کۆلێرا
| Cholera | |
|---|---|
 وێنەی بەکتریای ڤایبیریۆ کۆلێرا، لەڕێی وردبینی ئەلکترۆنی | |
| ICD-10 | A00 |
| ICD-9 | 001 |
| بنکەدراوەی نەخۆشییەکان | 29089 |
| مێدلاین پلەس | 000303 |
| ئی مێدیسین | med/351 |
| MeSH | D002771 |
کۆلێرا یان وەبا (ئینگلیزی: Cholera)[١][٢][٣]، نەخۆشیێکە بەھۆی بەکتریای ڤایبریۆ کۆلێرا (Vibrio cholera) تووشی مرۆڤ دەبێت، زۆربەی کات لە ڕێگەی پیسبوونی ئاوی خواردنەوە و خۆراکی پیسەوە بڵاو دەبێتەوە. نەخۆشیی کۆلێرا نەخۆشیێکی زۆر درمە و لە کاتی تووشبوونی چەند کەسێکی ناو کۆمەڵگە، زۆر بە خێرایی دەگوازرێتەوە بۆ کەسانی دیکە. پیساییی نەخۆشە تووشبووەکە سەرچاوەی سەرەکیی بەکتریای کۆلێرایە.[٤]
بەگوێرەی ڕێکخراوی تەندروستی جیھانی ھەموو ساڵێک ملیۆنێک بۆ چوار ملیۆن کەس تووشی کۆلێرا دەبن[٥][٦] یەکێک لەو ڤاکسینەی دژی کۆلێرا بەکاردێت پێی ئەوترێت (Vaxchora ::: lyophilized CVD 103-HgR) کە لە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا بەکاردێت.[٧]
شێوازی بڵابوونەوە
[دەستکاری]ئەو بەکتریایەی ئەبێتە ھۆی کۆلێرا، لە خۆراک و ئاوێکەوە دێت کە بەر کەسی توشبوو کەوتبن ئەو شوێنانەی دەرفەت بە بڵاووبونەوەی بەکتریاکە دەدەن:[٤][٨]
- ئاو و ئاوەڕۆی کۆڵان، شەقامەکان و شوێنە گشتییەکان
- بەفر یان ھەر ساردەمەنییەک کە سەرچاوەکەی ئاوی شوێنە گشتییەکانە
- خۆراک و خواردنەوانەی کە لە شوێنە گشتییەکان دەفرۆشرێن
- ئەو سەوزە و میوەجاتەی بە ئاو و ئاوەڕۆ و پاشەرۆی مرۆڤەوە گەورەبوون
- ماسی و ئاژەڵە دەریایانەی لە ئاوی پیسەوە دەردەھێنرێن[٤][٨]
کاتێک مرۆڤەکە ئەو خۆراک و ئاوە دەخواتەوە کە بەکتریاکەی تیایە، بەکتریاکە چالاکییەک دەکات کە دەبێتە ھۆی سکچوونێکی زۆر.[٤] بەمەش گەر چارەسەر نەکرێت و ڕێگەی لێ نەگیرێت بەتێپەربوونی چەن کاتژمێرێک بەھۆی سکچوونی بەردەوامەوە نەخۆشەکە لە مردن نزیک دەبێتەوە و لاشەی وشک دەکات.[٩][١٠][١١]
خۆپارێزی
[دەستکاری]بۆ خۆپارستن لە تووشبوون بە نەخۆشییەکە، دەزگاکانی تەندروستی ئاماژە بەم خاڵانە دەدەن:
- تا دڵنیا نەبیت لە سەرچاوەی ئاوێک، مەیخۆرەوە.
- دەست شووشتن بە ئاو و سابوون پێش ئامادەکردنی خواردن، پێش نانخواردن و دوای دەرچوون لە ئاودەست.
- جوان شۆردنەوەی سەوزە و میوە بەر لە خواردنی.
- بایەخدان بە سەلامەتی و پاکژیی خواردن و خوارنەوەکان.
- دوورکەوتنەوە لە خواردن و خواردنەوەی سەر شۆستە و شەقامەکان.
ئاگاداربە خۆراک و خواردنەوەکانت پاکژ بکەوە بە کوڵاندنیان[١٢][١٣]، کاتێک کەسێکی توشبوو دەبینی لێی نزیک مەبەوە، ئەگەر پێتکرا ماسک ببەستە نەخۆشیەکە ئەگەری گواستنەوە زۆرە لەکاتی نزیک بوونەوە لە کەسی تووشبوو[١٤]
گەر لە شوێنێک بوویت دەرمان یان پزیشکی لێنەبوو، ئەکرێت ھەنگوینی سرووشتی کاریگەرییەکی پۆزەتیڤی ھەبێت دژی کۆلێرا[١٥][١٦][١٧]
نیشانەکان
[دەستکاری]نیشانەکان لە سکچوون و ڕشانەوەیەکی کۆنتڕۆل نەکراوەوە دەست پێدەکەن دواتر گرژی و تەشەنجی ماسوولکە، لەوانەیە نەخۆشەکە (تای) نەبێت بەڵام ناتوانێت میز بکات، لە کۆتایدا بەھۆی سکچوونی بەردەوام لاشەی نەخۆشەکە وشک دەبێت، دواتر لاشەی نەخۆش چرچ و لۆچ دەبێت و چاوەکانی لەخوارەوەیی ئاستی ئاسایی دەبن، بەبێ چارەسەرکردن دوای تێپەربوونی چەن ڕۆژێک نەخۆشەکە دەمرێت.[ژێدەر پێویستە]
چارەسەر
[دەستکاری]سەیری نەخۆشەکە بکرێت لەلایەن پزیشکی پسپۆڕەوە و ڕادەی وشکبوونەوەکەی دیاری بکرێت، ئەگەر:
- وشکبوونەوەی نەبوو، ئەوا گیراوەی دکسترۆلایتی بدرێتێ و ئامۆژگاری بکرێ شلەمەنی زۆر بخواتەوە و ھەروەھا دەرمانی پێویستی بدرێتێ.
- وشکبوونەوەی کەمی ھەبوو، ھەر وەکوو سەرەوە.
- وشکبوونەوەی سەختی (Severe dehydration) ھەبوو:
- کانیۆلای بۆ دابنرێت.
- فلوید (ڕینگەر یان نۆرماڵ سەلاین)، باشتر وایە بە دوو کانیولا.
- ڕەوانەی نەخۆشخانە بکرێت.
لە ھەموو بارێکی سک چوون، ئەگەر گومانی کۆلێرا ھەبوو یان کۆلێرا لە ناوچەکە ھەبوو، ئەنتی بایۆتیکی پێویست (تتراسایکلین، کۆتریمۆکسازۆل، یان فیورازۆلیدۆن)[ژێدەر پێویستە] یان (دۆکسی-سایکلین، ئەزیسرۆ-میسین، سیپرۆ-فلۆکسا-سن)[١٨][١٩]
پێویستە کارمەندانی تەندروستی ڕێگاکانی خۆپاراستن بگرنە بەر لەکاتی چارەسەرکردنی نەخۆش[٢٠]
مێژوو
[دەستکاری]
کۆلێرا پێدەچێت تۆمارە مێژوویەکەی ٢٠٠ ساڵ لەمەوبەر بێت لە ١٨١٧ لە ھیندستان، کە لەم سەردەمە بەڵگەنامەی مێژویی زۆر تۆمارکراون لەسەر نەخۆشییەکە، و دواتریش لە ١٩٩١ بۆ ١٩٩٤ لە باشووری ئەمریکا، بەم دوایانەش لە ٢٠١٦ بۆ ٢٠٢١ لە وڵاتی یەمەن تۆمارکرا[٢١]
| پۆلێنکردن | |
|---|---|
| بەستەرە دەرەکییەکان |
بەستەرە دەرەکییەکان
[دەستکاری]- نەخۆشیی کۆلێرا چییە؟ نیشانەکانی و چارەسەری چین؟ (ئاوێزە)
. Encyclopædia Britannica. Vol. 6 (11th ed.). 1911. pp. 262–267. {{cite encyclopedia}}: بیرخستنەوەکە پارامەترگەلێکی نەناسراوی ھەیە:|HIDE_PARAMETER13=،|HIDE_PARAMETER14c=،|HIDE_PARAMETER14ab=،|HIDE_PARAMETER3=،|HIDE_PARAMETER1=،|HIDE_PARAMETER4=،|HIDE_PARAMETER2=،|separator=،|HIDE_PARAMETER8=،|HIDE_PARAMETER14bb=،|HIDE_PARAMETER20=،|HIDE_PARAMETER5=،|HIDE_PARAMETER14b=،|HIDE_PARAMETER14cb=،|HIDE_PARAMETER14a=،|HIDE_PARAMETER10=،|HIDE_PARAMETER9=،|HIDE_PARAMETER15chapter=،|HIDE_PARAMETER6=،|HIDE_PARAMETER7=،|HIDE_PARAMETER11=، و|HIDE_PARAMETER12=(یارمەتی)
 |
کۆمنزی ویکیمیدیا، میدیای پەیوەندیدار بە کۆلێرا تێدایە. |
 |
بڕوانە Cholera لە ویکیفەرھەنگ، ویکیفەرھەنگی ئازاد. |
سەرچاوەکان
[دەستکاری]- بنەماکانی چارەسەرکردن بۆ کارمەندانی تەندروستی. وەزارەتی ڕۆشنبیری، ٢٠٠٠.
- بەم رێگایانە خۆتان لە کۆلێرا بپارێزن. ماڵپەڕی سبەی، ئەیلوولی ٢٠١٥.
- ^ «History of the Cholera Vaccine | Passport Health». www.passporthealthusa.com. لە ٢٢ی تەممووزی ٢٠٢١ ھێنراوە.
- ^ «Diagnosis and Detection | Cholera | CDC». www.cdc.gov (بە ئینگلیزیی ئەمەریکایی). ١٣ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٨. لە ٢٢ی تەممووزی ٢٠٢١ ھێنراوە.
- ^ Harris، Jason B (2018-11-15). «Cholera: Immunity and Prospects in Vaccine Development». The Journal of Infectious Diseases. 218 (Suppl 3): S141–S146. doi:10.1093/infdis/jiy414. ISSN 0022-1899. PMC 6188552. PMID 30184117.
- ^ ئ ا ب پ Dunkin، Mary Anne. «Cholera: Causes, Symptoms, Treatment, and Prevention». WebMD (بە ئینگلیزی). لە ٢٢ی تەممووزی ٢٠٢١ ھێنراوە.
- ^ «What is cholera? Facts, symptoms, and how to help». World Vision (بە ئینگلیزیی ئەمەریکایی). ١٥ی نیسانی ٢٠١٩. لە ٢٢ی تەممووزی ٢٠٢١ ھێنراوە.
- ^ «Cholera». www.who.int (بە ئینگلیزی). لە ٢٢ی تەممووزی ٢٠٢١ ھێنراوە.
- ^ «Vaccines | Prevention and Control | Cholera | CDC». www.cdc.gov (بە ئینگلیزیی ئەمەریکایی). ١٨ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٠. لە ٢٢ی تەممووزی ٢٠٢١ ھێنراوە.
- ^ ئ ا «General Information | Cholera | CDC». www.cdc.gov (بە ئینگلیزیی ئەمەریکایی). ٣٠ی حوزەیرانی ٢٠٢١. لە ٢٢ی تەممووزی ٢٠٢١ ھێنراوە.
- ^ «Cholera - Symptoms and causes». Mayo Clinic (بە ئینگلیزی). لە ٢٢ی تەممووزی ٢٠٢١ ھێنراوە.
- ^ «What Are the Symptoms of Cholera? Causes, Vaccine, Treatment & Prevention». MedicineNet (بە ئینگلیزی). لە ٢٢ی تەممووزی ٢٠٢١ ھێنراوە.
- ^ Zeeshan Zafar، Muhammad (2016). «A Case Study: Cholera». Occupational Medicine & Health Affairs (بە ئینگلیزی). 04 (06). doi:10.4172/2329-6879.1000252. ISSN 2329-6879.
{{cite journal}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: unflagged free DOI (بەستەر) - ^ «Cholera». www.who.int (بە ئینگلیزی). لە ٢٢ی تەممووزی ٢٠٢١ ھێنراوە.
- ^ Frequently asked questions and information for travelers, Who Organization
- ^ «Is Cholera Contagious?». MedicineNet (بە ئینگلیزی). لە ٢٢ی تەممووزی ٢٠٢١ ھێنراوە.
- ^ «(PDF) Antibacterial activity of natural honey against antibiotic-resistant bacteria». ResearchGate (بە ئینگلیزی). لە ٢٢ی تەممووزی ٢٠٢١ ھێنراوە.
- ^ Eteraf-Oskouei، Tahereh (2013-6). «Traditional and Modern Uses of Natural Honey in Human Diseases: A Review». Iranian Journal of Basic Medical Sciences. 16 (6): 731–742. ISSN 2008-3866. PMC 3758027. PMID 23997898.
{{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|date=(یارمەتی) - ^ Muhammad، Muhammad aurongzeb (2015). «Antibacterial activity of natural honey against antibiotic-resistant bacteria». undefined (بە ئینگلیزی). لە ٢٢ی تەممووزی ٢٠٢١ ھێنراوە.
- ^ Nelson، Eric J. (2011-01-06). «Antibiotics for Both Moderate and Severe Cholera». New England Journal of Medicine. 364 (1): 5–7. doi:10.1056/NEJMp1013771. ISSN 0028-4793. PMID 21142691.
- ^ «Cholera Vaccine (Cholera Vaccine): Uses, Dosage, Side Effects, Interactions, Warning». RxList (بە ئینگلیزی). لە ٢٢ی تەممووزی ٢٠٢١ ھێنراوە.
- ^ «Sources of Infection & Risk Factors | Cholera | CDC». www.cdc.gov (بە ئینگلیزیی ئەمەریکایی). ١٣ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٠. لە ٢٢ی تەممووزی ٢٠٢١ ھێنراوە.
- ^ «Crisis in Yemen». Oxfam International (بە ئینگلیزی). ٧ی نیسانی ٢٠٢١. لە ٢٢ی تەممووزی ٢٠٢١ ھێنراوە.
