga | Ez 100 mintzatuenen artean |
| Ofizialtasuna | Ez du |
| Eskualdea | Bretainia |
| UNESCO sailkapena | 4: arrisku larrian |
| Araugilea | Ofis ar Brezhoneg |
| Hizkuntza sailkapena | |
| giza hizkuntza indoeuropar hizkuntzak hizkuntza zeltak Uhartetar hizkuntza zeltak Britoi hizkuntzak Southwestern Brythonic (en)  | |
| Informazio filologikoa | |
| Hizkuntza-tipologia | aditza-subjektua-objektua, V2 hizkuntza, nominatibo-akusatibo hizkuntza eta hizkuntza fusionatzailea |
| Genero gramatikalak | genero maskulinoa eta genero femeninoa |
| Alfabetoa | Breton alphabet (en) eta latindar alfabetoa |
| Hizkuntza kodeak | |
| ISO 639-1 | br |
| ISO 639-2 | bre |
| ISO 639-3 | bre |
| Ethnologue | bre |
| Glottolog | bret1244 |
| Wikipedia | br |
| Linguasphere | 50-ABB-b |
| UNESCO | 336 |
| IETF | br |
| Endangered Languages Project | 1228 |
Indoeuropar hizkuntza da, zelta hizkuntzen multzoaren barruan britoi taldekoa. Galesa eta kornubieraren familia berekoa da, beraz, eta hauekin oso antzekoa da.
Geografia
Gaur egungo hizkuntza komunitateak 300.000 inguru hiztun dauka eta Bretainia-Beherean (Breizh Izel) kokatuta dago, hau da, Finistère-n, Morbihan-en eta Côtes-d'Armor-en mendebaldean eta Bourg-de-Batz enklabean (Loire-Atlantique).
Dialektoak
Lau dialekto edo aldaera nagusi ditugu:
- Bro Leonekoa: Finistèreko iparraldean.
- Bro Dregerekoa: Finistère-ko ipar-ekialdean eta Côtes-d'Armoreko ipar-medebaldean.
- Bro Kernevekoa: Finistère-ko hegoaldean, Côtes-d’Armor-eko hegoaldean, Morbihan-eko zati batean eta Belle-Île en mer/Enez ar Gerveur-en.
- Bro Gwenedekoa: Morbihaneko lurralde gehienean.
Historia
- 1464an Jehan Lagadec-ek hiztegi hirueleduna egin zuen, Bretoiera, Frantsesa eta Latina kontuan hartuz.
- 1805ean Napoleon I-ak sortu zuen Akademia Zeltikoa (l'Académie Celtique).
- 1807an Jean-François Le Gonidec-ek Gramatika bretoieraduna argitaratu zuen, eta 1821ean Hiztegia.
- 1839an Villemarqué-k "Barzaz Breiz" argitara eman zuen, bretoierazko kantu tradizionalen bilduma.
- 1925etik, Roparz Hemon irakasleari esker, Emzav mugimendua eta Gwalarn aldizkaria abian jarri zituzten.
- 1946an Al Liamm argitalpenak Gwalarn ordezkatu zuen. Beste batzuk ere argitara ekarri zituzten: Skol Vreizh, Emgleo Breiz, Al Lanv, Ar Skol Vrezoneg, Mouladurioù Hor Yezh, An Here edo Evit ar brezhoneg.
- 1950an Kendalc'h kultur-elkartea sortu zuten Kemper-en.
- 1977an Diwan izeneko eskolak hasi ziren lanean, Lehen Hezkuntzatik aurrera hizkuntza irakatsiz.
- 2008an Ar Redadeg izeneko lasterketa aurrera eramango da lehendabiziko aldiz, bretainieraren erabilera sustatzeko. Korrikaren antzerako eredua jarraituko du.
Gramatika
Parekidetasun taula
Ondorengo taula honetan bretainieraren, kornubieraren eta galoaren arteko hitzen parekidetasuna ikus liteke. Gainera, hitz horien frantsesezko eta euskarazko esanahiak ere ageri dira. Bretainieraren eta galoaren arteko hitzen egitura antzekotasuna ere ikusten da: adibidez, euskarazko "urtxintxa" edo "kattagorri" hitzak, bretainieraz kazh-koad eta galoz chat-de-boéz dira; biek «basoko katua» esan nahi dute.
| Kornubiera | Bretainiera | Galo | Frantses | Euskara |
|---|---|---|---|---|
| gwenenenn | gwenanenn | avètt | abeille | erle |
| kador | kador | chaérr | chaise | aldaka |
| keus | keuz | fórmaij | fromage | gazta / gasna |
| yn mes | er-maez | desort | dehors | kanpora |
| koedha | kouezhañ | cheir | tomber | erori |
| gaver | gavr | biq | chèvre | ahuntz |
| chy | ti | ostèu | maison | etxe |
| gweus | gweuz | lip | lèvre | ezpain |
| ganow | genoù | góll | gueule | mutur |
| niver | niver | limerot | nombre | zenbaki |
| perenn | perenn | peirr | poire | txerremen / madari / udara |
| skol | skol | escoll | école | eskola / ikastetxe |
| gwiwer | gwiñver, kazh-koad | chat-de-boéz | écureuil | urtxintxa / kattagorri |
| sterenn | ster(ed)enn | esteill | étoile | izar |
| megy | butuniñ | betunae | fumer | erre |
| hedhyw | hiziv | anoet | aujourd'hui | gaur |
| whybana | c'hwibanat | sublae | siffler | ziztu egin |
Esamolde batzuk
- Bai = Ya
- Ez = Nann
- Kaixo!, Agur!= Salud!
- Agur!, Adio!= Kenavo!
- Ikusi arte = Ken 'vi gwelet!
- Eskerrik asko! = Trugarez!
- Egun on = Demat
- Mesedez = Mar plij
- Barkatu = Digarezit ac'hanon
- Komunak = Privezioù
- Komuna non dago? = Pelec'h emañ ar privezioù?
- Non dago tren-geltokia? = Pelec'h emañ ar porzh-houarn?
- Ba al da hotelik hemen inguruan? = Pelec'h emañ an leti tostañ?
- Zorionak = Gouelioù mat!
- Ez dut ulertzen = Ne gomprenan ket
- Ez dakit bretoieraz= Ne gomzan ket brezhoneg
- Ba al dakizu ingelesez?= Ha komz a rez saozneg?
- Zein da zure izena? = Pe anv out?
- Ongi etorri! = Degemer mat!
- Egun on denoi = Demat d'an holl!
- Berdin / Baita zuri ere = Dit-te ivez!
- Jakina! Noski! = Mat eo!
- Nongoa zara? = Eus pelec'h out?
- Non dago...? = E pelec'h emañ...?
- Badakizu bretainieraz? = Ha komz a rez brezhoneg?
- Bai ote? = Dam ya 'ta?
- Bizi gara!! = Bev omp!
- Bagarela!! = Ni ivez
- Topa! = Yec'hed mat!
- Hementxe! = Du-hont/ Du-mañ!
- Geldi!= Paouez 'ta!
- Lasai= Rez ket bil
- Ez dut nahi= N'em eus ket c'hoant
Literatura
Idazleak
Aldizkariak
- Al Liamm (ikusi webgunea).
- Gwalarn (ikusi webgunea).
Musika
Folk musikaren barruan honelako ordezkari ezagunak ditu lurraldeak:
- Gwendal taldea.
- Alan Stivell (1944-), musikaria.
Ikus, gainera
Erreferentziak
- ↑ UNESCO etxea: «Munduko hizkuntzen amarauna», bretainiera.
Kanpo loturak
| Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Bretainiera |
| Hizkuntza honek bere Wikipedia du: Bisita ezazu. |