Stmâna
Artécol in dialèt arzân
La stmâna (settimana in italiân) cme peréiod ed tèimp ch' al tōrna, regolêr e a l'istèsa manēra ed sèt giōren al dipènd dal lunâri ed j efèt cumbinê 'd la Lûna e dal Sōl,[1][2] dâto che l'unitê ménima in ōrdin ed tèimp, 'na sōla fêş ed la luna dal quâter principêli int al mèiş, int l'asiòun cumbinêda tra stì dû côrp celèst. La gh' à ânch un valōr sâcher in tóta la zôna ed la Mesopotamia, cûna ânch ed la cultûra ed j ebrèj a dal só lunâri in dó la stmâna la rişûlta óna dal j istituisiòun pió antîghi. Al rispèt dal sâbet (al sètim giōren) e l'anquâna 'd la stmâna în verifichêdi sōl dôp l'eşéli da Geruşalèm in dó j ebrèj în stê custrèt da la cunquésta di Babilonèiş dal 586 p.C., mó prubabilmèint al gnîva druvê da dimòndi tèimp préma.
Stôria
La stmâna e al rispèt dal sâbet cme dé ed l' arpûnsa da cunsacrêr a Dio, as pôgen insém a la Bébia (Genesi) e insém a i cumandamèint («Ricordati del giorno di sabato per santificarlo»: Esodo (20, 8).
La stmâna l'é stêda druvêda ânca da i Caldei, mó, cme l'ēra carateréstich ed la lōr cultûra, cun 'na letûra astrolôgica. I Caldei àn unî ógni ôra dal giōren a un pianēta, che a n' în stabilés la qualitê; acsé l'uniòun a un pianēta stabilî la rènd un' ôra adâta a l'irasiòun e a la religiòun, ed j êter pianēta a cuntròlen j afâri, a i sentimèint, a via acsé.La véta ed quî che gh' andêven a drē la cumparîva un pōó cumplichêda vést al şvêlt sucesiòun, cun al pasêr dal j ōri, dal diferèint pusébili ativitê.
I pianēt, oséia i côrp luşèint ch'a s mōven int al cēl dal strèli fési (dal grēch πλανασθαι, ch' al vōl dîr "girundlêr") în, per l' astronoméia antîga:
Chi nòm ché în 'd urégin latèina e în i nòm rumân cumpâgn a quî grēch. Ânca l'ōrdin l'é còl druvê da j astrônom grēch, e l'é cumpâgna a l'ōrdin di peréiod di gîr o dal distânsi in câl da la Tèra, stabilî a Alessandria 'd Egét prubabilmèint int al II sècol p.C..
A vdòm che Satûren l'é pêder ed Giôve e Giôve l'é pêder 'd Apòl (ch' al gh'à unî al Sōl), ed Vèner e 'd Mercóri. Un rōl a pêrt l' al gh'à la Lûna int l' Olimpo grēch (Selene) e rumân.
Al pinêtra ch' al gvêrna la préma ōra l'é per i Caldei al pianêta ch' al cmânda la giurnêda a n' i carateréşa la qualitê, al giōren al tōş al nòm da sté pianēta. Da la sucesiòun di pianēta dal prémi ōri utgnòm la sucesiòun di dé 'd la stmâna. Se la préma ōra 'd incō l'é unîda a la Lûna a vōl dîr che incō l'é lunedé; int al pasêr al 24 ōri e la sfîlsa dal pianēta cumpâgn as vèd che la pré ōra de dmân l'é unîda a Mêrt; dòunca dmân l'é martedé e via acvsé.
A la bòuna l'ōrdin ed la sucesiòun di giōren ed la stmâna a 's utîn s' es và a drē i lê 'd la strèla a sèt pûnti ed cla figûra ché int al sèins ed la frècia. Da i Caldei atravêrs i grēc i nòm di giōren ed la stmâna în rivê a i rumân in latèin in cla fōrma ché:
Il lunâri ed la stmâna l'é stê fâta cnòser int la Ròma antîga e in tót l' Impēr Rumân; l' é stê al só valōr astrolôgich a decretêren al sucès e a fêren 'n' istitusiòun dal lunâri; int al I sècol p.C. l'ēra bèle druvê a Ròma; ed sicûr al l'ēra dōp la cunquésta ed l' Egét per mêrit 'd Augusto (30 p.C.) se mia prémna.
A i tèimp ed la Repóblica i Rumân a druvêven un gir 'd 8 giōren ciamê nundinum che vōl dîr (peréiod) ed nōv giōren, préma ed druvê da i mercânt: i lunâri rumân a sgnêve al giōren dal nundinae' cun 'na lètra (A-H) ch' la cumpagnêva tót i dé 'd l' ân. Al nundinae' în stêdi druvêdi fîn al II sècol p.C., la stmâna l'à pó tôt al só pôst.
I prém cristiâşn ēren 'd urégin ebràjca, a druvêven la stmâna ebràjca e a rispètêven al sâbet. Al şluntanêrs da l'uriginêla sôca ebràjca ch'l'à caraterişê al şvilóp dal cristianèişêm antîgh, al s'é fât vèder in dimòndi sistēma e ânch int la funsiòun ed la cēşa per la fèsta. Al giōren sâcher l'é còl in dó Crést l'é turnê al mònd e còst secònd i Vangēl l'é sucès in un giōren dōp al sâbet; d'ed ché la decişiòun ed fêr dvintêr giōren festîv al dé dôp al sâbet, oséia al dies Solis ch'l'é dvintê al dies Domini.
I cristiân àn cuntinvê a druvêr la stmâna, ânca per lōr un istitût ed Dio, mó àn cambiê al giōren dedichê al Sgnōr e dôp àn pruibî ed festegêr al sâbet (cuncéli ed Laodicea, 360 cîrca)
La stmâna ed j Ebrèj la se spustêda dòunca, cun i cambiamèint citê, in còla cristiâna, che a Ròma la s'é şmercêda cun còla astrolôgica. L' astrologéia la s'é sparpagnêda int l'Impēr rumân préma e pió a la şvêlta dal cristianèişem, e, quând la Cēşa l'à cunquistê la superioritê int la religiòun int l' Impēr (inési dal IV sècol) l'ûş l'ēra bèle bèin piantê. I cristiân àn serchê 'd impòner di nòm nōv in pôst di nòm pagân mó a gh'l' àn mia cavêda a cambiêr 'n uşansa popolêra bèle rinfursêda. A gh'l'àn cavêda invēci i Cristiân ortodôs, ch'àn mantgnû di nòm quêşi cumpâgn a quî ebràjch.
A i cunfîn ed l'Impēr, per eşèimpi Britannia e in Germâgna, al sparpagnamèint dal cristianèişem l'é sucès pió têrdi, e ché, i nòm astrolôgich, în scampê: né al sâbet né la dumènica în stê druvê. I pôpol ed l' êlta Germâgna e quî pió in êlta àn tradòt i nòm di dio latèin int i nòm di dio cumpâgn dal pôst:
- Mêrt in Týr,
- Mercóri in Woden - Odino,
- Giôve in Thor - Donar - Thunar,
- Vèner in Freyja - (opór in Frigg),
- Lûna in Màni - Mona.
Int l' Inglèiş dal dé d' incō al sâbet l'é dedichê al dio rumân Satûren (Saturday), mèinter int al tedèsch la parôla "mercordé" (Mittwoch) al vōl dîr "metê 'd la stmâna" (a cumincêr a cuntêr da la Dumènica).
Dòunca la stmâna astrolôgica che nuêter a druvòm incō l'é nasûda da un insèm 'd ajót:
- ebràjch: cme istitusiòun sâcra
- egiziân: la divişiòun dal giōren in 24 ōri
- caldeo: i rapôrt astrolôgich
- grēch: l'ōrdin di pianēta
- latèin: nòm di pianēta
- cristiân: şvilóp ed la raîş ebràjca, decişîva cunsacrasiòun e sparpagnamèint ed la stmâna
J Ebrèj a ciâmen al pianēta Satûren Shabtai, oséia al pianēta dal sâbet: àn druvê un critèri a l'arvêrsa ed còl di Caldei, àn dê al pianēta al nòm dal giōren ed la stmâna.
Ânca l' Islam l'à druvê la stmâna, ânca se cun cambiamèint dal giōren festîv e dal só nòm, cumpâgn a còl ch' àn fât i cristiân.
La stmâna adesa
Int i lunâri modêren la stmâna l'é cumpâgn a sèt giōren.
Un ân l'é fât ed 52 stmâni e pôch ed pió:
- 52 stmâni e un giōren
- 52 stmâni e dû giōren int j ân bişestîl
Secònd al standard internasionêl ISO 8601, in un ân agh'é 52 o 53 stmâni.
La stmâna 01 ed l'ân l'é la préma stmâna ch'la gh'à dèinter quâter o pió giōren dal nōv ân.
A pōl èser cumpâgn s' la vîn spieghêda ânca cme:
- la stmâna ch' la gh'à dèinter al prém giovedé ed l'ân
- la stmâna ch'la gh'à dèinter al 4 de znêr
- la stmâna ch' la cumîncia cun al lunedé fr'al 29 dicèmber e al 4 de znêr.
A n'în deşvîn che se al 1° de znêr l'é lunedé, martedé, mercordé o giovedé alōra l'é la stmâna 01. Se venerdé, sâbet o dumènica alōra l'é 'd l'ûltma stmâna (52^ o 53^) ed l'ân préma.
Êter ûş ed la parôla
- La stmâna sânta per i cristiân l'é la stmâna ch' la và da la dumènica ed la Pâsqua rôşa a la dumènica ed Pâsqua. La só puşisiòun dèinter a l'ân an n'é mia fésa, mó la dipènd da cunsiderasiòun astronômichi bèin precîşi 'd l 'uşansa cristiâna.
- Al dé 'd incō, per "stmâna biânca" a 's intènd un peréiod pasê in muntâgna, generalmèint 'd invêren, per dedichêres al scí; al tèimp de sté peréiod an n'é mia necesâri ch' al sia ed sèt giōren.
Nôti
- ↑ Paolo Sacchi, I calendari ebraici, in AA.VV., Il tempo e la Bibbia, Humanitas 59 (2, 2003), in particolêr pp. 255-6. ISBN 88-372-1940-7; ISBN 978-88-372-1940-6.
- ↑ Suddivisione in origine del mese lunare, in Treccani.it.
Elèinch di léber
- Xavier Tilliette, s.j., La Settimana Santa dei filosofi, Morcelliana, 2003
Vōş coleghêdi
Êter prugèt
Wikimedia Commons contiene file multimediali su Stmâna
Lunedì · Martedi · Mercoledì · Giovedì · Venerdì · Sabato · Domenica
Nôta: cla pâgina ché l'é stêda fâta cun la tradusiòun ed Settimana trâta da it.wikipedia.org.
Guêrda la stôria ed la pâgina uriginêla per cgnòser l'elèinch 'd j autōr.