Castell Collen

Caer Rufeinig yn ne Powys yw Castell Collen. Saif ar lan Afon Ieithon ger Llandrindod.

Lleolir y gaer ar ddarn o dir ar lan yr afon sy'n codi'n raddol rhwng dwy ffrwd. Cafod ei chloddio yn 1911-13 a 1954-7. Credir i'r gaer gael ei sefydlu yn amser yr ymerodr Titus.

Gwelir pedwar cyfnod o adeiladau ar y safle. Dim ond un ffos ym mhen gorllewinol y gaer sy'n aros o'r ddau gyfnod cyntaf (diwedd y ganrif 1af i ganol yr 2ail ganrif). Cafodd ei gadael yn wag am gyfnod. Yn y ddau cyfnod nesaf lleiheuwyd maint y gaer o tua 2 hectar i'w maint bresennol o 1.44 hectar. Byddai hynny'n dal i gynnig digon o le i tua 500 o lengwyr, ond credir ei bod yn ddigon mawr i ddal cohort cyfan yn wreiddiol. Roedd yn ne tiriogaeth yr Ordovices.

Yng nghanol y gaer ceir olion adeilad mawr a fyddai'n bencadlys. Adeilad o bren oedd hyn i ddechrau ond codwyd adeilad o gerrig yn ei le, fel yn achos y muriau. Yng nghongl ddeheuol y gaer ceir olion baddondy Rhufeinig pur sylweddol, tua 120 troedfedd o hyd a 50 o led, gyda llawr teils. Ceir olion tyrau cerrig yng nghonglau'r gaer.

Mae dwy ffordd Rufeinig yn rhedeg o'r gaer i'r de, un i'r de-orllewin i'w chysylltu â Maridunum (Caerfyrddin), a'r llall i gaer Buellt ac ymlaen i Gaerwent. Mae cwrs ffordd arall dybiedig i'r gogledd yn ansicr, ond buasai'n cysylltu Castell Collen â chaerau Caersŵs. Tybir fod ffyrdd yn rhedeg i'r gorllewin a'r dwyrain yn ogystal ond nid oes tystiolaeth amdanynt hyd yn hyn.

Gellir gweld y deunydd a ddarganfuwyd gan yr archaeolegwyr yng Nghastell Collen yn Amgueddfa Llandrindod.

Ffynnonellau

• Christopher Houlder, Wales:An Archaeological Guide (Llundain, 1978)
• I. A. Richmond, 'Roman Wales', yn Prehistoric and Early Wales (Llundain, 1965)