Andoj: Malsamoj inter versioj
| [nekontrolita versio] | [kontrolita revizio] |
Enhavo forigita Enhavo aldonita
eNeniu resumo de redakto |
ŝablono |
||
| (20 mezaj versioj de 6 uzantoj ne montriĝas) | |||
| Linio 135: | Linio 135: | ||
|commons = Andes |
|commons = Andes |
||
|retpaĝo = |
|retpaĝo = |
||
<!-- *** Notoj *** --> |
|||
|notoj={{mapligilo montaro|zomo=4}} |
|||
}} |
}} |
||
[[Dosiero:Cono de Arita, Salta. (Argentina).jpg|eta|maldekstra| |
[[Dosiero:Cono de Arita, Salta. (Argentina).jpg|eta|maldekstra|250ra|Cono de Arita en [[Provinco Salta|Salta]] ([[Argentino]]).]] |
||
[[Dosiero:Campo de Mérida.JPG|eta|maldekstra| |
[[Dosiero:Campo de Mérida.JPG|eta|maldekstra|250ra|Pejzaĝo de Merida en Venezuelo.]] |
||
[[Dosiero:Andes bolivianos.jpg|eta|maldekstra| |
[[Dosiero:Andes bolivianos.jpg|eta|maldekstra|250ra|Boliviaj Andoj.]] |
||
'''Andoj''' estas la plej longa [[montaro|montarĉeno]] de la [[Tero]]. La andaj [[monto]]j etendiĝas laŭlonge de la [[okcidento|okcidenta]] [[bordo]] de [[Sud-Ameriko]], de [[Venezuelo]] tra [[Kolombio]], [[Ekvadoro]], [[Peruo]], [[Bolivio]] ĝis [[Ĉilio]] kaj [[Argentino]]. Ili konsistas el du, kelkregione eĉ pluraj, ĉefaj ĉenoj. En la meza parto (en Peruo, Bolivio, nordaj Ĉilio kaj Argentino) la ĉenoj situas tre diste. Tie ili ĉirkaŭbaras centran altebenon (''[[Altiplano]]''), sur kiu troviĝis la kerno de la [[imperio]] de la [[inkaoj]]. |
'''Andoj''' estas la plej longa [[montaro|montarĉeno]] de la [[Tero]]. La andaj [[monto]]j etendiĝas laŭlonge de la [[okcidento|okcidenta]] [[bordo]] de [[Sud-Ameriko]], de [[Venezuelo]] tra [[Kolombio]], [[Ekvadoro]], [[Peruo]], [[Bolivio]] ĝis [[Ĉilio]] kaj [[Argentino]]. Ili konsistas el du, kelkregione eĉ pluraj, ĉefaj ĉenoj. En la meza parto (en Peruo, Bolivio, nordaj Ĉilio kaj Argentino) la ĉenoj situas tre diste. Tie ili ĉirkaŭbaras centran altebenon (''[[Altiplano]]''), sur kiu troviĝis la kerno de la [[imperio]] de la [[inkaoj]]. |
||
| Linio 153: | Linio 155: | ||
== Zonoj == |
== Zonoj == |
||
La klasigo de la diversaj zonoj de la anda montaro ŝanĝis laŭlonge de la tempo, kun hegemonio, dum longa periodo, de nomaro asocia al la politik-administraciaj dividaĵoj. Ankoraŭ oni parolas pri venezuelaj, kolombiaj, ekvadoraj kotopoaj Andoj. En 1973, la [[geologo]] [[Augusto Gansser]]<ref> |
La klasigo de la diversaj zonoj de la anda montaro ŝanĝis laŭlonge de la tempo, kun hegemonio, dum longa periodo, de nomaro asocia al la politik-administraciaj dividaĵoj. Ankoraŭ oni parolas pri venezuelaj, kolombiaj, ekvadoraj kotopoaj Andoj. En 1973, la [[geologo]] [[Augusto Gansser]]<ref>[[Augusto Gansser]] (1973). «Facts and theories on the Andes». Journal of the Geological Society (angle) 129: 93-131.</ref> proponis dividon baze sur morfologiaj trajtoj: |
||
* '''Nordaj Andoj''': Norde de la [[Guajakila Golfo]] (4ºS), [[Ekvadoro]] (enhavante la venezuelajn, kolombiajn kaj ekvadorajn Andojn. |
* '''Nordaj Andoj''': Norde de la [[Guajakila Golfo]] (4ºS), [[Ekvadoro]] (enhavante la venezuelajn, kolombiajn kaj ekvadorajn Andojn. |
||
* '''Centraj Andoj''': Inter la [[Guajakila Golfo]] kaj la [[golfo Penas]] (46º 30´S), [[Ĉilio]] (enhavante la peruajn, boliviajn, kaj argentin-ĉiliajn Andojn). |
* '''Centraj Andoj''': Inter la [[Guajakila Golfo]] kaj la [[golfo Penas]] (46º 30´S), [[Ĉilio]] (enhavante la peruajn, boliviajn, kaj argentin-ĉiliajn Andojn). |
||
* '''Sudaj Andoj''': Sude de la [[golfo Penas]] (enhavante la patagoniajn Andojn kaj la zonon de la [[Fuegiaj Andoj]], tiuj lastaj en la [[Granda Insulo de Fajrolando]]). |
* '''Sudaj Andoj''': Sude de la [[golfo Penas]] (enhavante la patagoniajn Andojn kaj la zonon de la [[Fuegiaj Andoj]], tiuj lastaj en la [[Granda Insulo de Fajrolando]]). |
||
Kaj la Nordaj kaj la Sudaj Andoj estas nomataj ankaŭ ''Andoj de tipo kolizia'', ĉar estis formitaj per la abdukcio de la oceana krusto. La centraj Andoj korespondas al la nomataj ''Andoj de anda tipo'', kreitaj pro la subdukcio de la mara krusto.<ref> |
Kaj la Nordaj kaj la Sudaj Andoj estas nomataj ankaŭ ''Andoj de tipo kolizia'', ĉar estis formitaj per la abdukcio de la oceana krusto. La centraj Andoj korespondas al la nomataj ''Andoj de anda tipo'', kreitaj pro la subdukcio de la mara krusto.<ref>Ramos, V. A. (1999). «Plata tectonic setting of the Andean Cordillera». Episodes (angle) 22 (3): 183-190.</ref> |
||
La geologio ankaŭ havigas alian pli detalan klasigon de la andaj zonoj: |
La geologio ankaŭ havigas alian pli detalan klasigon de la andaj zonoj: |
||
| Linio 168: | Linio 170: | ||
* ''' Zono vulkana norda (ZVN):''' inter la [[latitudo]] de [[Bogotao]] kaj tiu de la [[golfo de Guajakilo]]. |
* ''' Zono vulkana norda (ZVN):''' inter la [[latitudo]] de [[Bogotao]] kaj tiu de la [[golfo de Guajakilo]]. |
||
[[Dosiero:VolcanoRuiz.jpg|eta| |
[[Dosiero:VolcanoRuiz.jpg|eta|200ra|[[Nevado del Ruiz]], [[Kolombio]].]] |
||
[[Dosiero:CotopaxiCrater.jpg|eta| |
[[Dosiero:CotopaxiCrater.jpg|eta|200ra|Kratero de la vulkano [[Kotopaksi]], [[Ekvadoro]].]] |
||
Sude de [[Kolombio]], en la landlimo kun [[Ekvadoro]], la Andoj konstituas unusolan montaron kun vulkanaj montopintoj de ĝis 5000 [[msm]]; al la nordo, en la [[nudo de los Pastos]], dividiĝas tuje en du kordileroj nomataj respektive [[Cordillera Occidental (Kolombio)|Occidental]] kaj [[Cordillera Central (Kolombio)|Central]] — el tiu lasta disiĝas la [[Cordillera Oriental (Kolombio)|Oriental]] —. La anda areo kiun okupas Ekvadoro, Kolombio kaj Venezuelo estas tre verda kaj riĉa en flaŭro kaj faŭno. En tiu regiono troviĝas 45 000 specioj de flaŭro kaj 5 975 specioj de faŭno. Tiu regiono, nomata Tropikaj Andoj, estas la regiono plej riĉa en biodiverseco en la anda montaro. |
Sude de [[Kolombio]], en la landlimo kun [[Ekvadoro]], la Andoj konstituas unusolan montaron kun vulkanaj montopintoj de ĝis 5000 [[msm]]; al la nordo, en la [[nudo de los Pastos]], dividiĝas tuje en du kordileroj nomataj respektive [[Cordillera Occidental (Kolombio)|Occidental]] kaj [[Cordillera Central (Kolombio)|Central]] — el tiu lasta disiĝas la [[Cordillera Oriental (Kolombio)|Oriental]] —. La anda areo kiun okupas Ekvadoro, Kolombio kaj Venezuelo estas tre verda kaj riĉa en flaŭro kaj faŭno. En tiu regiono troviĝas 45 000 specioj de flaŭro kaj 5 975 specioj de faŭno. Tiu regiono, nomata Tropikaj Andoj, estas la regiono plej riĉa en biodiverseco en la anda montaro. |
||
La [[Cordillera Central (Kolombio)|Cordillera Central]] estas separata de la [[Cordillera Occidental (Kolombio)|Occidental]] laŭ |
La [[Cordillera Central (Kolombio)|Cordillera Central]] estas separata de la [[Cordillera Occidental (Kolombio)|Occidental]] laŭ distanco averaĝa de 400 [[km]] per geologia faŭlto okupata de la [[rivero Patia]] sude kaj de la [[rivero Kaŭko]] norde. La [[Cordillera Oriental (Kolombio)|Cordillera Oriental]] separiĝas laŭgrade al oriento, kreante la basenon de la rivero plej krava el Kolombio, nome la [[Rivero Magdalena|Magdalena]]. Tiu montaro etendas norden kaj en la [[Departemento Norda Santandero]] ĝi subdividiĝas en du brakoj. La orienta brako eniras en la teritorio venezuela, kie ĝi akiras la nomon de [[Cordillera de Mérida]], kies naturaj pluejoj faras vojon al la Formaĵo Lara-Falcón kaj havas malproksiman rilaton kun la montaroj de la Centra Marbordo ([[Karakaso]], [[Valencio (Venezuelo)|Valencio]] kaj [[Marakajo]]) kaj Orienta ([[Barcelono (Venezuelo)|Barcelono]] kaj [[Puerto La Cruz]]). La Montaro de Mérida estas la montarĉeno plej alta en Venezuelo, kaj havasplej altan pinton en la [[Monto Bolivaro]] (4978 msm).<ref>Pérez, Omar J.; Hoyer, Melvyn; Hernández, José N.; Rodríguez, Carlos; Márques, Víctor; Sué, Nicolás; Velandia, José R.; Deiros, Diego (2005). «Alturas del Pico Bolívar y otras cimas andinas venezolanas a partir de observaciones GPS». Interciencia (Caracas) 30 (4): 213-216. [http://www.interciencia.org/v30_04/213_perez.pdf] Konsultita la 19an de julio 2016.</ref> Kun la [[Serranía del Perijá]], kunposedita kun Kolombio, ĝi kunformas la venezuelan branĉon de la Andoj. La kordilero estas komponita de diversaj ''serranías'' (montetaroj), el kiuj estas plej konataj la [[Sierra Nevada de Mérida]] kaj la [[Sierra La Culata]], ambaŭ situaj en la meza zono de la kordilero ene de la [[Mérida Ŝtato]]. |
||
La ''Cordillera de Mérida'' situas en la okcidenta parto de Venezuelo kaj enhavas teritoriojn de la ŝtatoj [[Táchira]], [[Apure]], [[Barinas (ŝtato)|Barinas]], [[Mérida (ŝtato)|Mérida]], [[Trujillo (ŝtato)|Trujillo]] kaj [[Lara (ŝtato)|Lara]], komence en la depresio de Táchira en la landlimo inter Kolombio kaj Venezuelo, etende laŭ ĉirkaŭ 425 |
La ''Cordillera de Mérida'' situas en la okcidenta parto de Venezuelo kaj enhavas teritoriojn de la ŝtatoj [[Táchira]], [[Apure]], [[Barinas (ŝtato)|Barinas]], [[Mérida (ŝtato)|Mérida]], [[Trujillo (ŝtato)|Trujillo]] kaj [[Lara (ŝtato)|Lara]], komence en la depresio de Táchira en la landlimo inter Kolombio kaj Venezuelo, etende laŭ ĉirkaŭ 425 km al la depresio de [[Barkisimeto]]-[[Karora]] en la [[ŝtato Lara]]. |
||
La okcidenta brako, nomata [[Serranía del Perijá]], disiĝas el tiu al la nordo formante la naturan limon kolombi-venezuela kaj laŭgrade malaltiĝas kaj atingas ĝis la [[Kariba Maro|Karibo]] en [[Punta Gallinas]] en la [[duoninsulo La Guajira]], en la norda pinto de [[Kolombio]]. En Perijá ĝi alproksimiĝas al la [[Sierra Nevada de Santa Marta]] formante valon trairata de la [[rivero Cesar]]. La [[Sierra Nevada de Santa Marta]] estas la montaro plej alta de Kolombio: 5 775 msm, kaj estas krome la marborda montaro plej alta de la mondo. |
La okcidenta brako, nomata [[Serranía del Perijá]], disiĝas el tiu al la nordo formante la naturan limon kolombi-venezuela kaj laŭgrade malaltiĝas kaj atingas ĝis la [[Kariba Maro|Karibo]] en [[Punta Gallinas]] en la [[duoninsulo La Guajira]], en la norda pinto de [[Kolombio]]. En Perijá ĝi alproksimiĝas al la [[Sierra Nevada de Santa Marta]] formante valon trairata de la [[rivero Cesar]]. La [[Sierra Nevada de Santa Marta]] estas la montaro plej alta de Kolombio: 5 775 msm, kaj estas krome la marborda montaro plej alta de la mondo. |
||
| Linio 189: | Linio 191: | ||
* ''' Zono vulkana suda (ZVS):''' al la latitudo de la [[golfo Penas]]. |
* ''' Zono vulkana suda (ZVS):''' al la latitudo de la [[golfo Penas]]. |
||
[[Dosiero:ILLIMANI.jpg|eta|maldekstra| |
[[Dosiero:ILLIMANI.jpg|eta|maldekstra|200ra|[[Illimani]], [[Bolivio]], en la centraj Andoj.]] |
||
La Centraj Andoj etendas el [[Peruo]] al la [[Nevado Tres Cruces]], situa en la landlimo inter [[Argentino]] kaj [[Ĉilio]]. La dispono de la montarĉenoj estas de du kordonoj separataj de la [[Altebenaĵo Kojao|altiplano anda]]. La maksimuma alto de la norda sektoro estas la [[Nevado Huascarán]] (6768 msm) kaj de la argentin-ĉilia sektoro, la [[Nevado Ojos del Salado]] (6891 msm).<ref name=mtjv>Turrel, Marc, kaj Jorge Velasco (18a de majo 2007). «Ojos del Salado, el volcán más alto del mundo». Desnivel.com. [http://desnivel.com/alpinismo/ojos-del-salado-el-volcan-mas-alto-del-mundo] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20140107141426/http://desnivel.com/alpinismo/ojos-del-salado-el-volcan-mas-alto-del-mundo |date=2014-01-07 }} Konsultita la 29-an de januaro 2017. «El volcán Ojos del Salado [...] obtuvo una altura elipsoidal de 6.934,115 metros y una altitud sobre el nivel medio del mar de 6.891,31».</ref> |
La Centraj Andoj etendas el [[Peruo]] al la [[Nevado Tres Cruces]], situa en la landlimo inter [[Argentino]] kaj [[Ĉilio]]. La dispono de la montarĉenoj estas de du kordonoj separataj de la [[Altebenaĵo Kojao|altiplano anda]]. La maksimuma alto de la norda sektoro estas la [[Nevado Huascarán]] (6768 msm) kaj de la argentin-ĉilia sektoro, la [[Nevado Ojos del Salado]] (6891 msm).<ref name=mtjv>Turrel, Marc, kaj Jorge Velasco (18a de majo 2007). «Ojos del Salado, el volcán más alto del mundo». Desnivel.com. [http://desnivel.com/alpinismo/ojos-del-salado-el-volcan-mas-alto-del-mundo] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20140107141426/http://desnivel.com/alpinismo/ojos-del-salado-el-volcan-mas-alto-del-mundo |date=2014-01-07 }} Konsultita la 29-an de januaro 2017. «El volcán Ojos del Salado [...] obtuvo una altura elipsoidal de 6.934,115 metros y una altitud sobre el nivel medio del mar de 6.891,31».</ref> |
||
En la nordo de tiu sektoro troviĝas la [[Depresio Huancabamba]], kiu separas ĝin el la Norda Vulkana Zono. Survoje suden, la riveroj [[Marañón]] kaj [[rivero Santa|Santa]] kunformas gravajn dividejojn, nome la kanjono de Marañón kaj la [[Callejón de Huaylas]] respektive; tiu lasta dividas la montojn de la [[Cordillera Blanca]] disde la [[Cordillera Negra]]. En direkto suden, la Okcidenta Kordilero pluas pere de la [[Cordillera Huayhuash]] kaj ebligas la formadon de la [[Altebenaĵo Bombón]], kio orografie nomiĝas «nudo de Pasco». |
En la nordo de tiu sektoro troviĝas la [[Depresio Huancabamba]], kiu separas ĝin el la Norda Vulkana Zono. Survoje suden, la riveroj [[Marañón]] kaj [[rivero Santa|Santa]] kunformas gravajn dividejojn, nome la kanjono de Marañón kaj la [[Callejón de Huaylas]] respektive; tiu lasta dividas la montojn de la [[Cordillera Blanca]] disde la [[Cordillera Negra]]. En direkto suden, la Okcidenta Kordilero pluas pere de la [[Cordillera Huayhuash]] kaj ebligas la formadon de la [[Altebenaĵo Bombón]], kio orografie nomiĝas «nudo de Pasco». |
||
Sude de la Nudo, la alfluantoj de la rivero [[Apurimako]] kunformas regionon trairata de nombraj aluviaj kanjonoj. Norde de la baseno de Apurimako, ankaŭ la [[rivero Vilkanota|Vilkanota]] formas aluvian valon kiu ekas en la zono de glaĉeroj kiuj limigas la areon de la [[Altebenaĵo Kojao]]. Ĉirkaŭ la paralelo 15°S ekas la Centra Vulkana Zono en la [[Sara Sara]]. La jam menciita Altebenaĵo Kojao, aŭ simple konata kiel [[Altiplano]], dominas la pejzaĝon sude de la 15 |
Sude de la Nudo, la alfluantoj de la rivero [[Apurimako]] kunformas regionon trairata de nombraj aluviaj kanjonoj. Norde de la baseno de Apurimako, ankaŭ la [[rivero Vilkanota|Vilkanota]] formas aluvian valon kiu ekas en la zono de glaĉeroj kiuj limigas la areon de la [[Altebenaĵo Kojao]]. Ĉirkaŭ la paralelo 15°S ekas la Centra Vulkana Zono en la [[Sara Sara]]. La jam menciita Altebenaĵo Kojao, aŭ simple konata kiel [[Altiplano]], dominas la pejzaĝon sude de la {{GdC|15}} por la centra sektoro de Andoj. En tiu altebenaĵo estas du grandaj lagoj, nome la [[Lago Titikaka|Titikaka]] kaj la [[Lago Poopó|Poopó]], kiu formas la internbasenan sistemon plej etenda de Sudameriko. La loĝantaro troviĝas ĉefe en la [[Altiplano]] kaj en la ĉeanda [[marbordo]] kiel ĉe la perua ĉefurbo, [[Lima]], kies [[metropola areo]] atingas ĝis 950 [[msm]]. Inter la interandaj urboj plej gravaj situaj en tiu sektoro de Andoj estas [[Arekipo]], [[Huamanga]], [[Puno]], [[Tacna]], [[Cajamarca]], [[Huankajo]] kaj [[Kusko]] en [[Peruo]]; kaj [[La Paz]], [[Sucre]], [[Potosí]], [[Cochabamba]] kaj [[Oruro]] en [[Bolivio]]. |
||
Ĉirkaŭ la paralelo 22°S estas la [[Punao de Atakamo]] dominanta la olcidenton de la vulkana zono. La [[klimato]] estas arida varma kaj la biomo hegemonia estas dezerta. |
Ĉirkaŭ la paralelo 22°S estas la [[Punao de Atakamo]] dominanta la olcidenton de la vulkana zono. La [[klimato]] estas arida varma kaj la biomo hegemonia estas dezerta. |
||
| Linio 200: | Linio 202: | ||
=== Sudaj Andoj === |
=== Sudaj Andoj === |
||
Tiu sektoro estas komponita de la jenaj subregionoj: |
Tiu sektoro estas komponita de la jenaj subregionoj: |
||
[[Dosiero:Fitz Roy 2.jpg|eta| |
[[Dosiero:Fitz Roy 2.jpg|eta|250ra|[[Cerro Chaltén]] aŭ [[Cerro Fitzroy]].]] |
||
* '''Suda aŭ aŭstrala vulkana zono:''' el la latitudo de la [[golfo Penas]] ĝis la bordoj de la [[Granda Insulo de Fajrolando]] kaj aliaj apudaj insuloj. |
* '''Suda aŭ aŭstrala vulkana zono:''' el la latitudo de la [[golfo Penas]] ĝis la bordoj de la [[Granda Insulo de Fajrolando]] kaj aliaj apudaj insuloj. |
||
* '''Patagoniaj Andoj:''' korespondas al la zono sude de la [[Vulkano Lanino]] en [[Argentino]] kaj [[Ĉilio]], ĝis la [[Magelana Markolo]], kie interrompiĝas totale la montarĉeno. Ties averaĝaj altoj estas inter 1 500 kaj 2 000 msm, kaj en kelkaj punktoj facile superas la 3 500 msm. Elstaras en tiu montarĉeno la [[Monto Fitz Roy]] kaj la [[Cerro Torre]], monumentaj akutaj pintoj de 3 375 kaj 3 133 respektive en la landlimo argentin-ĉilia, tre proksime de la glaĉeroj [[Perito Moreno]] kaj [[Viedma (glaĉero)|Viedma]], el kiuj la unua estas vizitata de centoj |
* '''Patagoniaj Andoj:''' korespondas al la zono sude de la [[Vulkano Lanino]] en [[Argentino]] kaj [[Ĉilio]], ĝis la [[Magelana Markolo]], kie interrompiĝas totale la montarĉeno. Ties averaĝaj altoj estas inter 1 500 kaj 2 000 msm, kaj en kelkaj punktoj facile superas la 3 500 msm. Elstaras en tiu montarĉeno la [[Monto Fitz Roy]] kaj la [[Cerro Torre]], monumentaj akutaj pintoj de 3 375 kaj 3 133 respektive en la landlimo argentin-ĉilia, tre proksime de la glaĉeroj [[Perito Moreno]] kaj [[Viedma (glaĉero)|Viedma]], el kiuj la unua estas vizitata de centoj da miloj da turistoj ĉiujare. Tiuj du montaroj estis granda defio por [[montogrimpisto]]j tra la jardekoj. Elstaras ankaŭ la [[masivo Paine]], nome grupo de granitaj turoj de pli ol 3 000 msm kiuj staras super lagoj kaj glaĉeroj de la [[Ĉilia Patagonio]]. Tiu parto de Andoj argentin-ĉiliaj estas dominataj de gigantaj [[glacikampo]]j kiuj konstituas la rezervejojn de [[nesala akvo]] plej grandaj de la mondo ekster la [[Antarkto]] kaj [[Gronlando]]. |
||
* '''[[Fuegiaj Andoj]]:''' ĝuste sude de la Magelana Markolo, la Andoj realtiĝas, kun montopintoj pli altaj ol 2 000 msm kronitaj de glacikampoj, kun glaĉeroj kiuj falas al la [[Kanalo Beagle]]. |
* '''[[Fuegiaj Andoj]]:''' ĝuste sude de la Magelana Markolo, la Andoj realtiĝas, kun montopintoj pli altaj ol 2 000 msm kronitaj de glacikampoj, kun glaĉeroj kiuj falas al la [[Kanalo Beagle]]. |
||
[[Dosiero:Aconcagua 13.JPG|eta|maldekstra| |
[[Dosiero:Aconcagua 13.JPG|eta|maldekstra|280ra|Akonkagvo.]] |
||
La sudaj Andoj etendiĝas ĝis la plej suda pinto de [[Sudameriko]] en Argentino kaj Ĉilio. Tiu regiono koncentras preskaŭ la totalon de la klimataj tipoj. Ĝi povas esti subdividita, siavice, en: |
La sudaj Andoj etendiĝas ĝis la plej suda pinto de [[Sudameriko]] en Argentino kaj Ĉilio. Tiu regiono koncentras preskaŭ la totalon de la klimataj tipoj. Ĝi povas esti subdividita, siavice, en: |
||
;[[Transiraj Andoj]]: Tie troviĝas la plej altaj montopintoj, kvankam la averaĝa alto malaltiĝas. La montopasejoj estas malfacilaj kaj krutaj. Ili estas konstituitaj de dorsaj padoj separataj de valoj laŭlongaj de inter 10 kaj 40 |
;[[Transiraj Andoj]]: Tie troviĝas la plej altaj montopintoj, kvankam la averaĝa alto malaltiĝas. La montopasejoj estas malfacilaj kaj krutaj. Ili estas konstituitaj de dorsaj padoj separataj de valoj laŭlongaj de inter 10 kaj 40 km de larĝo. Okcidente troviĝas la intermeza depresio, nome tektona faŭlto kiu separas Andojn disde la [[Cordillera de la Costa (Suda Pacifiko)|Cordillera de la Costa]], kiu apenaŭ superas la 2000 msm de alto. Oriente staras la ĉefa montoĉeno kun kelkaj de la plej altaj montopintoj: nome la [[Akonkagvo]] (6960,8 msm), la [[Tupungato|vulkano Tupungato]] (6 635 msm) kaj la [[Mercedario]] (6 770 msm). |
||
;[[Patagoniaj Andoj]]: La Andoj revenas kiel hegemonia formaro, la altaĵoj malaltiĝas draste parte pro la erozio fare de glaĉeroj kio kreis marbordon de insularoj kaj [[fjordo]]j, kaj samtempe pro la komplekseco de la procezo de [[subdukcio]] inter la Platoj Nazka kaj Sudamerika, el kij la unua eniras pli profunde kaj malpli etende, kio okazigis pli malgrandan plialtiĝon rilate al zonoj pli nordaj, sed la altoj relativaj de la montoj faras ĝin el plej aprezataj de montogrimpistoj el la tuta mondo ĉar tiuj montoj havas siajn bazojn preskaŭ ĉe marnivelo. La ĉefaj altaĵoj estas la [[vulkano Lanino]] (3776 msm), la [[cerro Tronador]] (3478 msm), la [[monto San Valentín]] (4058 msm), la [[Monto Fitz Roy|monto Fitz Roy aŭ cerro Chaltén]] (3375 msm), la [[cerro Torre]] (3133 msm), la [[cerro Paine Grande]] (3240 msm) kaj la [[Masivo Paine|turoj de Paine]] (3000 msm). La [[Montaro Darvino]] en la [[Granda Insulo de Fajrolando]] havas la lastajn grandajn altaĵojn antaŭ la Andoj finfine eniras submaren oriente de la [[insulo de la Ŝtatoj]]. La [[monto Darvino]] estas la plej alta en Tierra del Fuego (2488 msm), sekvita de la [[monto Sarmiento]] (2350 msm). |
;[[Patagoniaj Andoj]]: La Andoj revenas kiel hegemonia formaro, la altaĵoj malaltiĝas draste parte pro la erozio fare de glaĉeroj kio kreis marbordon de insularoj kaj [[fjordo]]j, kaj samtempe pro la komplekseco de la procezo de [[subdukcio]] inter la Platoj Nazka kaj Sudamerika, el kij la unua eniras pli profunde kaj malpli etende, kio okazigis pli malgrandan plialtiĝon rilate al zonoj pli nordaj, sed la altoj relativaj de la montoj faras ĝin el plej aprezataj de montogrimpistoj el la tuta mondo ĉar tiuj montoj havas siajn bazojn preskaŭ ĉe marnivelo. La ĉefaj altaĵoj estas la [[vulkano Lanino]] (3776 msm), la [[cerro Tronador]] (3478 msm), la [[monto San Valentín]] (4058 msm), la [[Monto Fitz Roy|monto Fitz Roy aŭ cerro Chaltén]] (3375 msm), la [[cerro Torre]] (3133 msm), la [[cerro Paine Grande]] (3240 msm) kaj la [[Masivo Paine|turoj de Paine]] (3000 msm). La [[Montaro Darvino]] en la [[Granda Insulo de Fajrolando]] havas la lastajn grandajn altaĵojn antaŭ la Andoj finfine eniras submaren oriente de la [[insulo de la Ŝtatoj]]. La [[monto Darvino]] estas la plej alta en Tierra del Fuego (2488 msm), sekvita de la [[monto Sarmiento]] (2350 msm). |
||
| Linio 215: | Linio 217: | ||
[[Dosiero:Llullaillaco del este (26535509125).jpg|eta|[[Llullaillaco]] el oriento.]] |
[[Dosiero:Llullaillaco del este (26535509125).jpg|eta|[[Llullaillaco]] el oriento.]] |
||
{| class="wikitable" right cellspacing="1" cellpadding="1" border="0" style="border: 1px solid black; text-align: center;" |
{| class="wikitable" right cellspacing="1" cellpadding="1" border="0" style="border: 1px solid black; text-align: center;" |
||
|- |
|- style="background-color:#999999" |
||
!width=130|Nomo |
!width=130|Nomo |
||
!width=60|Alteco |
!width=60|Alteco |
||
!width=120|Lando |
!width=120|Lando |
||
!width=170|Montaro |
!width=170|Montaro |
||
|- |
|- style="background-color:#DFFFDF" |
||
|align=maldekstra|[[Aconcagua]]||align=maldekstra|6 962||[[Argentino]]||[[Altaj Andoj]] |
|align=maldekstra|[[Aconcagua]]||align=maldekstra|6 962||[[Argentino]]||[[Altaj Andoj]] |
||
|- |
|- style="background-color:#CEE3CF" |
||
|align=maldekstra|[[Ojos del Salado]]||align=maldekstra|6 893||[[Ĉilio]], [[Argentino]]||[[Puna]] |
|align=maldekstra|[[Ojos del Salado]]||align=maldekstra|6 893||[[Ĉilio]], [[Argentino]]||[[Puna]] |
||
|- |
|- style="background-color:#DFFFDF" |
||
|align=maldekstra|[[Monte Pissis]]||align=maldekstra|6 795||[[Argentino]]||[[Puna]] |
|align=maldekstra|[[Monte Pissis]]||align=maldekstra|6 795||[[Argentino]]||[[Puna]] |
||
|- |
|- style="background-color:#CEE3CF" |
||
|align=maldekstra|Suda [[Huascarán]]||align=maldekstra|6 746||[[Peruo]]||[[Cordillera Blanca]] |
|align=maldekstra|Suda [[Huascarán]]||align=maldekstra|6 746||[[Peruo]]||[[Cordillera Blanca]] |
||
|- |
|- style="background-color:#DFFFDF" |
||
|align=maldekstra|[[Bonete]]||align=maldekstra|6 759||[[Argentino]]||[[Puna]] |
|align=maldekstra|[[Bonete]]||align=maldekstra|6 759||[[Argentino]]||[[Puna]] |
||
|- |
|- style="background-color:#CEE3CF" |
||
|align=maldekstra|Suda [[Tres Cruces]]||align=maldekstra|6 748||[[Ĉilio]], [[Argentino]]||[[Puna]] |
|align=maldekstra|Suda [[Tres Cruces]]||align=maldekstra|6 748||[[Ĉilio]], [[Argentino]]||[[Puna]] |
||
|- |
|- style="background-color:#DFFFDF" |
||
|align=maldekstra|[[Llullaillaco]]||align=maldekstra|6 739||[[Ĉilio]], [[Argentino]]||[[Puna]] |
|align=maldekstra|[[Llullaillaco]]||align=maldekstra|6 739||[[Ĉilio]], [[Argentino]]||[[Puna]] |
||
|- |
|- style="background-color:#CEE3CF" |
||
|align=maldekstra|[[Mercedario]]||align=maldekstra|6 700||[[Argentino]]||[[Altaj Andoj]] |
|align=maldekstra|[[Mercedario]]||align=maldekstra|6 700||[[Argentino]]||[[Altaj Andoj]] |
||
|- |
|- style="background-color:#DFFFDF" |
||
|align=maldekstra|[[Cazadero]]||align=maldekstra|6 658||[[Argentino]]||[[Puna]] |
|align=maldekstra|[[Cazadero]]||align=maldekstra|6 658||[[Argentino]]||[[Puna]] |
||
|- |
|- style="background-color:#CEE3CF" |
||
|align=maldekstra|[[Huascarán]] Norte||align=maldekstra|6 655||[[Peruo]]||[[Cordillera Blanca]] |
|align=maldekstra|[[Huascarán]] Norte||align=maldekstra|6 655||[[Peruo]]||[[Cordillera Blanca]] |
||
|} |
|} |
||
| Linio 280: | Linio 282: | ||
* [[Monto Hudson|Vulkano Hudson]], ĉirkaŭ 1900 m (Patagonio) |
* [[Monto Hudson|Vulkano Hudson]], ĉirkaŭ 1900 m (Patagonio) |
||
[[Dosiero:Los Andes Chile Banner.jpg|775ra]] |
|||
<gallery mode="packed" heights="150px" perrow="3"> |
|||
Dosiero:Andes - punta arenas.jpg|<center>[[Torres del Paine]], [[Ĉilio]] |
|||
Dosiero: |
Dosiero:Andes - punta arenas.jpg|{{centre|[[Torres del Paine]], [[Ĉilio]]}} |
||
Dosiero: |
Dosiero:Llullaillaco.jpg|{{centre|[[Llullaillaco]], Argentino/Ĉilio}} |
||
Dosiero:Camino de Alta.jpg|{{centre|''Camino de Alta Montaña'', Argentino/Ĉilio}} |
|||
</gallery |
</gallery> |
||
=== Bolivio === |
=== Bolivio === |
||
| Linio 302: | Linio 305: | ||
{{Div col end}} |
{{Div col end}} |
||
<gallery mode="packed" heights="150px" perrow="3"> |
|||
Dosiero:Nevado Sajama.jpg|[[Nevado Sajama|Sajama]] |
Dosiero:Nevado Sajama.jpg|[[Nevado Sajama|Sajama]] |
||
Dosiero:Huayna Potosí La Paz - Bolivia.jpg|[[Huayna Potosí]] |
Dosiero:Huayna Potosí La Paz - Bolivia.jpg|[[Huayna Potosí]] |
||
Dosiero:A black and white photo of a lake in the Andes Mountains.jpeg| |
Dosiero:A black and white photo of a lake in the Andes Mountains.jpeg| |
||
</gallery |
</gallery> |
||
=== Limo inter Bolivio kaj Ĉilio === |
=== Limo inter Bolivio kaj Ĉilio === |
||
| Linio 318: | Linio 321: | ||
* [[Pomerape]], 6,282 m |
* [[Pomerape]], 6,282 m |
||
<gallery |
<gallery mode="packed" class="center" heights="200px"> |
||
Dosiero:Laguna Verde Bolivia.jpg|[[Likankabur]], Bolivio/Ĉilio |
Dosiero:Laguna Verde Bolivia.jpg|[[Likankabur]], Bolivio/Ĉilio |
||
Dosiero:Parinacota.jpg|[[Parinakota]] |
Dosiero:Parinacota.jpg|[[Parinakota]] |
||
| Linio 344: | Linio 347: | ||
{{Div col end}} |
{{Div col end}} |
||
<gallery class="center" |
<gallery class="center" mode="packed" heights="200px"> |
||
Dosiero:Alpamayo.jpg|[[Alpamayo]], Peruo |
Dosiero:Alpamayo.jpg|[[Alpamayo]], Peruo |
||
Dosiero:Chachani and Misti.jpg|[[Chachani]] kaj [[El Misti]], Peruo |
Dosiero:Chachani and Misti.jpg|[[Chachani]] kaj [[El Misti]], Peruo |
||
| Linio 368: | Linio 371: | ||
{{Div col end}} |
{{Div col end}} |
||
<gallery mode="packed" perrow="4"> |
|||
Dosiero:Volcán Chimborazo, "El Taita Chimborazo".jpg|[[Ĉimborazo]] ĉe [[Riobamba]], [[Ekvadoro]] |
Dosiero:Volcán Chimborazo, "El Taita Chimborazo".jpg|[[Ĉimborazo]] ĉe [[Riobamba]], [[Ekvadoro]] |
||
Dosiero:Volcán Tungurahua.jpg|[[Tungurahua]], [[Ekvadoro]] |
Dosiero:Volcán Tungurahua.jpg|[[Tungurahua]], [[Ekvadoro]] |
||
| Linio 377: | Linio 380: | ||
Dosiero:Historic Center of Quito - World Heritage Site by UNESCO - Photo 186.JPG|[[Piĉinĉa]], aktiva stratovulkano en la ekvadoraj Andoj fotitaj el la Historia Centro de [[Kito]] |
Dosiero:Historic Center of Quito - World Heritage Site by UNESCO - Photo 186.JPG|[[Piĉinĉa]], aktiva stratovulkano en la ekvadoraj Andoj fotitaj el la Historia Centro de [[Kito]] |
||
Dosiero:Andes Mountains South America Photograph 022.JPG|[[Imbabura]], neaktiva stratovulkano |
Dosiero:Andes Mountains South America Photograph 022.JPG|[[Imbabura]], neaktiva stratovulkano |
||
</gallery |
</gallery> |
||
=== Kolombio === |
=== Kolombio === |
||
| Linio 398: | Linio 401: | ||
{{Div col end}} |
{{Div col end}} |
||
<gallery |
<gallery mode="packed" class="center" heights="200px"> |
||
Dosiero:Ritacuba-blanco.jpg|Ritacuba Blanco, nome la plej alta pinto de [[Cordillera Oriental (Kolombio)|Orienta Kordilero]], [[Kolombio]]. |
Dosiero:Ritacuba-blanco.jpg|Ritacuba Blanco, nome la plej alta pinto de [[Cordillera Oriental (Kolombio)|Orienta Kordilero]], [[Kolombio]]. |
||
Dosiero:Nevado del Ruiz by Edgar.png|[[Nevado del Ruiz]], Kolombio |
Dosiero:Nevado del Ruiz by Edgar.png|[[Nevado del Ruiz]], Kolombio |
||
| Linio 416: | Linio 419: | ||
{{Div col end}} |
{{Div col end}} |
||
<gallery class="center" |
<gallery class="center" mode="packed" heights="200px"> |
||
Dosiero:PicoBolivar2.jpg|[[Monto Bolívar]], Venezuelo |
Dosiero:PicoBolivar2.jpg|[[Monto Bolívar]], Venezuelo |
||
Dosiero:Pico Humboldt 2.jpg|[[Monto Humboldt]], Venezuelo |
Dosiero:Pico Humboldt 2.jpg|[[Monto Humboldt]], Venezuelo |
||
| Linio 430: | Linio 433: | ||
=== Flaŭro === |
=== Flaŭro === |
||
[[Dosiero:20100116 Sonso 002.JPG|eta|La tropika seka arbaro de la [[Natura Rezervejo Laguna de Sonso|Laguna de Sonso]] en Nordaj Andoj.]] |
[[Dosiero:20100116 Sonso 002.JPG|eta|La tropika seka arbaro de la [[Natura Rezervejo Laguna de Sonso|Laguna de Sonso]] en Nordaj Andoj.]] |
||
La Anda regiono mezas inter diversaj [[natura regiono|naturaj]] kaj flaŭraj regionoj pro sia etendo el [[Karibio|karibia]] Venezuelo al malvarma, venta kaj malseka [[Horna Kabo]] pasante tra la aridega Atakama Dezerto. [[Pluvarbaro]]j kaj [[Tropikaj kaj subtropikaj sekaj foliarbaroj|tropikaj sekaj arbaroj]]<ref>{{Cite web|title = Tropical and Subtropical Dry Broadleaf Forest Ecoregions|url = http://wwf.panda.org/about_our_earth/ecoregions/about/habitat_types/selecting_terrestrial_ecoregions/habitat02.cfm|website = wwf.panda.org|accessdate = 2015-12-27}} {{ |
La Anda regiono mezas inter diversaj [[natura regiono|naturaj]] kaj flaŭraj regionoj pro sia etendo el [[Karibio|karibia]] Venezuelo al malvarma, venta kaj malseka [[Horna Kabo]] pasante tra la aridega Atakama Dezerto. [[Pluvarbaro]]j kaj [[Tropikaj kaj subtropikaj sekaj foliarbaroj|tropikaj sekaj arbaroj]]<ref>{{Cite web|title = Tropical and Subtropical Dry Broadleaf Forest Ecoregions|url = http://wwf.panda.org/about_our_earth/ecoregions/about/habitat_types/selecting_terrestrial_ecoregions/habitat02.cfm|website = wwf.panda.org|accessdate = 2015-12-27|titolo = Arkivita kopio|alirdato = 2017-01-27|arkivurl = https://web.archive.org/web/20120425205410/http://wwf.panda.org/about_our_earth/ecoregions/about/habitat_types/selecting_terrestrial_ecoregions/habitat02.cfm|arkivdato = 2012-04-25}} {{Citaĵo el la reto |url=http://wwf.panda.org/about_our_earth/ecoregions/about/habitat_types/selecting_terrestrial_ecoregions/habitat02.cfm |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2017-01-27 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20120425205410/http://wwf.panda.org/about_our_earth/ecoregions/about/habitat_types/selecting_terrestrial_ecoregions/habitat02.cfm |arkivdato=2012-04-25 }}</ref> ĉirkaŭis multon de nordaj Andoj sed ili estas nuntempe ege [[Senarbarigo|malpliigitaj]], ĉefe en [[El Chocó|Chocó]] kaj en inter-Andaj valoj de Kolombio. Kiel rekta malo de humidaj Andaj deklivoj estas la relative sekaj Andaj deklivoj en plej el okcidentaj Peruo, Ĉilio kaj Argentino. Kun kelkaj [[Interandaj Valoj]], ili estas tipe dominataj de [[Falfolia planto|decidua]] arbaro, arbustaro kaj [[Dezertoj kaj kserofitaroj|ksera]] vegetaĵaro, kiu atingas sian ekstremon en la deklivoj ĉe la preskaŭ senviva Atakama Dezerto. |
||
Ĉirkaŭ 30,000 specioj de [[Vaskula planto|vaskulaj plantoj]] loĝas en Andoj, kaj preskaŭ duono el ili estas [[endemio|endemiaj]] de la mondoregiono, surpasante la diversecon de ajna alia [[Biodiverseco-riĉaĵejo|riĉejo]].<ref name = "biodiv"/> La malgranda arbo ''[[Cinchona pubescens]]'', nome la fonto de [[kinino]] kiu estas uzata por trakti [[malario]]n, troviĝas amplekse en Andoj tiom for sude kiom ĝis Bolivio. Aliaj gravaj kultivaĵoj kiuj originiĝis el Andoj estas [[tabako]] kaj [[terpomo]]j. La alt-altitudaj arbaroj el ''[[Polylepis]]'' troviĝas en la Andaj areoj de Kolombio, Ekvadoro, Peruo, Bolivio kaj Ĉilio. Tiuj arboj, de lokanoj referencataj kiel ''Queñua'', ''Yagual'' kaj aliaj nomoj, povas troviĝi je altitudoj de 4 500 m super marnivelo. Restas neklare se la disa distribuado de tiuj arbaroj estas natura, aŭ la rezulto de arbarklarigado kiu ekis dum la periodo de la [[Inkaa Imperio]]. Senrilate, en [[Moderna epoko|modernaj tempoj]] tiu arbarklarigado akceliĝis, kaj la arboj estas nune konsiderataj tre [[Minacata specio|endanĝeritaj]], kaj kelkaj kredas ke tiom malmulte kiom ĝis nur 10% el la origina arbaro restas.<ref>{{Cite web| last= | first= | authorlink= | coauthors= | title= Pants of the Andies| work= | publisher= | date= | url= http://www.blueplanetbiomes.org/andes_plant_page.htm| accessdate= 2007-12-09| archiveurl= https://web.archive.org/web/20071215105448/http://www.blueplanetbiomes.org/andes_plant_page.htm| archivedate= 15-a de decembro 2007| deadurl= no}} {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20071215105448/http://www.blueplanetbiomes.org/andes_plant_page.htm |date=2007-12-15 }}</ref> |
Ĉirkaŭ 30,000 specioj de [[Vaskula planto|vaskulaj plantoj]] loĝas en Andoj, kaj preskaŭ duono el ili estas [[endemio|endemiaj]] de la mondoregiono, surpasante la diversecon de ajna alia [[Biodiverseco-riĉaĵejo|riĉejo]].<ref name = "biodiv"/> La malgranda arbo ''[[Cinchona pubescens]]'', nome la fonto de [[kinino]] kiu estas uzata por trakti [[malario]]n, troviĝas amplekse en Andoj tiom for sude kiom ĝis Bolivio. Aliaj gravaj kultivaĵoj kiuj originiĝis el Andoj estas [[tabako]] kaj [[terpomo]]j. La alt-altitudaj arbaroj el ''[[Polylepis]]'' troviĝas en la Andaj areoj de Kolombio, Ekvadoro, Peruo, Bolivio kaj Ĉilio. Tiuj arboj, de lokanoj referencataj kiel ''Queñua'', ''Yagual'' kaj aliaj nomoj, povas troviĝi je altitudoj de 4 500 m super marnivelo. Restas neklare se la disa distribuado de tiuj arbaroj estas natura, aŭ la rezulto de arbarklarigado kiu ekis dum la periodo de la [[Inkaa Imperio]]. Senrilate, en [[Moderna epoko|modernaj tempoj]] tiu arbarklarigado akceliĝis, kaj la arboj estas nune konsiderataj tre [[Minacata specio|endanĝeritaj]], kaj kelkaj kredas ke tiom malmulte kiom ĝis nur 10% el la origina arbaro restas.<ref>{{Cite web| last= | first= | authorlink= | coauthors= | title= Pants of the Andies| work= | publisher= | date= | url= http://www.blueplanetbiomes.org/andes_plant_page.htm| accessdate= 2007-12-09| archiveurl= https://web.archive.org/web/20071215105448/http://www.blueplanetbiomes.org/andes_plant_page.htm| archivedate= 15-a de decembro 2007| deadurl= no| titolo= Arkivita kopio| alirdato= 2017-01-27| arkivurl= https://web.archive.org/web/20071215105448/http://www.blueplanetbiomes.org/andes_plant_page.htm| arkivdato= 2007-12-15}} {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20071215105448/http://www.blueplanetbiomes.org/andes_plant_page.htm |date=2007-12-15 }} {{Citaĵo el la reto |url=http://www.blueplanetbiomes.org/andes_plant_page.htm |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2017-01-27 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20071215105448/http://www.blueplanetbiomes.org/andes_plant_page.htm |arkivdato=2007-12-15 }}</ref> |
||
=== Faŭno === |
=== Faŭno === |
||
[[Dosiero:Tunki Tanpupata.jpg|eta|Masklo de [[Anda montarkoko]], specio troviĝanta en humidaj Andaj arbaroj kaj la [[nacia birdo]] de Peruo.]] |
[[Dosiero:Tunki Tanpupata.jpg|eta|Masklo de [[Anda montarkoko]], specio troviĝanta en humidaj Andaj arbaroj kaj la [[nacia birdo]] de Peruo.]] |
||
[[Dosiero:Ausangate-hillside-MT.jpg|eta|Aroj de [[alpako]]j en la montetoj ĉe la monto [[Ausangate]].]] |
[[Dosiero:Ausangate-hillside-MT.jpg|eta|Aroj de [[alpako]]j en la montetoj ĉe la monto [[Ausangate]].]] |
||
La Andoj estas riĉaj en faŭno: kun preskaŭ 3,500 specioj, el kiuj ĉirkaŭ 2/3 estas [[endemio |
La Andoj estas riĉaj en faŭno: kun preskaŭ 3,500 specioj, el kiuj ĉirkaŭ 2/3 estas [[endemio]]j de la regiono, la Andoj estas la plej grava regiono en la mondo por [[amfibio]]j.<ref name="biodiv">[http://www.biodiversityhotspots.org/xp/hotspots/andes/Pages/biodiversity.aspx Tropical Andes] – biodiversityhotspots.org</ref> |
||
La diverseco de animaloj en Andoj estas alta, kun preskaŭ 600 specioj de [[mamuloj]] (13% endemioj), pli ol 1,700 specioj de birdoj (ĉirkaŭ 1/3 endemioj), pli ol 600 specioj de [[reptilioj]] (ĉirkaŭ 45% endemioj), kaj preskaŭ 400 specioj de fiŝoj (ĉirkaŭ 1/3 endemioj).<ref name="biodiv"/> |
La diverseco de animaloj en Andoj estas alta, kun preskaŭ 600 specioj de [[mamuloj]] (13% endemioj), pli ol 1,700 specioj de birdoj (ĉirkaŭ 1/3 endemioj), pli ol 600 specioj de [[reptilioj]] (ĉirkaŭ 45% endemioj), kaj preskaŭ 400 specioj de fiŝoj (ĉirkaŭ 1/3 endemioj).<ref name="biodiv"/> |
||
La [[vikuno]] kaj la [[gvanako]] povas troviĝi loĝantaj en ''[[Altiplano]]'', dum la tre proksime rilataj [[Aldomigo|aldomigitaj]] [[lamo]]j kaj [[alpako]]j estas tre amplekse tenitaj de lokanoj kiel [[ŝarĝanimalo]]j kaj por ties [[viando]] kaj [[lano]]. La krepuskemaj (aktivaj dum mateniĝo kaj noktiĝo) [[ĉinĉilo]]j, nome du minacataj membroj de la ordo de [[roduloj]], loĝas en la Andaj alpaj regionoj.<ref name=NeoMammals3>Eisenberg, J.F.; & Redford, K.H. (2000). ''Mammals of the Neotropics, Volume 3: The Central Neotropics: Ecuador, Peru, Bolivia, Brazil.'' ISBN 978-0226195421</ref><ref name=NeoMammals2>Eisenberg, J.F.; & Redford, K.H. (1992). ''Mammals of the Neotropics, Volume 2: The Southern Cone: Chile, Argentina, Uruguay, Paraguay.'' ISBN 978-0226706825</ref> La [[Anda kondoro]], nome la plej granda birdo de sia tipo en la [[Okcidenta Hemisfero]], loĝas tra multo de Andoj sed ĝenerale en tre malgrandaj densecoj.<ref name=HAndesBirds>Fjeldsaa, J.; & Krabbe, N. (1990). ''Birds of the High Andes: A Manual to the Birds of the Temperate Zone of the Andes and Patagonia, South America.'' ISBN 978-8788757163</ref> Aliaj animaloj troviĝantaj en la relative malfermaj habitatoj de altaj Andoj estas la cervedo ''huemul'', la [[pumo]], vulpoj de la genro ''[[Pseudalopex]]'',<ref name=NeoMammals3/><ref name=NeoMammals2/> kaj, ĉe birdoj, kelkaj specioj de [[tinamo]]j (ĉefe membroj de la genro ''[[Nothoprocta]]''), [[Anda kaŭkeno]], [[giganta fuliko]], [[flamengo]]j (ĉefe asociaj kun [[salo|salegaj]] lagoj), [[malgranda reao]], [[Anda pego]], [[fegorno]], [[Geositta|ministoj]], [[Phrygilus|frigiloj]] kaj [[Diuca|djukoj]].<ref name=HAndesBirds/> |
La [[vikuno]] kaj la [[gvanako]] povas troviĝi loĝantaj en ''[[Altiplano]]'', dum la tre proksime rilataj [[Aldomigo|aldomigitaj]] [[lamo]]j kaj [[alpako]]j estas tre amplekse tenitaj de lokanoj kiel [[ŝarĝanimalo]]j kaj por ties [[viando]] kaj [[lano]]. La krepuskemaj (aktivaj dum mateniĝo kaj noktiĝo) [[ĉinĉilo]]j, nome du minacataj membroj de la ordo de [[roduloj]], loĝas en la Andaj alpaj regionoj.<ref name="NeoMammals3">Eisenberg, J.F.; & Redford, K.H. (2000). ''Mammals of the Neotropics, Volume 3: The Central Neotropics: Ecuador, Peru, Bolivia, Brazil.'' ISBN 978-0226195421</ref><ref name="NeoMammals2">Eisenberg, J.F.; & Redford, K.H. (1992). ''Mammals of the Neotropics, Volume 2: The Southern Cone: Chile, Argentina, Uruguay, Paraguay.'' ISBN 978-0226706825</ref> La [[Anda kondoro]], nome la plej granda birdo de sia tipo en la [[Okcidenta Hemisfero]], loĝas tra multo de Andoj sed ĝenerale en tre malgrandaj densecoj.<ref name="HAndesBirds">Fjeldsaa, J.; & Krabbe, N. (1990). ''Birds of the High Andes: A Manual to the Birds of the Temperate Zone of the Andes and Patagonia, South America.'' ISBN 978-8788757163</ref> Aliaj animaloj troviĝantaj en la relative malfermaj habitatoj de altaj Andoj estas la cervedo ''huemul'', la [[pumo]], vulpoj de la genro ''[[Pseudalopex]]'',<ref name=NeoMammals3/><ref name=NeoMammals2/> kaj, ĉe birdoj, kelkaj specioj de [[tinamo]]j (ĉefe membroj de la genro ''[[Nothoprocta]]''), [[Anda kaŭkeno]], [[giganta fuliko]], [[flamengo]]j (ĉefe asociaj kun [[salo|salegaj]] lagoj), [[malgranda reao]], [[Anda pego]], [[fegorno]], [[Geositta|ministoj]], [[Phrygilus|frigiloj]] kaj [[Diuca|djukoj]].<ref name=HAndesBirds/> |
||
La [[lago Titikako]] estas hejmo de kelkaj endemioj, inter kiuj la tre endanĝerita [[Titikaka grebo]]<ref name=HAndesBirds/> kaj la [[Titikaka rano]].<ref name=ThreatenedAmph>Stuart, Hoffmann, Chanson, Cox, Berridge, Ramani kaj Young, eldonistoj (2008). ''Threatened Amphibians of the World.'' ISBN 978-84-96553-41-5</ref> Kelkaj specioj de [[kolibro]]j, ĉefe de kelkaj [[Oreotrochilus|oreotroĥiloj]], povas esti vidataj je altoj sub 4000 m, sed multe pli alta [[biologia diverseco]] povas esti trovita je pli altaj altitudoj, ĉefe en la humidaj Andaj arbaroj ("[[nubarbaro]]j") kiuj kreskas sur deklivoj en Kolombio, Ekvadoro, Peruo, Bolivio kaj pli for nordokcidenta Argentino.<ref name=HAndesBirds/> Tiuj arbar-tipoj, kiuj inkludas la [[Jungaoj]]n kaj partojn de Ĉokoo, estas tre riĉaj en flaŭro kaj faŭno, kvankam ekzistas malmultaj grandaj mamuloj, kies esceptoj estas la minacataj [[pinĉaka tapiro]], la [[okulvitra urso]] kaj la [[flavvosta lansimio]].<ref name=NeoMammals3/> |
La [[lago Titikako]] estas hejmo de kelkaj endemioj, inter kiuj la tre endanĝerita [[Titikaka grebo]]<ref name=HAndesBirds/> kaj la [[Titikaka rano]].<ref name="ThreatenedAmph">Stuart, Hoffmann, Chanson, Cox, Berridge, Ramani kaj Young, eldonistoj (2008). ''Threatened Amphibians of the World.'' ISBN 978-84-96553-41-5</ref> Kelkaj specioj de [[kolibro]]j, ĉefe de kelkaj [[Oreotrochilus|oreotroĥiloj]], povas esti vidataj je altoj sub 4000 m, sed multe pli alta [[biologia diverseco]] povas esti trovita je pli altaj altitudoj, ĉefe en la humidaj Andaj arbaroj ("[[nubarbaro]]j") kiuj kreskas sur deklivoj en Kolombio, Ekvadoro, Peruo, Bolivio kaj pli for nordokcidenta Argentino.<ref name=HAndesBirds/> Tiuj arbar-tipoj, kiuj inkludas la [[Jungaoj]]n kaj partojn de Ĉokoo, estas tre riĉaj en flaŭro kaj faŭno, kvankam ekzistas malmultaj grandaj mamuloj, kies esceptoj estas la minacataj [[pinĉaka tapiro]], la [[okulvitra urso]] kaj la [[flavvosta lansimio]].<ref name=NeoMammals3/> |
||
Birdoj de humidaj Andaj arbaroj estas la [[montotukanoj]], la [[kecaloj]] kaj la [[Anda montarkoko]], kvankam ofte oni vidas [[Miksa kunmanĝantaro|miksajn kunmanĝantarojn]] kie hegemonias [[tanagro]]j kaj [[furnariedoj]] – kontraste al kelkaj voĉaj sed tipe [[Kamuflado|kamuflaj]] specioj de [[Trogloditedoj|trogloditoj]], [[rinokriptedoj]] kaj [[gralariedoj]].<ref name=HAndesBirds/> |
Birdoj de humidaj Andaj arbaroj estas la [[montotukanoj]], la [[kecaloj]] kaj la [[Anda montarkoko]], kvankam ofte oni vidas [[Miksa kunmanĝantaro|miksajn kunmanĝantarojn]] kie hegemonias [[tanagro]]j kaj [[furnariedoj]] – kontraste al kelkaj voĉaj sed tipe [[Kamuflado|kamuflaj]] specioj de [[Trogloditedoj|trogloditoj]], [[rinokriptedoj]] kaj [[gralariedoj]].<ref name=HAndesBirds/> |
||
| Linio 491: | Linio 494: | ||
== Homa aktiveco == |
== Homa aktiveco == |
||
[[Dosiero:Ecuador ingapirca inca ruins.jpg|eta| |
[[Dosiero:Ecuador ingapirca inca ruins.jpg|eta|250ra|dekstra|La ruinoj de Ingapirca estas la plej grava heredaĵo de la inkaa kulturo en [[Ekvadoro]]. Ili troviĝas ĉirkaŭ 80 km norde de Cuenca sur montopinto 3 100 metrojn alta. La ruinoj restis post centro por ritoj, loĝado kaj restado ĉe la ŝoseo de Tomebamba (hodiaŭ Cuenca) al [[Kito]].]] |
||
{{Ĉefartikolo|Inkaa imperio|Vicreĝlando de Peruo}} |
{{Ĉefartikolo|Inkaa imperio|Vicreĝlando de Peruo}} |
||
La Andoj formas nord-sudan akson de kulturaj influoj. Longa serio de kulturaj disvolvigoj kulminis en la etendo de la Inkaa civilizo kaj de la [[Inkaa imperio]] en la centraj Andoj dum la 15a jarcento. La Inkaoj formis tiun civilizon tra [[imperiismo|imperiisma]] [[militarismo]] same kiel tra tre zorga kaj detala registara administrado.<ref>D'Altroy, Terence N. The Incas. Blackwell Publishing, 2003</ref> La registaro patronis la konstruon de [[akvedukto]]j kaj [[ŝoseo]]j aldone al antaŭekzistantaj instalaĵoj. Kelkaj el tiuj konstruaĵoj estas ankoraŭ ekzistantaj nuntempe. |
La Andoj formas nord-sudan akson de kulturaj influoj. Longa serio de kulturaj disvolvigoj kulminis en la etendo de la Inkaa civilizo kaj de la [[Inkaa imperio]] en la centraj Andoj dum la 15a jarcento. La Inkaoj formis tiun civilizon tra [[imperiismo|imperiisma]] [[militarismo]] same kiel tra tre zorga kaj detala registara administrado.<ref>D'Altroy, Terence N. The Incas. Blackwell Publishing, 2003</ref> La registaro patronis la konstruon de [[akvedukto]]j kaj [[ŝoseo]]j aldone al antaŭekzistantaj instalaĵoj. Kelkaj el tiuj konstruaĵoj estas ankoraŭ ekzistantaj nuntempe. |
||
Runigitaj pro eŭropdevenaj [[malsano]]j por kiuj ili ne havis [[imuneco]]n kaj [[enlanda milito|enlandaj militoj]], en 1532 la Inkaoj estis venkitaj de alianco komponita de dekoj |
Runigitaj pro eŭropdevenaj [[malsano]]j por kiuj ili ne havis [[imuneco]]n kaj [[enlanda milito|enlandaj militoj]], en 1532 la Inkaoj estis venkitaj de alianco komponita de dekoj da miloj da aliancanoj el nacioj kiujn ili estis subigitaj (ekz. [[Huankaoj]], [[Ĉaĉapoja kulturo|Ĉaĉapojoj]], [[Kanjarioj]]) kaj malgranda armeo de ĉirkaŭ 180 hispanoj estritaj de [[Francisco Pizarro]]. Unu el la malmultaj inkaaj lokoj kiujn la hispanoj neniam trovis en sia konkero estis [[Maĉupikĉuo]], kiu kuŝas kaŝita sur montopinto en la orienta bordo de Andoj kie ili descendas al Amazonio. La ĉefaj survivantaj lingvoj de la Andaj popoloj estas tiuj de la [[keĉua lingvo|keĉua]] kaj la [[Ajmara lingvo|ajmara]] familioj. [[Woodbine Parish]] kaj [[Joseph Barclay Pentland]] esploris grandan parton de la Boliviaj Andoj el 1826 al 1827. |
||
En moderna epoko, la plej grandaj Andaj urboj estas [[Bogoto]], en [[Kolombio]], kun ĉirkaŭ ok milionoj da loĝantoj, [[Santiago de Ĉilio]], kaj [[Medeĝino (Kolombio)]]. |
En moderna epoko, la plej grandaj Andaj urboj estas [[Bogoto]], en [[Kolombio]], kun ĉirkaŭ ok milionoj da loĝantoj, [[Santiago de Ĉilio]], kaj [[Medeĝino (Kolombio)]]. |
||
| Linio 504: | Linio 507: | ||
Kelkaj gravaj urboj estas ĉu en Andoj aŭ sur deklivoj, inter kiuj estas [[Bogoto]], [[Medeĝino (Kolombio)|Medeĝino]] kaj [[Kali (Kolombio)|Kali]] (Kolombio); [[Kito]], ([[Ekvadoro]]); [[Mérida (Venezuelo)]]; [[La Paz (Bolivio)]]; [[Santiago de Ĉilio]], kaj [[Lima]] aŭ [[Kusko]], [[Peruo]]. Tiuj kaj plej el aliaj urboj estas konektitaj per [[asfalto]]-pavimitaj ŝoseoj, dum pli malgrandaj urboj estas ofte konektitaj per malpuraj ŝoseoj, kiuj povas postuli [[Kompleta transmisio|kvar-rad-transmisiajn]] vehiklojn.<ref name="andesmap">{{Citaĵo el la reto |url=http://andes.zoom-maps.com/ |titolo=Andes travel map |alirdato=2017-01-30 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20100924154519/http://andes.zoom-maps.com/ |arkivdato=2010-09-24 }}</ref> |
Kelkaj gravaj urboj estas ĉu en Andoj aŭ sur deklivoj, inter kiuj estas [[Bogoto]], [[Medeĝino (Kolombio)|Medeĝino]] kaj [[Kali (Kolombio)|Kali]] (Kolombio); [[Kito]], ([[Ekvadoro]]); [[Mérida (Venezuelo)]]; [[La Paz (Bolivio)]]; [[Santiago de Ĉilio]], kaj [[Lima]] aŭ [[Kusko]], [[Peruo]]. Tiuj kaj plej el aliaj urboj estas konektitaj per [[asfalto]]-pavimitaj ŝoseoj, dum pli malgrandaj urboj estas ofte konektitaj per malpuraj ŝoseoj, kiuj povas postuli [[Kompleta transmisio|kvar-rad-transmisiajn]] vehiklojn.<ref name="andesmap">{{Citaĵo el la reto |url=http://andes.zoom-maps.com/ |titolo=Andes travel map |alirdato=2017-01-30 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20100924154519/http://andes.zoom-maps.com/ |arkivdato=2010-09-24 }}</ref> |
||
[[Dosiero:Tunel del Cristo Redentor - Chilean entrance.jpg|eta| |
[[Dosiero:Tunel del Cristo Redentor - Chilean entrance.jpg|eta|250ra|La ĉilia enirejo al la tunelo de [[Internacia Montopasejo Los Libertadores]] en vintro.]] |
||
La kruta tereno historie metis la kostojn de la konstruado de [[aŭtoŝoseo]]j kaj [[fervojo]]j kiuj trapasas Andojn ekster atingo de plej andaj landoj, eĉ per modernaj praktikoj de [[civila inĝenierado]]. Ekzemple, la ĉefa trapaso de Andoj inter Argentino kaj Ĉilio estas plenumita pere de la [[Paso Internacional Los Libertadores]]. Nur ĵuse la finoj de kelkaj aŭtoŝoseoj kiuj venis tre proksime unu de alia el oriento kaj el okcidento estis konektitaj.<ref>{{ |
La kruta tereno historie metis la kostojn de la konstruado de [[aŭtoŝoseo]]j kaj [[fervojo]]j kiuj trapasas Andojn ekster atingo de plej andaj landoj, eĉ per modernaj praktikoj de [[civila inĝenierado]]. Ekzemple, la ĉefa trapaso de Andoj inter Argentino kaj Ĉilio estas plenumita pere de la [[Paso Internacional Los Libertadores]]. Nur ĵuse la finoj de kelkaj aŭtoŝoseoj kiuj venis tre proksime unu de alia el oriento kaj el okcidento estis konektitaj.<ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://www.lanacion.com.ar/1159492-jujuy-apuesta-a-captar-las-cargas-de-brasil-en-transito-hacia-chile|titolo=''Jujuy apuesta a captar las cargas de Brasil en tránsito hacia Chile'' de Emiliano Galli|alirdato=2011-07-22|eldoninto=gazeto ''La Nación''}}</ref> Multo de la transportado de pasaĝeroj estas farita pere de aviadiloj. |
||
Tamen, estas unu [[fervojo]] kiu konektas Ĉilion kun Argentino tra la Andoj, kaj estas aliaj kiuj faras la saman konekton tra suda Bolivio. Pri tio oni rigardu mapojn de tiu regiono. |
Tamen, estas unu [[fervojo]] kiu konektas Ĉilion kun Argentino tra la Andoj, kaj estas aliaj kiuj faras la saman konekton tra suda Bolivio. Pri tio oni rigardu mapojn de tiu regiono. |
||
| Linio 516: | Linio 519: | ||
=== Agrikulturo === |
=== Agrikulturo === |
||
[[Dosiero:Pisac006.jpg|eta| |
[[Dosiero:Pisac006.jpg|eta|230ra|Terasa agrikulturo en Peruo, adoptitaj de Inkaoj.]] |
||
La antikvaj popoloj de Andoj kiaj la Inkaoj praktikis [[irigacio|irigaciajn]] teknikojn dum ĉirkaŭ 6,000 jaroj. Pro la montaj deklivoj, [[Teraso (agrikulturo)|terasado]] estis ofta praktiko. Terasado, tamen, estis nur etende uzita post la inkaaj imperiaj etendoj. La [[terpomo]] ludis gravan roloj kiel interne konsumita kultivaĵo. [[Maizo]] estis ankaŭ grava kultivaĵo por tiuj popoloj, kaj ĝi estis uzata por la produktado de [[ĉiĉo]], grava por indiĝenaj popoloj de Andoj. Nuntempe, [[tabako]], [[kotono]] kaj [[kafo]] estas la ĉefaj poreksportaj kultivaĵoj. [[Kokao]], spite elradikigajn programojn en kelkaj landoj, restas grava kultivaĵo por laŭleĝa surloka uzado en milde stimula [[Tizano|herboteo]], kaj, kaj polemike kaj kontraŭleĝe, por la produktado de [[kokaino]]. |
La antikvaj popoloj de Andoj kiaj la Inkaoj praktikis [[irigacio|irigaciajn]] teknikojn dum ĉirkaŭ 6,000 jaroj. Pro la montaj deklivoj, [[Teraso (agrikulturo)|terasado]] estis ofta praktiko. Terasado, tamen, estis nur etende uzita post la inkaaj imperiaj etendoj. La [[terpomo]] ludis gravan roloj kiel interne konsumita kultivaĵo. [[Maizo]] estis ankaŭ grava kultivaĵo por tiuj popoloj, kaj ĝi estis uzata por la produktado de [[ĉiĉo]], grava por indiĝenaj popoloj de Andoj. Nuntempe, [[tabako]], [[kotono]] kaj [[kafo]] estas la ĉefaj poreksportaj kultivaĵoj. [[Kokao]], spite elradikigajn programojn en kelkaj landoj, restas grava kultivaĵo por laŭleĝa surloka uzado en milde stimula [[Tizano|herboteo]], kaj, kaj polemike kaj kontraŭleĝe, por la produktado de [[kokaino]]. |
||
| Linio 526: | Linio 529: | ||
Estas longa historio de minado en Andoj, el la hispana [[arĝento|arĝento-produkta]] [[minado]] en [[Potosí]] en la 16a jarcento al la enormaj nuntempaj [[Porfiro|porfir-kupraj kuŝejoj]] de [[Ĉukikamato]] kaj [[Escondida]] en Ĉilio kaj [[Tokepala]] en Peruo. Aliaj metaloj kiaj [[fero]], oro kaj stano aldone al nemetalaj rimedoj estas gravaj. |
Estas longa historio de minado en Andoj, el la hispana [[arĝento|arĝento-produkta]] [[minado]] en [[Potosí]] en la 16a jarcento al la enormaj nuntempaj [[Porfiro|porfir-kupraj kuŝejoj]] de [[Ĉukikamato]] kaj [[Escondida]] en Ĉilio kaj [[Tokepala]] en Peruo. Aliaj metaloj kiaj [[fero]], oro kaj stano aldone al nemetalaj rimedoj estas gravaj. |
||
<gallery class="center" |
<gallery class="center" mode="packed" heights="200px"> |
||
Dosiero:Huasos Maulinos - Rugendas.jpg|Ĉiliaj [[huaso]]j, 19a jarcento |
Dosiero:Huasos Maulinos - Rugendas.jpg|Ĉiliaj [[huaso]]j, 19a jarcento |
||
Dosiero:Macchupicchu.jpg|La monto [[Huajnapikĉuo]] superrigardas la [[Inkaoj|inkaan]] setlejon [[Maĉupikĉuo]] |
Dosiero:Macchupicchu.jpg|La monto [[Huajnapikĉuo]] superrigardas la [[Inkaoj|inkaan]] setlejon [[Maĉupikĉuo]] |
||
| Linio 537: | Linio 540: | ||
* [[Reĝa Kordilero (Ekvadoro)]] |
* [[Reĝa Kordilero (Ekvadoro)]] |
||
* [[Venezuela Marbordo]] |
* [[Venezuela Marbordo]] |
||
== Rilataj temoj == |
|||
| ⚫ | |||
| ⚫ | |||
| ⚫ | |||
| ⚫ | |||
| ⚫ | |||
== Referencoj == |
== Referencoj == |
||
{{Referencoj|2}} |
{{Referencoj|2}} |
||
== |
== Literaturo == |
||
* Alberto Maria De Agostini: ''Ande patagoniche. Viaggi di esplorazione alla cordigliera patagonica australe'', Milano, CDA & Vivalda, 1999-22-11, ISBN 978-88-7808-142-0. ({{it}}) |
* Alberto Maria De Agostini: ''Ande patagoniche. Viaggi di esplorazione alla cordigliera patagonica australe'', Milano, CDA & Vivalda, 1999-22-11, ISBN 978-88-7808-142-0. ({{it}}) |
||
* Axel Borsdorf, Christoph Stadel: ''Die Anden: Ein geographisches Portrait'', Springer Spektrum, Berlino 2013, 453 paĝoj, ISBN 978-3-8274-2457-0. ({{de}}) |
* Axel Borsdorf, Christoph Stadel: ''Die Anden: Ein geographisches Portrait'', Springer Spektrum, Berlino 2013, 453 paĝoj, ISBN 978-3-8274-2457-0. ({{de}}) |
||
* Klaus Heine, Hans-Peter Niller: ''Die Anden Südamerikas: Geoarchive für Umweltveränderungen und Klimawandel.'' Geographische Rundschau 56 (3), paĝoj 4–13 (2004) ({{de}}) |
* Klaus Heine, Hans-Peter Niller: ''Die Anden Südamerikas: Geoarchive für Umweltveränderungen und Klimawandel.'' Geographische Rundschau 56 (3), paĝoj 4–13 (2004) ({{de}}) |
||
== Vidu ankaŭ == |
|||
| ⚫ | |||
| ⚫ | |||
| ⚫ | |||
| ⚫ | |||
| ⚫ | |||
== Eksteraj ligiloj == |
== Eksteraj ligiloj == |
||
| Linio 562: | Linio 565: | ||
* [http://www.discover-peru.org/peru-geography-regions-and-microclimates-andes/ Discover-peru.org: Regions and Microclimates in the Andes] |
* [http://www.discover-peru.org/peru-geography-regions-and-microclimates-andes/ Discover-peru.org: Regions and Microclimates in the Andes] |
||
* [http://www.peaklist.org/WWlists/ultras/southamerica.html Peaklist.org: Listo de montoj en Sudameriko kun alto super 1 500 m] |
* [http://www.peaklist.org/WWlists/ultras/southamerica.html Peaklist.org: Listo de montoj en Sudameriko kun alto super 1 500 m] |
||
* {{Tradukita|lingvo= es |artikolo=Cordillera de los Andes|revizio=96360518}} |
* {{Tradukita|lingvo= es |artikolo=Cordillera de los Andes|revizio=96360518}} |
||
* {{Tradukita|lingvo= en |artikolo=Andes|revizio=761755705}} |
* {{Tradukita|lingvo= en |artikolo=Andes|revizio=761755705}} |
||
Nuna versio ekde 18:21, 1 maj. 2024
| Andoj | |
| montaro | |
 Aera vido al Andoj inter Argentino kaj Ĉilio
| |
| Landoj | 7
|
|---|---|
| Supera montaro | Kordilero |
| Historia regiono | Inkaa imperio |
| Parto de | Sud-Ameriko |
| Montoj | 5
|
| Urboj | 16
|
| Riveroj | 4
|
| Plej alta punkto | Akonkagvo |
| - alteco | 6 962 m s. m. |
| - koordinatoj | 32° 39′ 12″ S 70° 00′ 40″ U / 32.65333 °S, 70.01111 °U (mapo) |
| Longo | 7 000 km (4 349,6 mi) |
| Larĝo | 300 - 500 km (−10,7 mi) |
| Horzono | UTC (UTC-5) |
 Satelita vido al Andoj
| |
 Artefarita rigardo al sudaj Andoj el kosmo
| |
 Vikimedia Komunejo: Andes
| |
| |
.jpg)
Andoj estas la plej longa montarĉeno de la Tero. La andaj montoj etendiĝas laŭlonge de la okcidenta bordo de Sud-Ameriko, de Venezuelo tra Kolombio, Ekvadoro, Peruo, Bolivio ĝis Ĉilio kaj Argentino. Ili konsistas el du, kelkregione eĉ pluraj, ĉefaj ĉenoj. En la meza parto (en Peruo, Bolivio, nordaj Ĉilio kaj Argentino) la ĉenoj situas tre diste. Tie ili ĉirkaŭbaras centran altebenon (Altiplano), sur kiu troviĝis la kerno de la imperio de la inkaoj.
La plej alta monto de Ameriko, Akonkagvo (hispane Aconcagua), estas 6.960 metrojn alta; tio igas ĝin ankaŭ la plej alta montopinto de la mondo ekster la sistemo de Himalajo.[1] La averaĝa alteco estas de 4 000 metroj super marnivelo. La suda parto de la montaro formas la naturan limon inter Argentino oriente kaj Ĉilio okcidente, en la areo kie estas la plej altaj montoj de la kontinento.
La Andoj konstituas enorman montaron kiu estas hejmo de la plej altaj vulkanoj de la mondo. Al ili apartenas krom Akonkagvo precipe Chimborazo (6.267 m), Cotopaxi (5.897 m), Tupungato (6.800 m), Illimani (6.682 m), Misti (5.822 m), Ŭaskarano (6.768 m), Llullaillaco (6.723 m), kiuj estas samtempe la plej altaj montoj de la montara ĉeno. Ĝi okupas areon proksimume de 330 000 km² kiu konturas la marbordon de la Pacifiko laŭlonge de 7240 km, transformante ĝin en la plej longa montaro de la Tero.[2] En la suda pinto, la Andoj iras sub la Atlantikon oriente de la Insulo Estados,[3][4] dum la norda pinto plilongiĝas ĝis preskaŭ atingi la komencon de la Kariba Maro.
Etimologio
[redakti | redakti fonton]Pri la etimologia deveno de la nomo "Andoj" ekzistas pluraj teorioj. Plej probabla ŝajnas deveno de la keĉua vorto anti, kiu signifas altan kreston. Ankaŭ alia keĉua vorto povus esti la etimologia fonto: Unu el la kvar regionoj de la inkaa imperioj, la tiel nomitaj "suyo", nomiĝis Antisujo; sed pli verŝajne ĝia nomo devenas de tiu de la montaro ol inverse.
Populara etimologio en la hispana lingvo estas la derivado de la hispana vorto andén (kajo, teraso, ŝtupo), sed ĝi ne estas verŝajna. Ja povas esti, ke hispanajn konkerantojn la keĉua vorto anti memorigis pri la montoflankaj ŝtupoj, uzataj por kultivado de nutraĵplantoj, kaj ke la similecon ili uzis por memori la vorton.
Zonoj
[redakti | redakti fonton]La klasigo de la diversaj zonoj de la anda montaro ŝanĝis laŭlonge de la tempo, kun hegemonio, dum longa periodo, de nomaro asocia al la politik-administraciaj dividaĵoj. Ankoraŭ oni parolas pri venezuelaj, kolombiaj, ekvadoraj kotopoaj Andoj. En 1973, la geologo Augusto Gansser[5] proponis dividon baze sur morfologiaj trajtoj:
- Nordaj Andoj: Norde de la Guajakila Golfo (4ºS), Ekvadoro (enhavante la venezuelajn, kolombiajn kaj ekvadorajn Andojn.
- Centraj Andoj: Inter la Guajakila Golfo kaj la golfo Penas (46º 30´S), Ĉilio (enhavante la peruajn, boliviajn, kaj argentin-ĉiliajn Andojn).
- Sudaj Andoj: Sude de la golfo Penas (enhavante la patagoniajn Andojn kaj la zonon de la Fuegiaj Andoj, tiuj lastaj en la Granda Insulo de Fajrolando).
Kaj la Nordaj kaj la Sudaj Andoj estas nomataj ankaŭ Andoj de tipo kolizia, ĉar estis formitaj per la abdukcio de la oceana krusto. La centraj Andoj korespondas al la nomataj Andoj de anda tipo, kreitaj pro la subdukcio de la mara krusto.[6]
La geologio ankaŭ havigas alian pli detalan klasigon de la andaj zonoj:
Nordaj Andoj
[redakti | redakti fonton]Tiu sektoro estas komponita de la jenaj subregionoj:
- Andoj de Karibo: en la marbordo de la maro Karibo, ĉefe oriente de la lago Marakajbo.
- Zono de horizontala subdukcio de Bukaramanga: norde de la latitudo de Bogotao, eksklude de la antaŭa areo.
- Zono vulkana norda (ZVN): inter la latitudo de Bogotao kaj tiu de la golfo de Guajakilo.
Sude de Kolombio, en la landlimo kun Ekvadoro, la Andoj konstituas unusolan montaron kun vulkanaj montopintoj de ĝis 5000 msm; al la nordo, en la nudo de los Pastos, dividiĝas tuje en du kordileroj nomataj respektive Occidental kaj Central — el tiu lasta disiĝas la Oriental —. La anda areo kiun okupas Ekvadoro, Kolombio kaj Venezuelo estas tre verda kaj riĉa en flaŭro kaj faŭno. En tiu regiono troviĝas 45 000 specioj de flaŭro kaj 5 975 specioj de faŭno. Tiu regiono, nomata Tropikaj Andoj, estas la regiono plej riĉa en biodiverseco en la anda montaro.
La Cordillera Central estas separata de la Occidental laŭ distanco averaĝa de 400 km per geologia faŭlto okupata de la rivero Patia sude kaj de la rivero Kaŭko norde. La Cordillera Oriental separiĝas laŭgrade al oriento, kreante la basenon de la rivero plej krava el Kolombio, nome la Magdalena. Tiu montaro etendas norden kaj en la Departemento Norda Santandero ĝi subdividiĝas en du brakoj. La orienta brako eniras en la teritorio venezuela, kie ĝi akiras la nomon de Cordillera de Mérida, kies naturaj pluejoj faras vojon al la Formaĵo Lara-Falcón kaj havas malproksiman rilaton kun la montaroj de la Centra Marbordo (Karakaso, Valencio kaj Marakajo) kaj Orienta (Barcelono kaj Puerto La Cruz). La Montaro de Mérida estas la montarĉeno plej alta en Venezuelo, kaj havasplej altan pinton en la Monto Bolivaro (4978 msm).[7] Kun la Serranía del Perijá, kunposedita kun Kolombio, ĝi kunformas la venezuelan branĉon de la Andoj. La kordilero estas komponita de diversaj serranías (montetaroj), el kiuj estas plej konataj la Sierra Nevada de Mérida kaj la Sierra La Culata, ambaŭ situaj en la meza zono de la kordilero ene de la Mérida Ŝtato.
La Cordillera de Mérida situas en la okcidenta parto de Venezuelo kaj enhavas teritoriojn de la ŝtatoj Táchira, Apure, Barinas, Mérida, Trujillo kaj Lara, komence en la depresio de Táchira en la landlimo inter Kolombio kaj Venezuelo, etende laŭ ĉirkaŭ 425 km al la depresio de Barkisimeto-Karora en la ŝtato Lara.
La okcidenta brako, nomata Serranía del Perijá, disiĝas el tiu al la nordo formante la naturan limon kolombi-venezuela kaj laŭgrade malaltiĝas kaj atingas ĝis la Karibo en Punta Gallinas en la duoninsulo La Guajira, en la norda pinto de Kolombio. En Perijá ĝi alproksimiĝas al la Sierra Nevada de Santa Marta formante valon trairata de la rivero Cesar. La Sierra Nevada de Santa Marta estas la montaro plej alta de Kolombio: 5 775 msm, kaj estas krome la marborda montaro plej alta de la mondo.
La tri kordileroj havas montopintojn ĉefe de vulkana formado de pli ol 4 000 msm. La Central kaj la Oriental havas montopintojn de pli ol 5 000 msm kovritaj de neĝo permanente. Multaj el tiuj vulkanoj estas aktivaj kaj kaŭzis detruon kaj mortojn en la pasinteco pro la eksplodoj de gaso kaj cindro, same kiel pro la lavangoj de glacio kaj koto. La okcidento de la lando suferas pli grandan teran aktivecon, kion pruvas la nestabileco de ties geologia naturo. Nordokcidente de la Cordillera Occidental aperas montaro nomata Serranía del Baudó, kiu pluas laŭ la regiono Darieno turne okcidente al Panamo.
La plej gravaj urboj de la Nordaj Andoj estas Bogoto, Medeĝino, Pereira, Manizales, Bucaramanga, Cúcuta, Popayán, Armenia, Ibagué kaj Pasto en Kolombio; Kito, Cuenca, Loja, Riobamba kaj Ambato en Ekvadoro; kaj San Cristóbal, Mérida, Valera, Trujillo kaj Barkisimeto en Venezuelo. Aldone, estas etendo, la Venezuela Marborda Montaro, kiu okupas la nordon de Venezuelo, kie troviĝas kelkaj el la plej gravaj urboj de la lando nome Karakaso, Valencio kaj Marakajo.
Centraj Andoj
[redakti | redakti fonton]Tiu sektoro estas komponita de la jenaj subregionoj:
- Zono de subdukcio de Peruo: inter la latitudo de la Golfo de Guajakilo kaj tiu de la Lago Titikaka.
- Zono vulkana centra (ZVC): inter la latitudo de la lago Titikaka kaj la suda limio de la dezerto de Atakama.
- Zono de subdukcio horizontala Pampa: inter la suda limo de la dezerto de Atakama kaj la areo de Akonkagvo. En tiu zono troviĝas la plej altoaj montopintoj de Sudameriko.
- Zono vulkana suda (ZVS): al la latitudo de la golfo Penas.
La Centraj Andoj etendas el Peruo al la Nevado Tres Cruces, situa en la landlimo inter Argentino kaj Ĉilio. La dispono de la montarĉenoj estas de du kordonoj separataj de la altiplano anda. La maksimuma alto de la norda sektoro estas la Nevado Huascarán (6768 msm) kaj de la argentin-ĉilia sektoro, la Nevado Ojos del Salado (6891 msm).[8]
En la nordo de tiu sektoro troviĝas la Depresio Huancabamba, kiu separas ĝin el la Norda Vulkana Zono. Survoje suden, la riveroj Marañón kaj Santa kunformas gravajn dividejojn, nome la kanjono de Marañón kaj la Callejón de Huaylas respektive; tiu lasta dividas la montojn de la Cordillera Blanca disde la Cordillera Negra. En direkto suden, la Okcidenta Kordilero pluas pere de la Cordillera Huayhuash kaj ebligas la formadon de la Altebenaĵo Bombón, kio orografie nomiĝas «nudo de Pasco».
Sude de la Nudo, la alfluantoj de la rivero Apurimako kunformas regionon trairata de nombraj aluviaj kanjonoj. Norde de la baseno de Apurimako, ankaŭ la Vilkanota formas aluvian valon kiu ekas en la zono de glaĉeroj kiuj limigas la areon de la Altebenaĵo Kojao. Ĉirkaŭ la paralelo 15°S ekas la Centra Vulkana Zono en la Sara Sara. La jam menciita Altebenaĵo Kojao, aŭ simple konata kiel Altiplano, dominas la pejzaĝon sude de la 15 °C por la centra sektoro de Andoj. En tiu altebenaĵo estas du grandaj lagoj, nome la Titikaka kaj la Poopó, kiu formas la internbasenan sistemon plej etenda de Sudameriko. La loĝantaro troviĝas ĉefe en la Altiplano kaj en la ĉeanda marbordo kiel ĉe la perua ĉefurbo, Lima, kies metropola areo atingas ĝis 950 msm. Inter la interandaj urboj plej gravaj situaj en tiu sektoro de Andoj estas Arekipo, Huamanga, Puno, Tacna, Cajamarca, Huankajo kaj Kusko en Peruo; kaj La Paz, Sucre, Potosí, Cochabamba kaj Oruro en Bolivio.
Ĉirkaŭ la paralelo 22°S estas la Punao de Atakamo dominanta la olcidenton de la vulkana zono. La klimato estas arida varma kaj la biomo hegemonia estas dezerta.
Sudaj Andoj
[redakti | redakti fonton]Tiu sektoro estas komponita de la jenaj subregionoj:
- Suda aŭ aŭstrala vulkana zono: el la latitudo de la golfo Penas ĝis la bordoj de la Granda Insulo de Fajrolando kaj aliaj apudaj insuloj.
- Patagoniaj Andoj: korespondas al la zono sude de la Vulkano Lanino en Argentino kaj Ĉilio, ĝis la Magelana Markolo, kie interrompiĝas totale la montarĉeno. Ties averaĝaj altoj estas inter 1 500 kaj 2 000 msm, kaj en kelkaj punktoj facile superas la 3 500 msm. Elstaras en tiu montarĉeno la Monto Fitz Roy kaj la Cerro Torre, monumentaj akutaj pintoj de 3 375 kaj 3 133 respektive en la landlimo argentin-ĉilia, tre proksime de la glaĉeroj Perito Moreno kaj Viedma, el kiuj la unua estas vizitata de centoj da miloj da turistoj ĉiujare. Tiuj du montaroj estis granda defio por montogrimpistoj tra la jardekoj. Elstaras ankaŭ la masivo Paine, nome grupo de granitaj turoj de pli ol 3 000 msm kiuj staras super lagoj kaj glaĉeroj de la Ĉilia Patagonio. Tiu parto de Andoj argentin-ĉiliaj estas dominataj de gigantaj glacikampoj kiuj konstituas la rezervejojn de nesala akvo plej grandaj de la mondo ekster la Antarkto kaj Gronlando.
- Fuegiaj Andoj: ĝuste sude de la Magelana Markolo, la Andoj realtiĝas, kun montopintoj pli altaj ol 2 000 msm kronitaj de glacikampoj, kun glaĉeroj kiuj falas al la Kanalo Beagle.
La sudaj Andoj etendiĝas ĝis la plej suda pinto de Sudameriko en Argentino kaj Ĉilio. Tiu regiono koncentras preskaŭ la totalon de la klimataj tipoj. Ĝi povas esti subdividita, siavice, en:
- Transiraj Andoj
- Tie troviĝas la plej altaj montopintoj, kvankam la averaĝa alto malaltiĝas. La montopasejoj estas malfacilaj kaj krutaj. Ili estas konstituitaj de dorsaj padoj separataj de valoj laŭlongaj de inter 10 kaj 40 km de larĝo. Okcidente troviĝas la intermeza depresio, nome tektona faŭlto kiu separas Andojn disde la Cordillera de la Costa, kiu apenaŭ superas la 2000 msm de alto. Oriente staras la ĉefa montoĉeno kun kelkaj de la plej altaj montopintoj: nome la Akonkagvo (6960,8 msm), la vulkano Tupungato (6 635 msm) kaj la Mercedario (6 770 msm).
- Patagoniaj Andoj
- La Andoj revenas kiel hegemonia formaro, la altaĵoj malaltiĝas draste parte pro la erozio fare de glaĉeroj kio kreis marbordon de insularoj kaj fjordoj, kaj samtempe pro la komplekseco de la procezo de subdukcio inter la Platoj Nazka kaj Sudamerika, el kij la unua eniras pli profunde kaj malpli etende, kio okazigis pli malgrandan plialtiĝon rilate al zonoj pli nordaj, sed la altoj relativaj de la montoj faras ĝin el plej aprezataj de montogrimpistoj el la tuta mondo ĉar tiuj montoj havas siajn bazojn preskaŭ ĉe marnivelo. La ĉefaj altaĵoj estas la vulkano Lanino (3776 msm), la cerro Tronador (3478 msm), la monto San Valentín (4058 msm), la monto Fitz Roy aŭ cerro Chaltén (3375 msm), la cerro Torre (3133 msm), la cerro Paine Grande (3240 msm) kaj la turoj de Paine (3000 msm). La Montaro Darvino en la Granda Insulo de Fajrolando havas la lastajn grandajn altaĵojn antaŭ la Andoj finfine eniras submaren oriente de la insulo de la Ŝtatoj. La monto Darvino estas la plej alta en Tierra del Fuego (2488 msm), sekvita de la monto Sarmiento (2350 msm).
- Vidu ankaŭ artikolon Antarktandoj.
La plej altaj montoj
[redakti | redakti fonton].jpg)
| Nomo | Alteco | Lando | Montaro |
|---|---|---|---|
| Aconcagua | 6 962 | Argentino | Altaj Andoj |
| Ojos del Salado | 6 893 | Ĉilio, Argentino | Puna |
| Monte Pissis | 6 795 | Argentino | Puna |
| Suda Huascarán | 6 746 | Peruo | Cordillera Blanca |
| Bonete | 6 759 | Argentino | Puna |
| Suda Tres Cruces | 6 748 | Ĉilio, Argentino | Puna |
| Llullaillaco | 6 739 | Ĉilio, Argentino | Puna |
| Mercedario | 6 700 | Argentino | Altaj Andoj |
| Cazadero | 6 658 | Argentino | Puna |
| Huascarán Norte | 6 655 | Peruo | Cordillera Blanca |
Argentino
[redakti | redakti fonton]
- Akonkagvo, 6 962 m
- Cerro Bonete, 6 759 m
- Galán, 5 912 m
- Mercedario, 6 720 m
- Monto Pissis, 6 795 m
Limo inter Argentino kaj Ĉilio
[redakti | redakti fonton]- Cerro Bayo, 5 401 m
- Cerro Chaltén, 3 375 m aŭ 3 405 m, Patagonio
- Cerro Escorial, 5 447 m
- Cordón del Azufre, 5 463 m
- Falso Azufre, 5 890 m
- Incahuasi, 6 620 m
- Lastarria, 5 697 m
- Llullaillaco, 6 739 m
- Maipo, 5 264 m
- Marmolejo, 6 110 m
- Ojos del Salado, 6 893 m
- Olca, 5 407 m
- Sierra Nevada de Lagunas Bravas, 6 127 m
- Socompa, 6 051 m
- Nevado Tres Cruces, 6 749 m (suda pinto) (III Region)
- Tronador, 3 491 m
- Tupungato, 6 570 m
- Nacimiento, 6 492 m
Ĉilio
[redakti | redakti fonton]- Akamaraĉi, ĉ.6,046 m
- Monto San Valentín, 4058 m (Patagonio)
- Cerro Paine Grande, ĉirkaŭ 2750 m (Patagonio) (kaj ne 3050 m)
- Cerro Macá, ĉirkaŭ 2300 m (Patagonio) (kaj ne 3050 m)
- Monto Darvino, 2429 m (Patagonio)
- Vulkano Hudson, ĉirkaŭ 1900 m (Patagonio)
-
-
Llullaillaco, Argentino/Ĉilio -
Camino de Alta Montaña, Argentino/Ĉilio
Bolivio
[redakti | redakti fonton]- Ancohuma, 6 427 m
- Cabaray, 5 860 m
- Chacaltaya, 5 421 m
- Huayna Potosí, 6 088 m
- Illampu, 6 368 m
- Illimani, 6 438 m
- Macizo de Larancagua, 5 520 m
- Macizo de Pacuni, 5 400 m
- Nevado Anallajsi, 5 750 m
- Nevado Sajama, 6 542 m
- Patilla Pata, 5 300 m
- Tata Sabaya, 5 430 m
Limo inter Bolivio kaj Ĉilio
[redakti | redakti fonton]- Akotango, 6,052 m
- Miĉinĉa, 5,305 m
- Iruputunku, 5,163 m
- Likankabur, 5,920 m
- Olca, 5,407 m
- Parinakota, 6,348 m
- Paruma, 5,420 m
- Pomerape, 6,282 m
-
Likankabur, Bolivio/Ĉilio -
Peruo
[redakti | redakti fonton]- Alpamaĝo, 5,947 m
- Artesonraju, 6,025 m
- Ĉumpe, 6,106 m
- Koropuna, 6,377 m
- El Misti, 5,822 m
- Huandoi, 6,395 m
- Huascarán, 6,768 m
- Ĥiriŝanka, 6,094 m
- Pumasijo, 5,991 m
- Rasak, 6,040 m
- Rondoi, 5,870 m
- Sarapo, 6,127 m
- Salkantai, 6,271 m
- Siula Grande, 6,344 m
- Huajtapaljana, 5,557 m
- Yerupajá, 6,635 m
- Yerupajá Chico, 6,089 m
Ekvadoro
[redakti | redakti fonton]
Kolombio
[redakti | redakti fonton]- Monto Cristóbal Colón, 5,775 m
- Nevado del Huila, 5,365 m
- Nevado del Ruiz, 5,321 m
- Nevado del Tolima, 5,205 m
- Pico Pan de Azúcar, 5,200 m
- Ritacuba Negra, 5,320 m
- Nevado del Cumbal, 4,764 m
- Cerro Negro de Mayasquer, 4,445 m
- Ritacuba Blanco, 5,410 m
- Nevado del Quindío, 5,215 m
- Purace, 4,655 m
- Santa Isabel, 4,955 m
- Doña Juana, 4,150 m
- Galeras, 4,276 m
- Azufral. 4,070 m
-
Ritacuba Blanco, nome la plej alta pinto de Orienta Kordilero, Kolombio. -
Nevado del Ruiz, Kolombio
Venezuelo
[redakti | redakti fonton]- Monto Bolívar, 5,007 m
- Monto Humboldt, 4,940 m
- Pico Bonpland, 4,880 m
- Monto La Concha, 4,920 m
- Monto Piedras Blancas, 4,740 m
- Monto El Águila, 4,180 m
- Monto El Toro 4,729 m
- Monto El León 4,740 m
- Monto Mucuñuque 4,609 m
-
Monto Bolívar, Venezuelo -
Monto Humboldt, Venezuelo -
Monto El León, Venezuelo -
Neĝo sur la Monto Humboldt, Venezuelo
Biologia diverseco
[redakti | redakti fonton]Flaŭro
[redakti | redakti fonton]
La Anda regiono mezas inter diversaj naturaj kaj flaŭraj regionoj pro sia etendo el karibia Venezuelo al malvarma, venta kaj malseka Horna Kabo pasante tra la aridega Atakama Dezerto. Pluvarbaroj kaj tropikaj sekaj arbaroj[9] ĉirkaŭis multon de nordaj Andoj sed ili estas nuntempe ege malpliigitaj, ĉefe en Chocó kaj en inter-Andaj valoj de Kolombio. Kiel rekta malo de humidaj Andaj deklivoj estas la relative sekaj Andaj deklivoj en plej el okcidentaj Peruo, Ĉilio kaj Argentino. Kun kelkaj Interandaj Valoj, ili estas tipe dominataj de decidua arbaro, arbustaro kaj ksera vegetaĵaro, kiu atingas sian ekstremon en la deklivoj ĉe la preskaŭ senviva Atakama Dezerto.
Ĉirkaŭ 30,000 specioj de vaskulaj plantoj loĝas en Andoj, kaj preskaŭ duono el ili estas endemiaj de la mondoregiono, surpasante la diversecon de ajna alia riĉejo.[10] La malgranda arbo Cinchona pubescens, nome la fonto de kinino kiu estas uzata por trakti malarion, troviĝas amplekse en Andoj tiom for sude kiom ĝis Bolivio. Aliaj gravaj kultivaĵoj kiuj originiĝis el Andoj estas tabako kaj terpomoj. La alt-altitudaj arbaroj el Polylepis troviĝas en la Andaj areoj de Kolombio, Ekvadoro, Peruo, Bolivio kaj Ĉilio. Tiuj arboj, de lokanoj referencataj kiel Queñua, Yagual kaj aliaj nomoj, povas troviĝi je altitudoj de 4 500 m super marnivelo. Restas neklare se la disa distribuado de tiuj arbaroj estas natura, aŭ la rezulto de arbarklarigado kiu ekis dum la periodo de la Inkaa Imperio. Senrilate, en modernaj tempoj tiu arbarklarigado akceliĝis, kaj la arboj estas nune konsiderataj tre endanĝeritaj, kaj kelkaj kredas ke tiom malmulte kiom ĝis nur 10% el la origina arbaro restas.[11]
Faŭno
[redakti | redakti fonton]
La Andoj estas riĉaj en faŭno: kun preskaŭ 3,500 specioj, el kiuj ĉirkaŭ 2/3 estas endemioj de la regiono, la Andoj estas la plej grava regiono en la mondo por amfibioj.[10]
La diverseco de animaloj en Andoj estas alta, kun preskaŭ 600 specioj de mamuloj (13% endemioj), pli ol 1,700 specioj de birdoj (ĉirkaŭ 1/3 endemioj), pli ol 600 specioj de reptilioj (ĉirkaŭ 45% endemioj), kaj preskaŭ 400 specioj de fiŝoj (ĉirkaŭ 1/3 endemioj).[10]
La vikuno kaj la gvanako povas troviĝi loĝantaj en Altiplano, dum la tre proksime rilataj aldomigitaj lamoj kaj alpakoj estas tre amplekse tenitaj de lokanoj kiel ŝarĝanimaloj kaj por ties viando kaj lano. La krepuskemaj (aktivaj dum mateniĝo kaj noktiĝo) ĉinĉiloj, nome du minacataj membroj de la ordo de roduloj, loĝas en la Andaj alpaj regionoj.[12][13] La Anda kondoro, nome la plej granda birdo de sia tipo en la Okcidenta Hemisfero, loĝas tra multo de Andoj sed ĝenerale en tre malgrandaj densecoj.[14] Aliaj animaloj troviĝantaj en la relative malfermaj habitatoj de altaj Andoj estas la cervedo huemul, la pumo, vulpoj de la genro Pseudalopex,[12][13] kaj, ĉe birdoj, kelkaj specioj de tinamoj (ĉefe membroj de la genro Nothoprocta), Anda kaŭkeno, giganta fuliko, flamengoj (ĉefe asociaj kun salegaj lagoj), malgranda reao, Anda pego, fegorno, ministoj, frigiloj kaj djukoj.[14]
La lago Titikako estas hejmo de kelkaj endemioj, inter kiuj la tre endanĝerita Titikaka grebo[14] kaj la Titikaka rano.[15] Kelkaj specioj de kolibroj, ĉefe de kelkaj oreotroĥiloj, povas esti vidataj je altoj sub 4000 m, sed multe pli alta biologia diverseco povas esti trovita je pli altaj altitudoj, ĉefe en la humidaj Andaj arbaroj ("nubarbaroj") kiuj kreskas sur deklivoj en Kolombio, Ekvadoro, Peruo, Bolivio kaj pli for nordokcidenta Argentino.[14] Tiuj arbar-tipoj, kiuj inkludas la Jungaojn kaj partojn de Ĉokoo, estas tre riĉaj en flaŭro kaj faŭno, kvankam ekzistas malmultaj grandaj mamuloj, kies esceptoj estas la minacataj pinĉaka tapiro, la okulvitra urso kaj la flavvosta lansimio.[12]
Birdoj de humidaj Andaj arbaroj estas la montotukanoj, la kecaloj kaj la Anda montarkoko, kvankam ofte oni vidas miksajn kunmanĝantarojn kie hegemonias tanagroj kaj furnariedoj – kontraste al kelkaj voĉaj sed tipe kamuflaj specioj de trogloditoj, rinokriptedoj kaj gralariedoj.[14]
Nombraj specioj kiaj la Cinclodes aricomae kaj la Leptasthenura xenothorax estas asociaj kun Polylepis, kaj sekve ankaŭ minacataj specioj.[14]
Kelkaj andaj specioj
[redakti | redakti fonton]Bestoj
[redakti | redakti fonton]- Alpako
- Anda blankorela didelfo
- Anda flamengo
- Anda galinago
- Anda ibiso
- Anda karakaro
- Anda kardelo
- Anda kaŭkeno
- Anda kondoro
- Anda kreko
- Anda krestanaso
- Anda lupovulpo
- Anda montarkoko
- Anda pego
- Anda penelopo
- Anda tapiro
- Anda tinamo
- Ĉinĉilo
- Fegorno
- Flavvosta lansimio
- Giganta fuliko
- Gvanako
- Kecalo
- Lamo
- Malgranda reao
- Okulvitra urso
- Pumo
- Titikaka grebo
- Titikaka rano
- Vikuno
Plantoj
[redakti | redakti fonton]Homa aktiveco
[redakti | redakti fonton]
La Andoj formas nord-sudan akson de kulturaj influoj. Longa serio de kulturaj disvolvigoj kulminis en la etendo de la Inkaa civilizo kaj de la Inkaa imperio en la centraj Andoj dum la 15a jarcento. La Inkaoj formis tiun civilizon tra imperiisma militarismo same kiel tra tre zorga kaj detala registara administrado.[16] La registaro patronis la konstruon de akveduktoj kaj ŝoseoj aldone al antaŭekzistantaj instalaĵoj. Kelkaj el tiuj konstruaĵoj estas ankoraŭ ekzistantaj nuntempe.
Runigitaj pro eŭropdevenaj malsanoj por kiuj ili ne havis imunecon kaj enlandaj militoj, en 1532 la Inkaoj estis venkitaj de alianco komponita de dekoj da miloj da aliancanoj el nacioj kiujn ili estis subigitaj (ekz. Huankaoj, Ĉaĉapojoj, Kanjarioj) kaj malgranda armeo de ĉirkaŭ 180 hispanoj estritaj de Francisco Pizarro. Unu el la malmultaj inkaaj lokoj kiujn la hispanoj neniam trovis en sia konkero estis Maĉupikĉuo, kiu kuŝas kaŝita sur montopinto en la orienta bordo de Andoj kie ili descendas al Amazonio. La ĉefaj survivantaj lingvoj de la Andaj popoloj estas tiuj de la keĉua kaj la ajmara familioj. Woodbine Parish kaj Joseph Barclay Pentland esploris grandan parton de la Boliviaj Andoj el 1826 al 1827.
En moderna epoko, la plej grandaj Andaj urboj estas Bogoto, en Kolombio, kun ĉirkaŭ ok milionoj da loĝantoj, Santiago de Ĉilio, kaj Medeĝino (Kolombio).
Se la Andoj ne estas la plej altaj montopintoj de la planedo, ili almenaŭ montras multajn el la plej altaj urboj. La urboj de tiu montaro estas je alteco kie komencas en Eŭropo dezerto minerala neloĝata, ekzemple ĉe Potosi (je 4070 metroj), Cerro de Pasco (je 4380 metroj) kaj la aglomeraĵo La Paz-El Alto (je 3250 al 4200 metroj). La andaj urboj okupas la plej variajn scenejojn: se kelkaj estas rekte sur la altebenaĵo Altiplano, aliaj kaŭras ĉe la fendo de valoj.
Transporto
[redakti | redakti fonton]Kelkaj gravaj urboj estas ĉu en Andoj aŭ sur deklivoj, inter kiuj estas Bogoto, Medeĝino kaj Kali (Kolombio); Kito, (Ekvadoro); Mérida (Venezuelo); La Paz (Bolivio); Santiago de Ĉilio, kaj Lima aŭ Kusko, Peruo. Tiuj kaj plej el aliaj urboj estas konektitaj per asfalto-pavimitaj ŝoseoj, dum pli malgrandaj urboj estas ofte konektitaj per malpuraj ŝoseoj, kiuj povas postuli kvar-rad-transmisiajn vehiklojn.[17]
La kruta tereno historie metis la kostojn de la konstruado de aŭtoŝoseoj kaj fervojoj kiuj trapasas Andojn ekster atingo de plej andaj landoj, eĉ per modernaj praktikoj de civila inĝenierado. Ekzemple, la ĉefa trapaso de Andoj inter Argentino kaj Ĉilio estas plenumita pere de la Paso Internacional Los Libertadores. Nur ĵuse la finoj de kelkaj aŭtoŝoseoj kiuj venis tre proksime unu de alia el oriento kaj el okcidento estis konektitaj.[18] Multo de la transportado de pasaĝeroj estas farita pere de aviadiloj.
Tamen, estas unu fervojo kiu konektas Ĉilion kun Argentino tra la Andoj, kaj estas aliaj kiuj faras la saman konekton tra suda Bolivio. Pri tio oni rigardu mapojn de tiu regiono.
Estas unu aŭ pliaj aŭtoŝoseoj en Bolivio kiuj trapasas la Andojn. Kelkaj el tiuj estis konstruita dum periodo de milito inter Bolivio kaj Paragvajo, por transporti trupojn el Bolivio kaj ties necesaĵojn al la militfronto en la malaltaj teroj de sudorienta Bolivio kaj okcidenta Paragvajo.
Dum jardekoj, Ĉilio postulis posedon de tero en la orienta flanko de Andoj. Tamen, tiuj postuloj estis rezignitaj ĉirkaŭ 1870 dum la Pacifika Milito inter Ĉilio, la aliancanaj Bolivio kaj Peruo, en diplomata klopodo por teni Argentinon ekstermilite. La Armeo de Ĉilio kaj la Mararmeo de Ĉilio venkis super la kombinitaj fortoj de Bolivio kaj Peruo, kaj Ĉilio kaptis la nuran provincon de Bolivio ĉe la Pacifika marbordo, iome da tero el Peruo kiu estis redonita al Peruo post jardekoj. Bolivio estis de tiam komplete lando sen maraliro. Ĝi ĉefe uzas marhavenojn en orienta Argentino kaj Urugvajo por internacia komerco ĉar ties diplomataj rilatoj kun Ĉilio estis ĉesigitaj ekde 1978.
Pro la kruta tereno en lokoj, vilaĝoj kaj urboj en la montoj — al kiuj veturi pere de motorvehikloj estas de malmulta uzo — estas ankoraŭ situaj en Altaj Andoj de Argentino, Bolivio, Peruo, kaj Ekvadoro. Surloke, la parencoj de la kamelo, nome la lamo, kaj la alpako plue plenumas gravajn uzojn kiel ŝargbestoj, sed tiu uzo ĝenerale malpliiĝis en modernaj tempoj. Ankaŭ azenoj, muloj, kaj ĉevaloj estas utilaj.
Agrikulturo
[redakti | redakti fonton]
La antikvaj popoloj de Andoj kiaj la Inkaoj praktikis irigaciajn teknikojn dum ĉirkaŭ 6,000 jaroj. Pro la montaj deklivoj, terasado estis ofta praktiko. Terasado, tamen, estis nur etende uzita post la inkaaj imperiaj etendoj. La terpomo ludis gravan roloj kiel interne konsumita kultivaĵo. Maizo estis ankaŭ grava kultivaĵo por tiuj popoloj, kaj ĝi estis uzata por la produktado de ĉiĉo, grava por indiĝenaj popoloj de Andoj. Nuntempe, tabako, kotono kaj kafo estas la ĉefaj poreksportaj kultivaĵoj. Kokao, spite elradikigajn programojn en kelkaj landoj, restas grava kultivaĵo por laŭleĝa surloka uzado en milde stimula herboteo, kaj, kaj polemike kaj kontraŭleĝe, por la produktado de kokaino.
Minado
[redakti | redakti fonton]La Andoj famiĝis pro sia minerala riĉo dum la Hispana konkero de Sudameriko. Kvankam jam la Andaj indianaj popoloj artmetiis ceremonian juvelaron el oro kaj el aliaj metaloj, la mineralriĉo de Andoj estis unue minita grandskale post la alveno de hispanoj. Potosí en nuntempa Bolivio kaj Cerro de Pasco en Peruo estis el ĉefaj minoj de la Hispana Imperio en Ameriko. Río de la Plata kaj Argentina derivigas siajn nomojn el la arĝento de Potosí.
Nuntempe, minado en la Andoj de Ĉilio kaj Peruo metas tiujn landojn kiel la unua kaj tria ĉefaj produktantoj de kupro en la mondo. Peruo ankaŭ enhavas la plej grandan orminon en la mondo: nome Ĝanakoĉo. La Boliviaj Andoj produktas ĉefe stanon kvankam historie minado de arĝento havis grandan efikon sur la ekonomio de la 17a-jarcenta Eŭropo.
Estas longa historio de minado en Andoj, el la hispana arĝento-produkta minado en Potosí en la 16a jarcento al la enormaj nuntempaj porfir-kupraj kuŝejoj de Ĉukikamato kaj Escondida en Ĉilio kaj Tokepala en Peruo. Aliaj metaloj kiaj fero, oro kaj stano aldone al nemetalaj rimedoj estas gravaj.
-
Ĉiliaj huasoj, 19a jarcento -
Lokoj
[redakti | redakti fonton]- Depresio Huancabamba
- Pongo de Manseriche
- Reĝa Kordilero (Bolivio)
- Reĝa Kordilero (Ekvadoro)
- Venezuela Marbordo
Referencoj
[redakti | redakti fonton]- ↑ http://www.ign.gob.ar/node/479 Se dio a conocer la nueva altura oficial del Cerro Aconcagua: 6.960,8 metros, alirita la 3an de septembro de 2012, Instituto Geográfico Nacional (Argentina), www.ign.gob.ar
- ↑ Andes Mountains Arkivigite je 2017-04-29 per la retarkivo Wayback Machine, alirita la 4-an de decembro 2013, HTM, 2002 en la retejo blueplanetbiomes.org, angle
- ↑ Alfred Wegener, 1912, Die Entstehung der Kontinente ("la ekesto de la kontinentoj"), germane, Petermanns Geographische Mitteilungen, volumo 58, paĝoj 185-195, 253-256, 305-309, alirita la 9an de junio de 2012}
- ↑ Alfred Wegener. 1983 kaj [1915], Die Entstehung der Kontinente und Ozeane ("la ekesto de la kontinentoj kaj oceanoj") en Sammlung Vieweg 23 Braunschweig, paĝo 94, kaj Ediciones Pirámide S.A Ciencias del hombre y la naturaleza, Madrido, 1983, paĝo 230, alirita la 9-an de junio de 2012, ISBN 84-368-0233-0
- ↑ Augusto Gansser (1973). «Facts and theories on the Andes». Journal of the Geological Society (angle) 129: 93-131.
- ↑ Ramos, V. A. (1999). «Plata tectonic setting of the Andean Cordillera». Episodes (angle) 22 (3): 183-190.
- ↑ Pérez, Omar J.; Hoyer, Melvyn; Hernández, José N.; Rodríguez, Carlos; Márques, Víctor; Sué, Nicolás; Velandia, José R.; Deiros, Diego (2005). «Alturas del Pico Bolívar y otras cimas andinas venezolanas a partir de observaciones GPS». Interciencia (Caracas) 30 (4): 213-216. [1] Konsultita la 19an de julio 2016.
- ↑ Turrel, Marc, kaj Jorge Velasco (18a de majo 2007). «Ojos del Salado, el volcán más alto del mundo». Desnivel.com. [2] Arkivigite je 2014-01-07 per la retarkivo Wayback Machine Konsultita la 29-an de januaro 2017. «El volcán Ojos del Salado [...] obtuvo una altura elipsoidal de 6.934,115 metros y una altitud sobre el nivel medio del mar de 6.891,31».
- ↑ Tropical and Subtropical Dry Broadleaf Forest Ecoregions. Alirita 2015-12-27. Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2012-04-25. Alirita 2017-01-27.
- ↑ 10,0 10,1 10,2 Tropical Andes – biodiversityhotspots.org
- ↑ Pants of the Andies. Arkivita el la originalo je 15-a de decembro 2007. Alirita 2007-12-09. Arkivigite je 2007-12-15 per la retarkivo Wayback Machine Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2007-12-15. Alirita 2017-01-27.
- ↑ 12,0 12,1 12,2 Eisenberg, J.F.; & Redford, K.H. (2000). Mammals of the Neotropics, Volume 3: The Central Neotropics: Ecuador, Peru, Bolivia, Brazil. ISBN 978-0226195421
- ↑ 13,0 13,1 Eisenberg, J.F.; & Redford, K.H. (1992). Mammals of the Neotropics, Volume 2: The Southern Cone: Chile, Argentina, Uruguay, Paraguay. ISBN 978-0226706825
- ↑ 14,0 14,1 14,2 14,3 14,4 14,5 Fjeldsaa, J.; & Krabbe, N. (1990). Birds of the High Andes: A Manual to the Birds of the Temperate Zone of the Andes and Patagonia, South America. ISBN 978-8788757163
- ↑ Stuart, Hoffmann, Chanson, Cox, Berridge, Ramani kaj Young, eldonistoj (2008). Threatened Amphibians of the World. ISBN 978-84-96553-41-5
- ↑ D'Altroy, Terence N. The Incas. Blackwell Publishing, 2003
- ↑ Andes travel map. Arkivita el la originalo je 2010-09-24. Alirita 2017-01-30.
- ↑ Jujuy apuesta a captar las cargas de Brasil en tránsito hacia Chile de Emiliano Galli. gazeto La Nación. Alirita 2011-07-22.
Literaturo
[redakti | redakti fonton]- Alberto Maria De Agostini: Ande patagoniche. Viaggi di esplorazione alla cordigliera patagonica australe, Milano, CDA & Vivalda, 1999-22-11, ISBN 978-88-7808-142-0. (itale)
- Axel Borsdorf, Christoph Stadel: Die Anden: Ein geographisches Portrait, Springer Spektrum, Berlino 2013, 453 paĝoj, ISBN 978-3-8274-2457-0. (germane)
- Klaus Heine, Hans-Peter Niller: Die Anden Südamerikas: Geoarchive für Umweltveränderungen und Klimawandel. Geographische Rundschau 56 (3), paĝoj 4–13 (2004) (germane)
Vidu ankaŭ
[redakti | redakti fonton]Eksteraj ligiloj
[redakti | redakti fonton]- Geografio kaj vulkanoj en Kolombio. Arkivigite je 2007-06-26 per la retarkivo Wayback Machine
- Andeshandbook.
- Los Andes Centrales.
- University of Arizona: Andes geology Arkivigite je 2005-09-22 per la retarkivo Wayback Machine
- Blueplanetbiomes.org: Climate and animal life of the Andes Arkivigite je 2007-12-14 per la retarkivo Wayback Machine
- Discover-peru.org: Regions and Microclimates in the Andes
- Peaklist.org: Listo de montoj en Sudameriko kun alto super 1 500 m
- En tiu ĉi artikolo estas uzita traduko de teksto el la artikolo Cordillera de los Andes en la hispana Vikipedio.
- En tiu ĉi artikolo estas uzita traduko de teksto el la artikolo Andes en la angla Vikipedio.
