Neidio i'r cynnwys

Cath

Golygu dolenni
Oddi ar Wicipedia
Cath
Dosbarthiad gwyddonol
Teyrnas: Animalia
Ffylwm: Chordata
Dosbarth: Mammalia
Urdd: Carnivora
Teulu: Felidae
Genws: Felis
Rhywogaeth: F. silvestris
Isrywogaeth: F. s. catus
Enw trienwol
Felis silvestris catus
(Linnaeus, 1758)
Cyfystyron

Felis catus

Mae’r gath (Felis catus neu domesticus) yn famal bach cigysol dof sydd â blew meddal, trwyn byr wisgerog ac ewinedd gwrthdynnol. Mae’n anifail anwes a fegir am ei chwmnïaeth, yn aml, a’i gallu i hela pryf a nadroedd a hynny ers o leiaf 9,500 o flynyddoedd.[1]

Mae’n heliwr celfydd, a cheir dros fil o wahanol fathau. Gellir ei hyfforddi i ufuddhau i orchmynion syml. Mae rhai cathod penodol yn enwog am allu gweithio systemau mecanyddol syml fel dyrnau drysau. Mae cathod yn defnyddio nifer o wahanol fathau o synau ac iaith-gorfforol wrth gyfathrebu. Gyda 600 miliwn o gathod fel anifeiliad anwes ledled y byd, cathod, mae’n bosib, yw’r anifail anwes mwyaf poblogaidd yn y byd.[2]

Credir mai yn yr Hen Aifft y cafodd y cathod cyntaf eu bridio, ond fe ddarganfuwyd mewn astudiaeth yn 2007 mai yn y Dwyrain Canol - a hynny dros 10,000 o flynyddoedd yn ôl.

Gall cath fod yn gath tŷ (neu’n gath anwes), yn gath fferm neu’n gath ledwyllt (neu’n gath grwydr); mae’r olaf yn byw’n rhydd ac yn osgoi cyswllt dynol.[3][4] Gwerthfawrogir y gath ddof gan bobl am ei chwmnïaeth a’u gallu i ladd cnofilod fel llygod. Ceir tua 60 o fridiau gwahanol o gathod.[5]

Mae’r gath yn debyg o ran anatomeg i’r rhywogaethau cathaidd arall: mae ganddi gorff hyblyg cryf, gydag atgyrchau cyflym, dannedd miniog a chrafangau y gellir eu tynnu a'u moeli er mwyn lladd ysglyfaeth bach. Mae ei golwg yn y nos a'i synnwyr arogli wed datblygu'n dda. Mae cyfathrebu cath yn cynnwys lleisiau fel mewian a chanu grwndi, hisian, chwyrlio a rhochian yn ogystal ag iaith y corff sy'n unigryw i gathod. Mae' fwyaf gweithgar gyda'r wawr a'r cyfnos ac yn heliwr unig ond yn rhywogaeth gymdeithasol. Gall glywed synau rhy wan neu'n rhy uchel o ran amledd - a synau sy'n rhy uchel i glustiau dynol, fel y synau a wneir gan lygod a mamaliaid bach eraill.[6] Mae cathod hefyd yn secretu ac yn canfod arogl fferomonau.[7]

Gall cathod dof benywaidd feichiogi rhwng y gwanwyn a diwedd yr hydref, gyda meintiau'r torllwyth yn aml yn amrywio o ddwy i bum cath fach.[8] Mae cathod dof yn cael eu bridio a'u harddangos mewn digwyddiadau fel cathod pedigri cofrestredig. Gall ysbaddu effeithio ar boblogaeth cathod, ond mae cathod ledled y byd ar gynnydd a phoblogaethau o adar yn gostwng[9]

Dofwyd y gath gyntaf yn y Dwyrain Agos tua 7,500 CC.[10] Tybiwyd ers tro bod dofi cathod wedi dechrau yn yr hen Aifft, lle roedd cathod yn cael eu parchu o tua 3100 CC.[11][12] Yn 2020 amcangyfrifir bod 220 miliwn o gathod dan berchnogaeth a 480 wedi mynd yn y gwyllt.[13][14] Yn 2017 y gath ddof oedd yr ail anifail anwes mwyaf poblogaidd yn yr Unol Daleithiau, gyda 95.6 miliwn o gathod yn berchen[15][16][17] a tua 42 miliwn o gartrefi yn berchen ar o leiaf un gath.[18] Yn y Deyrnas Unedig, mae gan 26% o oedolion gath, ac amcangyfrifir bod poblogaeth y cathod anwes yn 10.9 miliwn erbyn 2020.[19]

Geirdarddiad

[golygu | golygu cod]

Tarddiad y gair Cymraeg cath, yw'r gair Lladin catta, cattus, a ddefnyddiwyd gyntaf yn niwedd y 1g.[20] Awgrymwyd bod y gair catta, cattus yn benthyca o'r Gopteg šau (ϣⲁⲩ) ‘cath wryw’, neu ei ffurf fenywaidd wedi'i ôl-ddodi â -t.[21] Efallai fod y gair Lladin yn benthyca o iaith Nilo-Saharaidd.[22] Mae'r geiriau Nwbieg kaddîska ‘cath wyllt’ a Nobiin kadīs yn ffynonellau posibl neu'n gytras.[23] Gall y gair Nwbieg fod yn fenthyciad o'r Arabeg qaṭṭ (قَطّ) neu qiṭṭ (قِطّ) er hynny.[24] Mae’n llai tebygol y gallai’r ffurfiau ddeillio o hen air Germanaidd, a fewnforiwyd i’r Lladin ac yna i Roeg ac i Syrieg ac Arabeg.[25]

Cath yn bwyta pysgodyn o dan gadair, murlun mewn beddrod Eifftaidd yn dyddio i'r 15g CC

Daw'r gair amgen pws o'r 16g ac mae'n bosibl ei fod wedi'i gyflwyno o poes yn yr Iseldireg neu o puuskatte o'r Isel Almaeneg , neu kattepus mewn Swedeg ayb. Ceir ffurfiau tebyg yn Lithwaneg puižė a puiscín mewn Gwyddeleg. Nid yw geirdarddiad y gair amgen hwn yn hysbys, ond efallai ei fod wedi codi'n syml o'r sain a ddefnyddir i ddenu cath.[26][27]

Tacsonomeg

[golygu | golygu cod]

Cynigiwyd yr enw gwyddonol Felis catus gan Carl Linnaeus ym 1758 ar gyfer cath ddof.[28] Cynigiwyd Felis catus domesticus gan Johann Christian Polycarp Erxleben ym 1777. Felis daemon a gynigiwyd gan Konstantin Alekseevich Satunin yn 1904 am y gath ddu o'r Transcaucasus, a nodwyd yn ddiweddarach fel cath ddof.[29][30]

Yn 2003, dyfarnodd y Comisiwn Rhyngwladol ar Enwau Sŵolegol fod y gath ddof (weithiau: cath ddof) yn rhywogaeth wahanol, sef Felis catus.[31][32] Yn 2007, fe'i hystyriwyd yn isrywogaeth, F. silvestris catus, o'r gath wyllt Ewrop (F. silvestris) yn dilyn canlyniadau ymchwil ffylogenetig.[33] Yn 2017, dilynodd Tasglu Dosbarthu Cat yr IUCN argymhelliad yr ICZN ynghylch y gath ddof fel rhywogaeth wahanol, Felis catus.[34]

Esblygiad

[golygu | golygu cod]
Penglogau cath wyllt (chwith uchod), cath tŷ (dde uchod) a chroesryw (canol gwaelod) rhwng y ddau.

Mae'r gath ddof yn aelod o'r cathfilod (Felidae), teulu a oedd â chyd-hynafiad tua 10-15 miliwn o flynyddoedd yn ôl.[35] Gwahanodd y genws Felis oddi wrth cathfilod eraill tua 6-7 miliwn o flynyddoedd yn ôl.[36] Mae canlyniadau ymchwil ffylogenetig yn cadarnhau bod y rhywogaeth Felis gwyllt wedi esblygu trwy rywogaethau sympatrig neu barapatig, tra bod y gath ddof wedi esblygu trwy ddetholiad artiffisial.[37] Mae'r gath ddof a'i hynafiad gwyllt agosaf yn ddiploid ac mae gan y ddau 38 cromosom[38] a thua 20,000 o enynnau.[39] Cafodd y gath lewpart (Prionailurus bengalensis) ei dofi'n annibynnol yn Tsieina tua 5,500 CC. Nid yw'r llinell hon o gathod rhannol ddof yn gadael unrhyw olion ym mhoblogaethau cathod dof heddiw[40]

Dofi

[golygu | golygu cod]

Cloddiwyd y dyluniad cyntaf o ddofi cath wyllt Affrica (Felis silvestris lybica) ger bedd dynol Neolithig yn Shillourokambos, de Cyprus, ac mae'n dyddio i tua 7500-7200 CC. Gan nad oes tystiolaeth o anifeiliaid mamalaidd brodorol ar Cyprus, mae'n debyg bod trigolion y pentref Neolithig hwn wedi dod â'r gath a mamaliaid gwyllt eraill i'r ynys o'r Dwyrain Canol.[41] Mae gwyddonwyr yn tybio felly bod cathod gwyllt Affrica wedi'u denu i aneddiadau dynol cynnar yn y Cilgant Ffrwythlon gan lygod, yn enwedig llygoden y tŷ (Mus musculus), a'u bod yn cael eu dofi gan ffermwyr Neolithig. Parhaodd y gydberthynas hon rhwng ffermwyr cynnar a chathod dof am filoedd o flynyddoedd. Wrth i arferion amaethyddol ledaenu, felly hefyd y broses o ddofi cathod.[42][5] Cyfrannodd cathod gwyllt yr Aifft at gronfa genynnau mamol y gath ddof yn ddiweddarach.[43]

Ers dofi cathod dim ond mân newidiadau y mae nhw wedi'u gwneud o ran anatomeg ac ymddygiad, ac maent yn dal i allu goroesi yn y gwyllt. Ymhlith y nodweddion sy'n apelio at bobl y mae eu maint bach, eu natur gymdeithasol, iaith y corff amlwg (ee rwbio), cariad at chwarae a deallusrwydd cymharol uchel. Gall cathod Leopardus caeth hefyd ddangos ymddygiad cariadus tuag at fodau dynol ond nid ydynt yn ddof.[44] Mae cathod tŷ yn aml yn paru â chathod gwyllt,[45] gan gynhyrchu hybridau fel y gath Kellas yn yr Alban.[46] Mae hybrideiddio rhwng rhywogaethau dof a rhywogaethau cathaidd eraill hefyd yn bosibl.[47]

Dechreuwyd datblygu bridiau gwahanol o gathod yng nghanol y 19g.[48] Datgelodd dadansoddiad o genom y gath ddof fod genom y gath wyllt hynafiadol wedi'i newid yn sylweddol yn y broses o ddofi, wrth i fwtaniadau penodol gael eu dewis i ddatblygu bridiau cathod.[49] Mae'r rhan fwyaf o fridiau wedi'u seilio ar gathod dof wedi'u bridio ar hap. Amrywia genynnau'r bridiau hyn yn fawr, o ardal i ardal, ac mae ar ei isaf mewn poblogaethau brîd pur, sy'n dangos mwy nag 20 o anhwylderau genetig niweidiol.[50]

Nodweddion

[golygu | golygu cod]
Diagram o anatomi mewnol o'r gath ddof wryw

Maint

[golygu | golygu cod]

Mae gan y gath ddof benglog llai ac esgyrn byrrach na'r gath wyllt Ewrop:[51] tua 46 cm ar gyfartaledd yw hyd y corff heb y gynffon a thaldra o 23-26 cm a chynffon 30 cm. Mae'r gwrywod yn fwy na'r benywod.[52] Pwysau'r gath ddof, ar gyfartaledd yw rhwng 4 a 5 cilogram.[37]

Sgerbwd

[golygu | golygu cod]

Mae gan gathod saith fertebra serfigol (fel y mae'r rhan fwyaf o famaliaid); 13 fertebra thorasig (mae gan bobl 12); saith fertebra meingefnol (mae gan fodau dynol bump); tri fertebra sacrol (fel y mae'r rhan fwyaf o famaliaid, ond mae gan fodau dynol bump); a nifer amrywiol o fertebra cynffonnol (dim ond tri i bum fertebra cynffonnol sydd gan fodau dynol, wedi'u hasio o fewn cwtyn y cynffon, sef y coccyx mewnol.[53] Y fertebra meingefnol a thorasig ychwanegol sy'n cyfrif am symudedd asgwrn cefn a hyblygrwydd y gath. Ynghlwm wrth yr asgwrn cefn mae 13 asen, yr ysgwydd, a'r pelfis.[53] Yn wahanol i freichiau dynol, mae coesau blaen y gath yn cysylltu â'r ysgwydd gan esgyrn pont yr ysgwydd sy'n arnofio'n rhydd ac sy'n caniatáu i gorff cyfan y gath fynd drwy unrhyw le y gallant ffitio'u pen iddo.[54]

Penglog

[golygu | golygu cod]
Penglog cath

Mae penglog cath yn anarferol ymhlith mamaliaid oherwydd bod ganddi socedi llygaid mawr iawn a gên arbenig o bwerus.[55] O fewn yr ên, mae gan gathod ddannedd sydd wedi'u haddasu ar gyfer lladd ysglyfaeth a rhwygo cig. Pan fydd yn trechu ei hysglyfaeth, mae cath yn rhoi brathiad gwddf angheuol gyda'i dau ddant hir, gan eu gosod rhwng dau o fertebra'r ysglyfaeth a thorri llinyn yr asgwrn cefn, gan achosi parlys ac yna marwolaeth.[56] O'u cymharu â chathod eraill, mae gan gathod dof ddannedd sydd wedi'u gwasgaru'n gul o gymharu â maint eu gên, sy'n addasiad i'w hoff ysglyfaeth, sef cnofilod bach, sydd â fertebrau bach.[56] Mae'r cilddannedd blaen a'r dannedd malu cyntaf gyda'i gilydd ar bob ochr i'r geg, yn torri'r cig yn ddarnau bach yn effeithlon, fel llafnau siswrn. Mae'r rhain yn hanfodol wrth fwydo, gan na all cilddannedd bach cathod gnoi bwyd yn effeithiol iawn.[55]  Er bod cathod yn tueddu i fod â dannedd gwell na'r rhan fwyaf o bobl, gyda phydredd yn gyffredinol yn llai tebygol oherwydd haen amddiffynnol fwy trwchus o enamel, poer llai niweidiol, llai o gadw gronynnau bwyd rhwng dannedd, a diet heb siwgr yn bennaf, maent yn colli dannedd ac yn cael dannodd yn achlysurol.[57]

Crafangau

[golygu | golygu cod]

Mae gan gathod grafangau y gellir eu tynnu'n ôl i'r blew.[58] Fel arfer, mae'r crafangau'n cael eu gorchuddio â'r croen a'r blewiach o amgylch padiau blaen y pawen. Mae hyn yn cadw'r crafangau'n finiog trwy atal traul rhag dod i gysylltiad â'r ddaear ac yn caniatáustelcian tawel wrth geisio dal ysglyfaeth.


. Mae'r crafangau ar y pawennau blaen fel arfer yn fwy miniog na'r rhai ar y pawennau ôl.[59] Gall cathod ymestyn eu crafangau'n wirfoddol ar un neu fwy o bawennau a hynny wrth hela neu wrth amddiffyn eu hunain, dringo, tylino, neu ar gyfer tyniant ychwanegol ar arwynebau meddal.[60]

Mae gan y rhan fwyaf o gathod bum crafanc ar eu pawennau blaen, a phedair ar eu pawennau cefn. Ceir allwthiad hefyd sy'n ymddangos fel y chweched "bys". Nid oes gan y nodwedd arbennig hon o'r pawennau blaen, y tu mewn i'r arddyrnau, unrhyw swyddogaeth mewn cerdded arferol, ond credir ei fod yn ddyfais gwrth-sgidio a ddefnyddir wrth neidio. Mae rhai bridiau cathod yn dueddol o gael digidau ychwanegol.[61] Ceir cathod amldactylaidd ar hyd arfordir gogledd-ddwyrain Gogledd America ac yng ngwledydd Prydain.[62]

Cydbwysedd

[golygu | golygu cod]
Arbrofion gyda chath y tu hwnt i afael disgyrchiant

Mae'r rhan fwyaf o fridiau o gathod yn hoff iawn o eistedd mewn mannau uchel, sef yr hyn a elwir yn glwydo. Gall lle uwch weithredu fel safle cuddiedig i hela ohono; mae cathod dof yn dal eu hysglyfaeth trwy neidio arno o fan uchel, fel cangen coeden. Esboniad posibl arall yw bod uchder yn rhoi pwynt arsylwi gwell i'r gath, gan ganiatáu iddi arolygu ei thiriogaeth.[63]

Golwg

[golygu | golygu cod]
Adlewyrchiad fflach camera o tapetum lucidum y gath

Mae gan gathod olwg nos ardderchog a dim ond un chweched y lefel golau sydd ei angen arnynt i weld cystal a pherson.[55] Mae hyn yn rhannol oherwydd bod llygaid cath yn cynnwys tapetum lucidum, sy'n adlewyrchu unrhyw olau sy'n mynd trwy'r retina yn ôl i'r llygad, gan gynyddu sensitifrwydd ac effeithiolrwydd y llygad i olau gwan.[64] Addasiad i olau gwan yw canhwyllau llygaid eitha mawr. Mae gan y gath ddof ganhwyllau hollt, sy'n caniatáu iddi ganolbwyntio golau llachar heb wyriad cromatig.[65] Ar olau gwan mae canhwyllau llygaid cath yn ehangu i orchuddio'r rhan fwyaf o arwyneb agored ei llygaid.[66] Mae gan y gath ddof olwg lliw eithaf gwael a dim ond dau fath o gelloedd côn, wedi'u hoptimeiddio ar gyfer sensitifrwydd i las a melynwyrdd; mae ei gallu i wahaniaethu rhwng coch a gwyrdd yn gyfyngedig iawn.[67][68]

Clyw

[golygu | golygu cod]

Mae clyw'r gath ddof ar ei orau yn yr ystod o 500 Hz i 32 kHz.[69] Gall ganfod ystod eang iawn o amleddau yn amrywio o 55 Hz i 79,000 Hz. Gall glywed ystod o 10.5 wythfed (octave), tra bod bodau dynol a chŵn yn gallu clywed amrediadau o tua 9 wythfed.[70][71] Caiff ei sensitifrwydd i sain ei wella drwy ei chlustiau allanol mawr, symudol, y pinnae sy'n chwyddo synau ac yn helpu i ganfod lleoliad sŵn. Gall ganfod uwchsain, sy'n ei galluogi i ganfod galwadau uwchsonig a wneir gan lygod.[72][73] Mae ymchwil diweddar wedi dangos bod gan gathod alluoedd gwybyddol cymdeithasol-ofodol i greu mapiau meddyliol o leoliadau eu perchnogion yn seiliedig ar glywed lleisiau'r perchnogion.[74]

Mae gan gathod synnwyr arogli acíwt, yn rhannol oherwydd eu bwlb arogli datblygedig ac arwyneb mawr o fwcosa arogli, tua 5.8 cm sgwar sydd ddwywaith cymaint â bodau dynol.[75] Mae gan gathod a llawer o anifeiliaid eraill organ Jacobson yn eu cegau a ddefnyddir yn y broses o synhwyro aroglau penodol mewn ffordd na all pobl ei gwneud. Mae cathod yn sensitif i fferomonau fel 3-mercapto-3-methylbutan-1-ol,[76] y maent yn eu defnyddio i gyfathrebu trwy biso a marcio â chwarennau arogl.[77] Mae llawer o gathod hefyd yn ymateb yn gryf i blanhigion sy'n cynnwys nepetalactone, yn enwedig mintys y gath, gan eu bod yn gallu canfod y sylwedd hwnnw ar lai nag un rhan y biliwn.[78] Mae tua 70-80% o gathod yn cael eu heffeithio gan nepetalactone. Cynhyrchir yr ymateb hwn hefyd gan blanhigion eraill, megis y winwydden arian (Actinidia polygama ) a'r llysieuyn triaglog sy'n ysgogi ymddygiad cymdeithasol neu rywiol mewn cathod.[79]

Blas

[golygu | golygu cod]

Cymharol ychydig o flasbwyntiau sydd gan gathod o gymharu â bodau dynol (tua 470 yn erbyn mwy na 9,000 ar y tafod dynol).[80] Ni all cathod dof na gwyllt flasu melyster.[81] Mae eu blasbwyntiau yn lle hynny yn ymateb i asidau, asidau amino fel protein, a chwerwder.[82] Mae gan gathod hefyd ddewis tymheredd amlwg ar gyfer eu bwyd, gan ffafrio bwyd â thymheredd tua 38 °C (100 °F) sy'n debyg i dymheredd cig newydd ei ladd, ac yn gwrthod bwyd a gyflwynir yn oer neu wedi'i oeri fel mater o drefn (a fyddai'n arwydd i'r gath bod yr eitem "ysglyfaeth" wedi marw ers amser maith ac felly o bosibl yn wenwynig neu'n pydru).[80]

Wisgars

[golygu | golygu cod]
Mae wisgers cath yn sensitif iawn i gyffyrddiad

Er mwyn cynorthwyo gyda llywio, fforio a synhwyro, mae gan gathod ddwsinau o wisgi symudol (vibrissae) dros eu corff, yn enwedig eu hwynebau. Mae'r rhain yn darparu gwybodaeth am led bylchau ee bwlch drwy wrych, ac am leoliad gwrthrychau yn y tywyllwch, trwy gyffwrdd â gwrthrychau'n uniongyrchol a thrwy synhwyro cerrynt aer; maent hefyd yn sbarduno atgyrchau amrantiad amddiffynnol i amddiffyn y llygaid rhag niwed.[55]

Ymddygiad

[golygu | golygu cod]
Cat lying on rice straw
Cat yn gorwedd ar wellt

Mae cath wyllt yn fywiog ddydd a nos, er eu bod yn tueddu i fod ychydig yn fwy egnïol gyda'r nos.[83] Treulia'r gath ddof y rhan fwyaf o'i hamser yng nghyffiniau ei chartref, gan ymestyn ei thiriogaeth a sefydlu tiriogaethau sy'n amrywio'n sylweddol o ran maint: o 7 i 8 hectar (17 i 69 acer).[84] O ran amer ei gwahanol weithgaredd, maent yn eithaf hyblyg ac amrywiol, sy'n golygu y gall cathod tŷ fod yn fwy egnïol yn y bore a gyda'r nos, fel ymateb i fwy o weithgarwch dynol ar yr adegau hyn.[85]

Mae cathod yn arbed ynni trwy gysgu mwy na'r rhan fwyaf o anifeiliaid, yn enwedig wrth iddynt dyfu'n hŷn. Mae hyd y cwsg yn amrywio, fel arfer rhwng 12 ac 16 awr y dydd, gyda 13 a 14 yn gyfartaledd. Gall rhai cathod gysgu cymaint ag 20 awr.Gall hefyd syrthio i gwsg ysgafn am gyfnodau byr ac awgrymir eu bod yn gallu breuddwydio.[86]

Hyd oes ac iechyd

[golygu | golygu cod]

Mae hyd oes y gath anwes ar gyfartaledd wedi codi yn ystod y degawdau diwethaf. Yn y 1980au cynnar, roedd tua saith mlynedd, a chododd yr oed i 9.4 mlynedd yn 1995  a thua 15 mlynedd erbyn 2021. Dywedir bod rhai cathod wedi goroesi hyd at eu 30au,[87] dilyswyd oedran y gath hynaf y gwyddys amdani, y Creme Puff, a fu farw'n 38 oed.[88]

Mae ysbaddu'n cynyddu hyd ei heinioes: canfu un astudiaeth fod cathod gwryw sydd wedi'u sbaddu'n byw ddwywaith cyhyd â gwrywod heb eu sbaddu, tra bod cathod benyw wedi'u hysbaddu'n byw 62% yn hirach na chathod benyw heb eu sbaddu. Mae bod â chath wedi'i hysbaddu yn rhoi manteision iechyd, oherwydd ni all gwrywod sydd wedi'u hysbaddu ddatblygu canser y gaill, ni all benywod sydd wedi ysbaddu ddatblygu canser y groth neu'r ofari, ac mae'r ddau yn llai tebygol o gael canser y fron.

Clefydau

[golygu | golygu cod]

Mae tua 250 o anhwylderau genetig etifeddadwy wedi'u nodi mewn cathod, llawer ohonynt yn debyg i gamgymeriadau metabolaeth cynhenid dynol.[89] Mae lefel uchel y tebygrwydd ymhlith metaboledd mamaliaid yn caniatáu i lawer o'r clefydau hyn gael eu diagnosio gan ddefnyddio profion genetig a ddatblygwyd yn wreiddiol i'w defnyddio mewn pobl, yn ogystal â defnyddio cathod fel modelau anifeiliaid wrth astudio clefydau dynol.[90][91] Mae clefydau sy'n effeithio ar gathod dof yn cynnwys heintiau acíwt, pla parasitig, anafiadau, a chlefydau cronig fel clefyd yr arennau, clefyd y thyroid, a'r gwynegon. Mae brechiadau ar gael ar gyfer llawer o glefydau heintus, yn ogystal â thriniaethau i ddileu parasitiaid fel llyngyr, trogod a chwain.[92]

Ecoleg

[golygu | golygu cod]

Cynefinoedd

[golygu | golygu cod]
Cath fach tabi, mewn eira

Mae'r gath ddof yn rhywogaeth gosmopolitan ac mae i'w chael ar draws llawer o'r byd.[50] Gall addasu'n sydyn i gynefinoedd newydd ac mae bellach yn bresennol ar bob cyfandir ac eithrio'r Antarctica, ac ar 118 o'r 131 o brif grwpiau o ynysoedd, hyd yn oed ar ynysoedd ynysig Kerguelen.[93][94] Oherwydd ei gallu i ffynnu mewn bron unrhyw gynefin tirol, mae ymhlith rhywogaethau mwyaf ymledol y byd.[95] Fe'i ceir ar ynysoedd bach heb drigolion dynol.[96] Gall cathod gwyllt fyw mewn coedwigoedd, glaswelltiroedd, twndra, ardaloedd arfordirol, tir amaethyddol, prysgdiroedd, ardaloedd trefol, a gwlyptiroedd.[97]

Y gath wyllt

[golygu | golygu cod]
Cath ledwyllt ar fferm

Roedd y gath wyllt Ewrop (Felis sylvestris sylvestris) i'w chael yn ardaloedd gwylltaf Cymru tan ddiwedd y 18g. Cafodd ei difa pan ddaeth gynnau'n gyffredin a chiperiaid i warchod helfeydd y stadau. Roedd yn gyfyngedig i Eryri a'r Canolbarth erbyn 1850 a thebyg mai'r cofnod olaf o'r brîd pur yw un o Aber-miwl yn 1862. Er hynny, goroesodd rhai cathod lledwyllt â nodweddion corfforol y gath wyllt ynddynt hyd ddechrau'r 20g. Anodd dilyn eu hanes i sicrwydd oherwydd cymysgedd ynglŷn â'r enwau, h.y. gallasai ‘cath goed’/‘cath wyllt’ mewn cofnodion plwyfi weithiau gyfeirio at gathod lledwyllt a ffwlbartod.

Mae cathod gwyllt yn gathod dof a gafodd eu geni mewn cyflwr gwyllt neu sydd wedi dychwelyd i'r gwyllt. Maent yn anghyfarwydd â bodau dynol ac yn wyliadwrus ohonynt gan grwydro'n rhydd mewn ardaloedd trefol a gwledig.[9] Nid yw nifer y cathod gwyllt yn hysbys, ond mae amcangyfrifon o boblogaeth wyllt yr Unol Daleithiau yn amrywio o bump ar hugain i chwe deg miliwn.[9] Gall cathod gwyllt fyw ar eu pennau eu hunain, ond mae'r mwyafrif i'w cael mewn cytrefi mawr, sy'n meddiannu tiriogaeth benodol ac sydd fel arfer yn gysylltiedig â ffynhonnell bwyd.[98] Mae cytrefi cathod gwyllt enwog i'w cael yn Rhufain o amgylch y Colosseum a Forum Romanum, gyda chathod yn rhai o'r safleoedd hyn yn cael eu bwydo ac yn derbyn sylw meddygol gan wirfoddolwyr.[99]

Cath wyllt Ewrop, Felis sylvestris

Mae agweddau'r cyhoedd tuag at gathod gwyllt yn amrywio'n fawr, gyda rhai yn eu gweld fel anifeiliaid anwes rhydd ac eraill yn edrych arnynt fel fermin.[100] Gelwir un dull cyffredin o leihau poblogaeth cathod gwyllt yn ‘trap-niwtro-dychwelyd’, lle mae cathod yn cael eu dal, eu sbaddu, eu himiwneiddio rhag clefydau fel y gynddaredd a'r firws panleukopenia a <a href="./Liwcemia" rel="mw:WikiLink" data-linkid="undefined" data-cx="{&quot;userAdded&quot;:true,&quot;adapted&quot;:true}">liwcemia</a>, ac yna'n cael eu rhyddhau.[101] Cyn eu rhyddhau yn ôl i'w cytrefi gwyllt, mae'r milfeddyg sy'n mynychu yn aml yn torri blaen un glust i nodi ei bod wedi'i hysbaddu a'i brechu, gan y gallai'r cathod hyn gael eu dal eto. Mae gwirfoddolwyr yn parhau i fwydo a gofalu am y cathod hyn trwy gydol eu hoes.[102]

Gall rhai cathod gwyllt gael eu cymdeithasu'n llwyddiannus a'u 'hail-ddofi' a'u mabwysiadu; cathod ifanc a chathod sydd wedi cael profiad blaenorol a chyswllt â bodau dynol yw'r rhai mwyaf parod i gael eu hailddofi'n llwyddiannus.

Effaith ar fywyd gwyllt

[golygu | golygu cod]

Ar ynysoedd, gall adar fod cymaint â 60% o ddeiet cath.[103] Ym mron pob achos, ni ellir nodi'r gath fel yr unig achos dros leihau nifer yr adar. Mae cathod dof yn ffactor sy'n cyfrannu at ddirywiad llawer o rywogaethau, ffactor sydd wedi arwain yn y pen draw, mewn rhai achosion, at ddifodiant. Ceir rhestr hir o rywogaethau a yrrwyd i ddifodiant.[104] Lladdodd un gath wyllt yn Seland Newydd 102 o ystlumod cynffon byr leiaf mewn saith diwrnod.[105] Yn yr Unol Daleithiau, mae cathod dof gwyllt a chryf yn lladd tua 6.3 – 22.3 biliwn o famaliaid bob blwyddyn.[106]

Yn Awstralia, mae effaith cathod ar boblogaethau mamaliaid hyd yn oed yn fwy nag effaith colli cynefinoedd.[107] Lleddir dros miliwn o ymlusgiaid gan gathod gwyllt bob dydd, sy'n cynrychioli 258 o rywogaethau.[108] Mae cathod wedi cyfrannu at ddifodiant madfall gynffon gyrliog Navassa a'r Chioninia coctei.[109]

Llên gwerin

[golygu | golygu cod]

Roedd y gath ddof (Felis sylvestris catus) yn werthfawr yng Nghyfraith Hywel am iddi amddiffyn yr ysguboriau rhag plaon llygod. Mae llên gwerin yn ei chysylltu ag arwyddion tywydd, gwrachod y tybid y gallasent drawsffurfio eu hunain yn gathod, ac ystyrid y gallasai arwyddo hynt enaid ymadawedig i'r Nefoedd neu i Uffern. Mae'r Cymry yn hoff o weld cathod du eu lliw gan eu bont yn dod â lwc dda.

Ers diwedd y 1970au amlhaodd adroddiadau am gathod anferth tebyg i'r panther (llewpard du), pwma, a.y.b., yng nghefn gwlad Cymru, e.e. Bwystfil y Bont, Bwystfil Ton-mawr, Bwystfil Brechfa. Posib iddynt ddianc, neu gael eu rhyddhau o gasgliadau preifat i osgoi gofynion Deddf Anifeiliaid Peryglus 1976.

Cyfeiriadau

[golygu | golygu cod]

Cyfeiriadau

[golygu | golygu cod]
  1. ↑ "Y gath anwes hynaf a ddarganfyddwyd yng [[Cyprus|Nghyprus]]". National Geographic News. 2004-04-08. Cyrchwyd 2007-03-06. URL–wikilink conflict (help)
  2. ↑ "Amrwyiaeth cathod gan National Geographic". MySpaceTV. Cyrchwyd 2008-11-22.
  3. ↑ Liberg, O.; Sandell, M.; Pontier, D.; Natoli, E. (2000). "Density, spatial organisation and reproductive tactics in the domestic cat and other felids". In Turner, D. C.; Bateson, P. (gol.). The domestic cat: the biology of its behaviour (arg. Second). Cambridge: Cambridge University Press. tt. 119–147. ISBN 9780521636483. Cyrchwyd 25 October 2020.
  4. ↑ Clutton-Brock, J. (1999) [1987]. "Cats". A Natural History of Domesticated Mammals (arg. Second). Cambridge, England: Cambridge University Press. tt. 133–140. ISBN 978-0-521-63495-3. OCLC 39786571. Cyrchwyd 25 October 2020.
  5. ↑ 5.0 5.1 Driscoll, C. A.; Clutton-Brock, J.; Kitchener, A. C.; O'Brien, S. J. (2009). "The taming of the cat". Scientific American 300 (6): 68–75. Bibcode 2009SciAm.300f..68D. doi:10.1038/scientificamerican0609-68. PMC 5790555. PMID 19485091. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=5790555.Driscoll, C. A.; Clutton-Brock, J.; Kitchener, A. C. & O'Brien, S. J. (2009). "The taming of the cat". Scientific American. 300 (6): 68–75. Bibcode:2009SciAm.300f..68D. doi:10.1038/scientificamerican0609-68. PMC 5790555. PMID 19485091.
  6. ↑ Moelk, M. (1944). "Vocalizing in the House-cat; A Phonetic and Functional Study". The American Journal of Psychology 57 (2): 184–205. doi:10.2307/1416947. JSTOR 1416947. https://archive.org/details/sim_american-journal-of-psychology_1944-04_57_2/page/184.
  7. ↑ Bland, K. P. (1979). "Tom-cat odour and other pheromones in feline reproduction". Veterinary Science Communications 3 (1): 125–136. doi:10.1007/BF02268958. https://www.gwern.net/docs/catnip/1979-bland.pdf. Adalwyd 15 May 2019.
  8. ↑ Nutter, F. B.; Levine, J. F.; Stoskopf, M. K. (2004). "Reproductive capacity of free-roaming domestic cats and kitten survival rate". Journal of the American Veterinary Medical Association 225 (9): 1399–1402. doi:10.2460/javma.2004.225.1399. PMID 15552315.
  9. ↑ 9.0 9.1 9.2 Rochlitz, I. (2007). The Welfare of Cats. "Animal Welfare" series. Berlin: Springer Science+Business Media. tt. 141–175. ISBN 978-1-4020-6143-1. OCLC 262679891.Rochlitz, I. (2007). The Welfare of Cats. "Animal Welfare" series. Berlin: Springer Science+Business Media. pp. 141–175. ISBN 978-1-4020-6143-1. OCLC 262679891.
  10. ↑ Driscoll, C. A.; Menotti-Raymond, M.; Roca, A. L.; Hupe, K.; Johnson, W. E.; Geffen, E.; Harley, E. H.; Delibes, M. et al. (2007). "The Near Eastern Origin of Cat Domestication". Science 317 (5837): 519–523. Bibcode 2007Sci...317..519D. doi:10.1126/science.1139518. ISSN 0036-8075. PMC 5612713. PMID 17600185. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=5612713.
  11. ↑ Langton, N.; Langton, M. B. (1940). The Cat in ancient Egypt, illustrated from the collection of cat and other Egyptian figures formed. Cambridge University Press.
  12. ↑ Malek, J. (1997). The Cat in Ancient Egypt (arg. Revised). Philadelphia: University of Pennsylvania Press.
  13. ↑ "Statistics on cats". carocat.eu. 15 February 2021. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 25 February 2021. Cyrchwyd 15 February 2021.
  14. ↑ Rostami, Ali (2020). "30". In Bowman, Dwight D. (gol.). Toxocara and Toxocariasis. Elsevier Science. t. 616. ISBN 9780128209585.
  15. ↑ "Pet Industry Market Size & Ownership Statistics". American Pet Products Association. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 25 February 2019. Cyrchwyd 25 February 2019.
  16. ↑ "The 5 Most Expensive Cat Breeds in America". moneytalksnews.com. 2017. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 25 February 2019. Cyrchwyd 25 February 2019.
  17. ↑ "Number of cats in the United States from 2000 to 2017/2018". www.statista.com. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 6 March 2019. Cyrchwyd 3 March 2019.
  18. ↑ "61 Fun Cat Statistics That Are the Cat's Meow! (2022 UPDATE)" (yn Saesneg). 12 December 2020. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 18 February 2022. Cyrchwyd 18 February 2022.
  19. ↑ "How many pets are there in the UK?". www.pdsa.org.uk (yn Saesneg). Archifwyd o'r gwreiddiol ar 3 March 2021. Cyrchwyd 29 March 2021.
  20. ↑ McKnight, G.H. (1923). "Words and Archaeology". English Words and Their Background. New York, London: D. Appleton and Company. tt. 293–311.
  21. ↑ Savignac, J.-P. (2004). "Chat". Dictionnaire français-gaulois. Paris: Errance. t. 82.
  22. ↑ Pictet, Adolphe (1859). Les origines indo-européennes ou les Aryas primitifs : essai de paléontologie linguistique. 1. Paris: Joël Cherbuliez. t. 381.
  23. ↑ Keller, Otto (1909). Die antike Tierwelt. Säugetiere. Leipzig: Walther von Wartburg. t. 75.
  24. ↑ Huehnergard, John (2008). "Qitta: Arabic Cats". In Gruendler, B.; Cooperson, M. (gol.). Classical Arabic Humanities in Their Own Terms: Festschrift for Wolfhart Heinrichs on his 65th Birthday. Leiden, Boston: Brill. tt. 407–418. ISBN 9789004165731. |access-date= requires |url= (help)
  25. ↑ Kroonen, Guus (2013). Etymological Dictionary of Proto-Germanic. Leiden, Netherlands: Brill Publishers. t. 281f. ISBN 978-90-04-18340-7.
  26. ↑ "Puss". The Oxford English Dictionary. Oxford University Press. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 3 September 2015. Cyrchwyd 1 October 2012.
  27. ↑ "puss". Webster's Encyclopedic Unabridged Dictionary of the English Language. New York: Gramercy (Random House). 1996. t. 1571.
  28. ↑ Linnaeus, C. (1758). "Felis Catus". Systema naturae per regna tria naturae: secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis (yn Lladin). 1 (arg. Tenth reformed). Holmiae: Laurentii Salvii. t. 42.Linnaeus, C. (1758). "Felis Catus". Systema naturae per regna tria naturae: secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis (in Latin). Vol. 1 (Tenth reformed ed.). Holmiae: Laurentii Salvii. p. 42.
  29. ↑ Satunin, C. (1904). "The Black Wild Cat of Transcaucasia". Proceedings of the Zoological Society of London II: 162–163. https://archive.org/details/proceedingsofzoo19042zool.
  30. ↑ Bukhnikashvili, A.; Yevlampiev, I. (gol.). Catalogue of the Specimens of Caucasian Large Mammalian Fauna in the Collection (PDF). Tbilisi: National Museum of Georgia. Cyrchwyd 19 January 2019.
  31. ↑ "Opinion 2027". Bulletin of Zoological Nomenclature (International Commission on Zoological Nomenclature) 60: 81−82. 2003. https://archive.org/details/bulletinofzoolog602003int/page/81.
  32. ↑ Gentry, A.; Clutton-Brock, J.; Groves, C. P. (2004). "The naming of wild animal species and their domestic derivatives". Journal of Archaeological Science 31 (5): 645–651. doi:10.1016/j.jas.2003.10.006. http://www.rhinoresourcecenter.com/pdf_files/129/1297897712.pdf. Adalwyd 19 January 2019.
  33. ↑ Driscoll, C. A.; Macdonald, D. W.; O'Brien, S. J. (2009). "In the Light of Evolution III: Two Centuries of Darwin Sackler Colloquium: From Wild Animals to Domestic Pets – An Evolutionary View of Domestication". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 106 (S1): 9971–9978. Bibcode 2009PNAS..106.9971D. doi:10.1073/pnas.0901586106. PMC 2702791. PMID 19528637. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=2702791.
  34. ↑ Kitchener, A. C.; Breitenmoser-Würsten, C.; Eizirik, E.; Gentry, A.; Werdelin, L.; Wilting, A.; Yamaguchi, N.; Abramov, A. V. et al. (2017). "A revised taxonomy of the Felidae: The final report of the Cat Classification Task Force of the IUCN Cat Specialist Group". Cat News Special Issue 11: 21. https://repository.si.edu/bitstream/handle/10088/32616/A_revised_Felidae_Taxonomy_CatNews.pdf?sequence=1&isAllowed=y. Adalwyd 21 December 2018.
  35. ↑ Johnson, W.E.; O'Brien, S.J. (1997). "Phylogenetic Reconstruction of the Felidae Using 16S rRNA and NADH-5 Mitochondrial Genes". Journal of Molecular Evolution 44 (S1): S98–S116. Bibcode 1997JMolE..44S..98J. doi:10.1007/PL00000060. PMID 9071018. https://zenodo.org/record/1232587. Adalwyd 1 October 2018.
  36. ↑ Johnson, W.E.; Eizirik, E.; Pecon-Slattery, J.; Murphy, W.J.; Antunes, A.; Teeling, E.; O'Brien, S.J. (2006). "The late Miocene radiation of modern Felidae: A genetic assessment". Science 311 (5757): 73–77. Bibcode 2006Sci...311...73J. doi:10.1126/science.1122277. PMID 16400146. https://zenodo.org/record/1230866. Adalwyd 1 October 2018.
  37. ↑ 37.0 37.1 Mattern, M.Y.; McLennan, D.A. (2000). "Phylogeny and speciation of Felids". Cladistics 16 (2): 232–253. doi:10.1111/j.1096-0031.2000.tb00354.x. PMID 34902955.Mattern, M.Y.; McLennan, D.A. (2000). "Phylogeny and speciation of Felids". Cladistics. 16 (2): 232–253. doi:10.1111/j.1096-0031.2000.tb00354.x. PMID 34902955. S2CID 85043293.
  38. ↑ Nie, W.; Wang, J.; O'Brien, P.C. (2002). "The genome phylogeny of domestic cat, red panda and five Mustelid species revealed by comparative chromosome painting and G-banding". Chromosome Research 10 (3): 209–222. doi:10.1023/A:1015292005631. PMID 12067210.
  39. ↑ Pontius, J.U.; Mullikin, J.C.; Smith, D.R.; Agencourt Sequencing Team (2007). "Initial sequence and comparative analysis of the cat genome". Genome Research 17 (11): 1675–1689. doi:10.1101/gr.6380007. PMC 2045150. PMID 17975172. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=2045150.
  40. ↑ Vigne, J.-D.; Evin, A.; Cucchi, T.; Dai, L.; Yu, C.; Hu, S.; Soulages, N.; Wang, W. et al. (2016). "Earliest 'domestic' cats in China identified as leopard cat (Prionailurus bengalensis)". PLOS ONE 11 (1): e0147295. Bibcode 2016PLoSO..1147295V. doi:10.1371/journal.pone.0147295. PMC 4723238. PMID 26799955. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=4723238.
  41. ↑ Vigne, J.D.; Guilaine, J.; Debue, K.; Haye, L.; Gérard, P. (2004). "Early taming of the cat in Cyprus". Science 304 (5668): 259. doi:10.1126/science.1095335. PMID 15073370.
  42. ↑ Driscoll, C. A.; Menotti-Raymond, M.; Roca, A. L.; Hupe, K.; Johnson, W. E.; Geffen, E.; Harley, E. H.; Delibes, M. et al. (2007). "The Near Eastern Origin of Cat Domestication". Science 317 (5837): 519–523. Bibcode 2007Sci...317..519D. doi:10.1126/science.1139518. ISSN 0036-8075. PMC 5612713. PMID 17600185. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=5612713.Driscoll, C. A.; Menotti-Raymond, M.; Roca, A. L.; Hupe, K.; Johnson, W. E.; Geffen, E.; Harley, E. H.; Delibes, M.; Pontier, D.; Kitchener, A. C.; Yamaguchi, N.; O'Brien, S. J. & Macdonald, D. W. (2007). "The Near Eastern Origin of Cat Domestication". Science. 317 (5837): 519–523. Bibcode:2007Sci...317..519D. doi:10.1126/science.1139518. ISSN 0036-8075. PMC 5612713. PMID 17600185.
  43. ↑ Ottoni, C.; van Neer, W.; de Cupere, B.; Daligault, J.; Guimaraes, S.; Peters, J.; Spassov, N.; Prendergast, M.E. et al. (2017). "The palaeogenetics of cat dispersal in the ancient world". Nature Ecology & Evolution 1 (7): 0139. doi:10.1038/s41559-017-0139. ISSN 2397-334X. https://research.rug.nl/en/publications/the-paleogenetics-of-cat-dispersal-in-the-ancient-world(04942e78-fa48-4700-ad97-29fcdf9077a1).html. Adalwyd 18 October 2021.
  44. ↑ Cameron-Beaumont, C.; Lowe, S.E.; Bradshaw, J.W.S. (2002). "Evidence suggesting pre-adaptation to domestication throughout the small Felidae". Biological Journal of the Linnean Society 75 (3): 361–366. doi:10.1046/j.1095-8312.2002.00028.x. https://www.gwern.net/docs/catnip/2002-cameronbeaumont.pdf. Adalwyd 10 October 2019.
  45. ↑ Bradshaw, J.W.S.; Horsfield, G.F.; Allen, J.A.; Robinson, I.H. (1999). "Feral cats: Their role in the population dynamics of Felis catus". Applied Animal Behaviour Science 65 (3): 273–283. doi:10.1016/S0168-1591(99)00086-6. https://www.gwern.net/docs/catnip/1999-bradshaw.pdf.
  46. ↑ Kitchener, C.; Easterbee, N. (1992). "The taxonomic status of black wild felids in Scotland". Journal of Zoology 227 (2): 342–346. doi:10.1111/j.1469-7998.1992.tb04832.x. https://archive.org/details/sim_journal-of-zoology_1992-06_227_2/page/342.
  47. ↑ Oliveira, R.; Godinho, R.; Randi, E.; Alves, P. C. (2008). "Hybridization Versus Conservation: Are Domestic Cats Threatening the Genetic Integrity of Wildcats (Felis silvestris silvestris) in Iberian Peninsula?". Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B, Biological Sciences 363 (1505): 2953–2961. doi:10.1098/rstb.2008.0052. PMC 2606743. PMID 18522917. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=2606743.
  48. ↑ Wastlhuber, J. (1991). "History of domestic cats and cat breeds". In Pedersen, N.C. (gol.). Feline Husbandry: Diseases and management in the multiple-cat environment. Goleta: American Veterinary Publications. tt. 1–59. ISBN 9780939674299.
  49. ↑ Montague, M.J.; Li, G.; Gandolfi, B.; Khan, R.; Aken, B.L.; Searle, S.M.; Minx, P.; Hillier, L.W. et al. (2014). "Comparative analysis of the domestic cat genome reveals genetic signatures underlying feline biology and domestication". Proceedings of the National Academy of Sciences 111 (48): 17230–17235. Bibcode 2014PNAS..11117230M. doi:10.1073/pnas.1410083111. PMC 4260561. PMID 25385592. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=4260561.
  50. ↑ 50.0 50.1 Lipinski, M.J.; Froenicke, L.; Baysac, K.C.; Billings, N.C.; Leutenegger, C.M.; Levy, A.M.; Longeri, M.; Niini, T. et al. (2008). "The ascent of cat breeds: Genetic evaluations of breeds and worldwide random-bred populations". Genomics 91 (1): 12–21. doi:10.1016/j.ygeno.2007.10.009. PMC 2267438. PMID 18060738. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=2267438.Lipinski, M.J.; Froenicke, L.; Baysac, K.C.; Billings, N.C.; Leutenegger, C.M.; Levy, A.M.; Longeri, M.; Niini, T.; Ozpinar, H.; Slater, M.R.; Pedersen, N.C.; Lyons, L.A. (2008). "The ascent of cat breeds: Genetic evaluations of breeds and worldwide random-bred populations". Genomics. 91 (1): 12–21. doi:10.1016/j.ygeno.2007.10.009. PMC 2267438. PMID 18060738.
  51. ↑ O'Connor, T.P. (2007). "Wild or domestic? Biometric variation in the cat Felis silvestris". International Journal of Osteoarchaeology 17 (6): 581–595. doi:10.1002/oa.913. http://eprints.whiterose.ac.uk/3700/1/OConnor_Cats-IJOA-submitted.pdf. Adalwyd 20 January 2019.
  52. ↑ Sunquist, M.; Sunquist, F. (2002). "Domestic cat". Wild Cats of the World. University of Chicago Press. tt. 99–112. ISBN 978-0-226-77999-7.
  53. ↑ 53.0 53.1 Walker, W.F. (1982). Study of the Cat with Reference to Human Beings (arg. Fourth revised). Thomson Learning/Cengage. ISBN 978-0-03-057914-1.
  54. ↑ Gillis, R., gol. (2002). "Cat Skeleton". Zoolab. La Crosse: University of Wisconsin Press. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 6 December 2006. Cyrchwyd 7 September 2012.
  55. ↑ 55.0 55.1 55.2 55.3 Case, Linda P. (2003). The Cat: Its behavior, nutrition, and health. Ames: Iowa State University Press. ISBN 978-0-8138-0331-9.
  56. ↑ 56.0 56.1 Smith, Patricia; Tchernov, Eitan (1992). Structure, Function, and Evolution of Teeth. Freund Publishing House. t. 217. ISBN 978-965-222-270-1.
  57. ↑ Carr, William H.A. (1 January 1978). The New Basic Book of the Cat. Scribner's. t. 174. ISBN 978-0-684-15549-4.
  58. ↑ Kitchener, A.C.; Van Valkenburgh, B.; Yamaguchi, N. (2010). "Felid form and function". In Macdonald, D.; Loveridge, A. (gol.). Biology and Conservation of wild felids. Oxford University Press. tt. 83–106. |access-date= requires |url= (help)
  59. ↑ Armes, A.F. (1900). "Outline of cat lessons". The School Journal LXI: 659. https://books.google.com/books?id=-_gBAAAAYAAJ. Adalwyd 5 June 2020.
  60. ↑ "The structure of the cornified claw sheath in the domesticated cat (Felis catus): Implications for the claw-shedding mechanism and the evolution of cornified digital end organs". J Anat 214 (4): 620–43. 2009. doi:10.1111/j.1469-7580.2009.01068.x. PMC 2736126. PMID 19422432. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=2736126.
  61. ↑ Danforth, C.H. (1947). "Heredity of polydactyly in the cat". The Journal of Heredity 38 (4): 107–112. doi:10.1093/oxfordjournals.jhered.a105701. PMID 20242531. https://archive.org/details/sim_journal-of-heredity_1947-04_38_4/page/107.
  62. ↑ Lettice, L.A.; Hill, A.E.; Devenney, P.S.; Hill, R.E. (2008). "Point mutations in a distant sonic hedgehog cis-regulator generate a variable regulatory output responsible for preaxial polydactyly". Human Molecular Genetics 17 (7): 978–985. doi:10.1093/hmg/ddm370. PMID 18156157.
  63. ↑ Kent, Marc; Platt, Simon R. (September 2010). "The neurology of balance: Function and dysfunction of the vestibular system in dogs and cats". The Veterinary Journal 185 (3): 247–249. doi:10.1016/j.tvjl.2009.10.029. PMID 19944632. https://archive.org/details/sim_veterinary-journal_2010-09_185_3/page/247.
  64. ↑ Ollivier, F.J.; Samuelson, D.A.; Brooks, D.E.; Lewis, P.A.; Kallberg, M.E.; Komaromy, A.M. (2004). "Comparative morphology of the Tapetum Lucidum (among selected species)". Veterinary Ophthalmology 7 (1): 11–22. doi:10.1111/j.1463-5224.2004.00318.x. PMID 14738502.
  65. ↑ Malmström, T.; Kröger, R.H. (2006). "Pupil shapes and lens optics in the eyes of terrestrial vertebrates". Journal of Experimental Biology 209 (1): 18–25. doi:10.1242/jeb.01959. PMID 16354774.
  66. ↑ Hammond, P.; Mouat, G.S.V. (1985). "The relationship between feline pupil size and luminance". Experimental Brain Research 59 (3): 485–490. doi:10.1007/BF00261338. PMID 4029324. https://archive.org/details/sim_experimental-brain-research_1985-08_59_3/page/485.
  67. ↑ Loop, M.S.; Bruce, L.L. (1978). "Cat color vision: The effect of stimulus size". Science 199 (4334): 1221–1222. Bibcode 1978Sci...199.1221L. doi:10.1126/science.628838. PMID 628838.
  68. ↑ Guenther, E.; Zrenner, E. (1993). "The spectral sensitivity of dark- and light-adapted cat retinal ganglion cells". Journal of Neuroscience 13 (4): 1543–1550. doi:10.1523/JNEUROSCI.13-04-01543.1993. PMC 6576706. PMID 8463834. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=6576706.
  69. ↑ Heffner, R.S. (1985). "Hearing range of the domestic cat". Hearing Research 19 (1): 85–88. doi:10.1016/0378-5955(85)90100-5. PMID 4066516. https://www.utoledo.edu/al/psychology/pdfs/comphearaudio/HearingRangeOfTheDomesticCat_1985.pdf. Adalwyd 10 October 2019.
  70. ↑ Heffner, H.E. (1998). "Auditory awareness". Applied Animal Behaviour Science 57 (3–4): 259–268. doi:10.1016/S0168-1591(98)00101-4.
  71. ↑ Heffner, R.S. (2004). "Primate hearing from a mammalian perspective". The Anatomical Record Part A: Discoveries in Molecular, Cellular, and Evolutionary Biology 281 (1): 1111–1122. doi:10.1002/ar.a.20117. PMID 15472899.
  72. ↑ Sunquist, M.; Sunquist, F. (2002). "What is a Cat?". Wild Cats of the World. University of Chicago Press. tt. 5–18. ISBN 978-0-226-77999-7.
  73. ↑ Blumberg, M.S. (1992). "Rodent ultrasonic short calls: Locomotion, biomechanics, and communication". Journal of Comparative Psychology 106 (4): 360–365. doi:10.1037/0735-7036.106.4.360. PMID 1451418. https://archive.org/details/sim_journal-of-comparative-psychology_1992-12_106_4/page/360.
  74. ↑ Takagi, S.; Chijiiwa, H.; Arahori, M.; Saito, A.; Fujita, K.; Kuroshima, H. (2021). "Socio-spatial cognition in cats: Mentally mapping owner's location from voice". PLOS ONE 16 (11): e0257611. Bibcode 2021PLoSO..1657611T. doi:10.1371/journal.pone.0257611. PMC 8580247. PMID 34758043. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=8580247.
  75. ↑ Moulton, David G. (1 August 1967). "Olfaction in mammals". American Zoologist 7 (3): 421–429. doi:10.1093/icb/7.3.421. ISSN 0003-1569. PMID 6077376. https://academic.oup.com/icb/article/7/3/421/244992. Adalwyd 22 November 2019.
  76. ↑ Miyazaki, Masao; Yamashita, Tetsuro; Suzuki, Yusuke; Saito, Yoshihiro; Soeta, Satoshi; Taira, Hideharu; Suzuki, Akemi (October 2006). "A major urinary protein of the domestic ccat regulates the production of felinine, a putative pheromone precursor". Chemistry & Biology 13 (10): 1071–1079. doi:10.1016/j.chembiol.2006.08.013. PMID 17052611.
  77. ↑ Sommerville, B. A. (1998). "Olfactory Awareness". Applied Animal Behaviour Science 57 (3–4): 269–286. doi:10.1016/S0168-1591(98)00102-6.
  78. ↑ Grognet, Jeff (June 1990). "Catnip: Its uses and effects, past and present". The Canadian Veterinary Journal 31 (6): 455–456. PMC 1480656. PMID 17423611. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=1480656.
  79. ↑ Tucker, Arthur; Tucker, Sharon (1988). "Catnip and the catnip response". Economic Botany 42 (2): 214–231. doi:10.1007/BF02858923.
  80. ↑ 80.0 80.1 Schelling, Christianne. "Do cats have a sense of taste?". CatHealth.com. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 28 January 2016.
  81. ↑ "Why cats can't taste sweets". Petside.com. 13 March 2012. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 25 January 2013. Cyrchwyd 11 January 2013.
  82. ↑ Bradshaw, John W.S. (1 July 2006). "The evolutionary basis for the feeding behavior of domestic dogs (Canis familiaris) and cats (Felis catus)". Journal of Nutrition 136 (7): 1927S–1931. doi:10.1093/jn/136.7.1927S. PMID 16772461.
  83. ↑ Germain, E.; Benhamou, S.; Poulle, M.-L. (2008). "Spatio-temporal Sharing between the European Wildcat, the Domestic Cat and their Hybrids". Journal of Zoology 276 (2): 195–203. doi:10.1111/j.1469-7998.2008.00479.x.
  84. ↑ Barratt, D. G. (1997). "Home Range Size, Habitat Utilisation and Movement Patterns of Suburban and Farm Cats Felis catus". Ecography 20 (3): 271–280. doi:10.1111/j.1600-0587.1997.tb00371.x. JSTOR 3682838.
  85. ↑ Randall, W.; Johnson, R. F.; Randall, S.; Cunningham, J. T. (1985). "Circadian rhythms in food intake and activity in domestic cats". Behavioral Neuroscience 99 (6): 1162–1175. doi:10.1037/0735-7044.99.6.1162. PMID 3843546. https://archive.org/details/sim_behavioral-neuroscience_1985-12_99_6/page/1162.
  86. ↑ Jouvet, M. (1979). "What Does a Cat Dream About?". Trends in Neurosciences 2: 280–282. doi:10.1016/0166-2236(79)90110-3.
  87. ↑ Example: "Me-wow! Texas Woman Says Cat is 30 Years Old – Although She Can't Hear or See Very Well, Caterack the Cat Is Still Purring". MSNBC.MSN.com. New York: Microsoft. 30 September 2009. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2 October 2009. Cyrchwyd 30 September 2009.
  88. ↑ Guinness World Records (arg. reprint). Bantam Books. 2010. t. 320. ISBN 978-0-553-59337-2. The oldest cat ever was Creme Puff, who was born on August 3, 1967 and lived until August 6, 2005 – 38 years and 3 days in total.
  89. ↑ O'Brien, S. J.; Johnson, W.; Driscoll, C.; Pontius, J.; Pecon-Slattery, J.; Menotti-Raymond, M. (2008). "State of Cat Genomics". Trends in Genetics 24 (6): 268–279. doi:10.1016/j.tig.2008.03.004. PMC 7126825. PMID 18471926. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=7126825.
  90. ↑ Sewell, A. C.; Haskins, M. E.; Giger, U. (2007). "Inherited Metabolic Disease in Companion Animals: Searching for Nature's Mistakes". Veterinary Journal 174 (2): 252–259. doi:10.1016/j.tvjl.2006.08.017. PMC 3132193. PMID 17085062. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=3132193.
  91. ↑ O'Brien, Stephen J.; Menotti-Raymond, M.; Murphy, W. J.; Yuhki, N. (2002). "The Feline Genome Project". Annual Review of Genetics 36: 657–686. doi:10.1146/annurev.genet.36.060602.145553. PMID 12359739. https://zenodo.org/record/1234973. Adalwyd 11 July 2019.
  92. ↑ Huston, Lorie (2012). "Veterinary Care for Your New Cat". PetMD. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 8 May 2017. Cyrchwyd 31 January 2017.
  93. ↑ Say, L. (2002). "Spatio-temporal variation in cat population density in a sub-Antarctic environment". Polar Biology 25 (2): 90–95. doi:10.1007/s003000100316.
  94. ↑ Frenot, Y.; Chown, S. L.; Whinam, J.; Selkirk, P. M.; Convey, P.; Skotnicki, M.; Bergstrom, D. M. (2005). "Biological Invasions in the Antarctic: Extent, Impacts and Implications". Biological Reviews 80 (1): 45–72. doi:10.1017/S1464793104006542. PMID 15727038.
  95. ↑ Medina, F. M.; Bonnaud, E.; Vidal, E.; Tershy, B. R.; Zavaleta, E.; Josh Donlan, C.; Keitt, B. S.; Le Corre, M. et al. (2011). "A global review of the impacts of invasive cats on island endangered vertebrates". Global Change Biology 17 (11): 3503–3510. Bibcode 2011GCBio..17.3503M. doi:10.1111/j.1365-2486.2011.02464.x.
  96. ↑ Nogales, M.; Martin, A.; Tershy, B. R.; Donlan, C. J.; Veitch, D.; Uerta, N.; Wood, B.; Alonso, J. (2004). "A Review of Feral Cat Eradication on Islands". Conservation Biology 18 (2): 310–319. doi:10.1111/j.1523-1739.2004.00442.x. https://digital.csic.es/bitstream/10261/22249/1/CBL-2004-18-310.pdf. Adalwyd 24 September 2019.
  97. ↑ Invasive Species Specialist Group (2006). "Ecology of Felis catus". Global Invasive Species Database. Species Survival Commission, International Union for Conservation of Nature. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 27 October 2009. Cyrchwyd 31 August 2009.
  98. ↑ "What is the difference between a stray cat and a feral cat?". HSUS.org. Humane Society of the United States. 2 January 2008. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 1 May 2008.
  99. ↑ "Torre Argentina cat shelter". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 22 January 2009. Cyrchwyd 17 June 2009.
  100. ↑ Rowan, Andrew N.; Salem, Deborah J. (November 2003). "4". The State of the Animals II: 2003. Humane Society of the United States. ISBN 978-0-9658942-7-2.
  101. ↑ "2013 AAFP Feline Vaccination Advisory Panel Report". Journal of Feline Medicine and Surgery: 9. 2013. https://epub.ub.uni-muenchen.de/23815/1/oa_23815.pdf. Adalwyd 10 August 2017.
  102. ↑ "What is the difference between a stray cat and a feral cat?". HSUS.org. Humane Society of the United States. 2 January 2008. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 1 May 2008."What is the difference between a stray cat and a feral cat?". HSUS.org. Humane Society of the United States. 2 January 2008. Archived from the original Archifwyd 2008-05-01 yn y Peiriant Wayback on 1 May 2008.
  103. ↑ Fitzgerald, M. B.; Turner, D. C. "Hunting Behaviour of Domestic Cats and Their Impact on Prey Populations". In Turner & Bateson (gol.). The Domestic Cat: The Biology of its Behaviour. tt. 151–175.
  104. ↑ Galbreath, R.; Brown, D. (2004). "The Tale of the Lighthouse-keeper's Cat: Discovery and Extinction of the Stephens Island Wren (Traversia lyalli)". Notornis 51: 193–200. http://www.notornis.org.nz/free_issues/Notornis_51-2004/Notornis_51_4_193.pdf.
  105. ↑ Scrimgeour, J.; Beath, A.; Swanney, M. (2012). "Cat predation of short-tailed bats (Mystacina tuberculata rhyocobia) in Rangataua Forest, Mount Ruapehu, Central North Island, New Zealand". New Zealand Journal of Zoology 39 (3): 257–260. doi:10.1080/03014223.2011.649770.
  106. ↑ Loss, S.R.; Will, T.; Marra, P.P. (2013). "The impact of free-ranging domestic cats on wildlife of the United States". Nature Communications 4: 1396. Bibcode 2013NatCo...4.1396L. doi:10.1038/ncomms2380. PMID 23360987.
  107. ↑ Murphy, B. P.; Woolley, L.-A.; Geyle, H. M.; Legge, S. M.; Palmer, R.; Dickman, C. R.; Augusteyn, J.; Brown, S. C. et al. (2019). "Introduced cats (Felis catus) eating a continental fauna: The number of mammals killed in Australia". Biological Conservation 237: 28–40. doi:10.1016/j.biocon.2019.06.013.
  108. ↑ Daley, J. (2018). "Australian Feral Cats Eat More Than a Million Reptiles Per Day". Smithsonian Magazine. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 21 March 2019. Cyrchwyd 6 June 2020.
  109. ↑ Doherty, T. S.; Glen, A. S.; Nimmo, D. G.; Ritchie, E. G.; Dickman, C. R. (2016). "Invasive predators and global biodiversity loss". Proceedings of the National Academy of Sciences 113 (40): 11261–11265. Bibcode 2016PNAS..11311261D. doi:10.1073/pnas.1602480113. PMC 5056110. PMID 27638204. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=5056110.
Chwiliwch am cath
yn Wiciadur.
Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Cath&oldid=12560815"