Нохчийчоь

Дехар «Нохчийн Республика» хьажийна йу кхузе; хьажа. иштта кхин маьӀнаш.

ХӀара йаззам бу историн-географин областаш лаьцна. Нохчийчоь (историн-географин область) лаьцна, хьажа Нохчийчоь (маьӀнаш).

Республика (пачхьалкх)
Нохчийн Республика
Нохчийчоь
Байракх ХӀост
Шатлакхан Илли
43°24′00″ къ. ш. 45°43′00″ м. д.
Пачхьалкх	Росси
Цунна йукъайоду	15 кӀошт а, 3 республикин маьӀна долу гӀала
Адм. центр	Соьлжа-ГӀала
Корта	Кадыров Рамзан
Парламентан председатель	Даудов Мохьмад
Правительствон председатель	Хучиев Муслим
Истори а, географи а
Кхоллар	1993 шеран 9 январехь
Латта	16 165 км²
Сахьтан аса	МСК
Бахархой
Бахархой	↗1 478 726 стаг (2020)
Къаьмнийн хӀоттам	нохчий, оьрсий, гӀумкий, ногӀий
Динан хӀоттам	бусалба, керста
Официалан меттанаш	нохчийн, оьрсийн
Идентификаторан терахьаш
Код ISO 3166-2	RU-CE
Телефонан код	+7 871
Интернет-домен	http://grozny.ru/
Официалан сайт
СовгӀаташ
Викиларми чохь медиафайлаш

Нохчийчоь (оьрс. Чечня), официальни цӀе — Нохчийн Республика (оьрс. Чеченская Республика) — иза Россин Федерацин субъект а, цунна йукъайогӀу республика а йу. Иза Къилбаседа Кавказан малхбалехь лаьтташ йу. Цуьнан майда — 16 171 км² йу. Иза къилбаседехьара къилбехьа йаьржина йу гергарчу хьесапехь 170 км, ткъа малхбузера малхбалехьа — гергарчу хьесапехь 100 км йу. Цуьнан доза ду Россин Федерацин хӀокху субъекташца: малхбузехь — ГӀалгӀайчоьнца а, къилбаседа-малхбузехь — Къилбаседа ХӀирийчоьнца а, Ставропьский крайца а, къилбаседа-малхбалехь а, малхбалехь а, къилба-малхбалехь а — ДегӀастанца а; Нохчийчоьнан къилба-малхбузехь а, къилбехь а доза ду маьршачу пачхьалкхаца — Гуьржийчоьнца а.

Иза йукъайоьду Къилбаседа-Кавказан федералан гуона. Къилбаседа-Кавказан экономикин кӀоштан дакъа а ду иза.

1978 шеран Российн Федерацин — Российн (РСФСР) Конституцин хийцамашца, кхоьллина 1993 шеран 9 январехь. НР тӀеман гӀуллакхаш чекхдевлча референдум йира, цигахь, 2003 шеран 23 мартехь, бахархоша алсама кхаж тасарца гайтира шеш РФ декъахь диса лаар.

Республикин корта — Р. А. Кадыров (2007 шарахь дуьйна), Парламентан Председатель — М. Х. Даудов (2015 шарахь дуьйна), Правительствон Председатель — М. М. Хучиев (2018 шарахь дуьйна). НР йу РФ йукъара суверенни республика.

Бахархой 1,5 млн стаг, коьрта шахьар — Соьлжа-ГӀала. Пачхьалкхан меттанаш: нохчийн а, оьрсийн а. Сахьтан зона МСК, UTC тӀиера дӀахилар ду +3:00.

Этимологи

Республикин нохчийн маттара цӀе, Нохчийн Республика йа Нохчийчоь, йоьзна йу нохчийн къоман цIарца. Нохчийчоь хьахайна йу ше цIарца VII-гIа бIешарехь - Нахчематт аьлла, XIII-гIа бIешарехь - Нахчу мохк аьлла.

Географи

Коьрта йаззам: Нохчийчоьнан географи

Нохчийн Республика лаьтта Европин Россехь къилбехахь — Къилбаседа Кавказан малхбален декъехь, регион наггахь билгал а йоккху Къилбаседа-Малхбален Кавказ олий. Нохчийн Республикин дозанийн дохалла ду 841 км. Республикин майда — 16 165 км², 2018 шо кхачале тайп-тайпана хьосташа лора тайп-тайпана хаамаш цуьнан майданах лаьцна, хӀунда аьлча, чаккхенца хӀоттийна доза дацара Нохчийн Республикин а, Республика ГӀалгӀайчоьн а йукъахь, масала, 2017 шарахь арахецна ЙОьЭ гойтура 15,6 эз. км². 2018 шеран 26 сентябрехь ГӀалгӀайчоьнан коьрто Ю.-Б. Б. Евкуровс а, Нохчийчоьнан коьрто Р. А. Кадыровс а куьйгаш йаздира республикашна йукъахь дозанаш хӀитторан барт кӀелахь, цул тӀаьхьа майданаш нийса гайта йолийра. Къилбаседехьара къилбехьа Нохчийчоь йахйелла 170 км гергга, малхбузехьара малхбалехьа — 100 км гергга. Доза ду РФ субъекташца: малхбузехь — ГӀалгӀайчоьнца (153 км 400 м), къилбаседа-малхбузехь — Къилбаседа ХӀирийчоьнца (13 км 300 м) а, Ставрополан махкаца (119 км 300 м) а, къилбаседа-малхбалехь, малхбалехь, къилба-малхбалехь — ДегӀастанца (471 км); къилба-малхбузехь Нохчийн Республикин доза ду маьршачу пачхьалкхаца — Гуьржийчоьнца (84 км).

Геологи а, рельеф а

Нохчийчоьнан уггаре лекха лам — ТӀуьйли-лам (2009 ш. сурт).

Геоморфологин агӀора Нохчийн Республикин мохк билгала боккху кхаа йоккхачу структураца (къилбаседехьара къилбехьа) — Хьалхара Кавказ, Ломан кӀажош, Йоккха Кавказ; кхин а дика гойту рельефан амал деа декъе йекъча — Теркан-ГӀумин чутаӀе, Теркан-Соьлжин лакхиэ, Нохчийн аре, Ломан Нохчийчоь.

Геологин агӀора Хьалхара Кавказан чутаӀен дакъа, тӀехула дуьзина ду Каспий-хӀордан морскими отложениями Каспийского моря. Ломан даккъаша, лаьмнашна йукъара атагӀаша а, боьранаша а дӀалоцу 35 % гергга Нохчийн Республикин мохк. Бисина мохк — аренаш йу дукхаха долчу декъан чӀогӀа хедийна лакхиэнашца. Лаьмнаша дӀалоцу республикин дерриг къилба дакъа, асан шоралла 30-50 км.

НР къилбаседан дакъа — республикин къилбаседан дозанера Теркан тогӀане кхаччалц — аре йу, иза Теркан-ГӀуман атагӀин къилба дакъа ду (кхузахь ду НогӀийн аренан къилба дакъа), ткъа иза, шен рогӀехь, шуьйра дакъа ду Кавказал хьалхара аренан. Нийса экъа цхьаьнаэшшара охьатаьӀа малхбалехьа — Каспийн гуонахьара акъарин агӀора, цунна кӀеззиг «тӀейолу» республикин къилбаседа-малхбален маьӀиг (и маьӀиг Дуьненан океанан тӀегӀанал лахахь йу). Теркан-ГӀуман акъарин къилбехахь лаьтта Теркйистан гӀамаран массив, цуьнан рельефехь алсама бу гӀамаран баьрзаш, уьш дахделла шораллехь, нисло алсама долучу мехашца.

Теркан къилбехьа НР махкахула дахделла Теркан-Соьлжин дукъан доккхаха долу дакъа, иза лаьтта шина антиклиналан лохачу раьгӀнийн хебаршах, уьш дахделла шораллийн агӀора — Теркан а, Соьлжин а (разделены узкой Алханчуртской долиной) даккъех. Теркан дукъан малхбален декъах БоргӀанан дукъ олу, кхин а малхбалехьа, Гуьмсан дукъ; Соьлжин дукъан малхбален декъах Соьлжа-ГӀалин дукъ. Дерриг даккъаш ду кӀеда, гоьрга кепара.

Теркан-Соьлжин а, Кавказан хьалхара даккъашна а йукъахь лаьтта хьена Нохчийн аре — Нохийн Республикин уггаре луьста бахархой болу, караберзийна мохк (иза дакъа ду Теркан-Соьлжин аренан, цунна малхбузехьа, НР арахьа, къаьста ГӀалгӀайн/ХӀирийн аре). Аре тӀаьхь-тӀехьа лахло къилбаседа-малхбален агӀонхьа 350 м тӀера 100 м кхаччалц, аре хедийна дуккха а эркийн тогӀенаша, эркаш охьадогӀу меридианаца; чутаьӀна меттигашкахь а, эркийн тогӀенашкахь а кӀеззиг хьаннаш.

Ламанан Нохчийчоь олуш долу, НР къилба дакъа, лаьтта Йоккха Кавказан (ламанан махкахь — Кавказан лаьмнаш) системин къилбаседа басен декъехь. Цуьнан амалехь ду, йерриг Кавказан къилбаседа басенан санна, орографин декъадалар — диъ коьрта дукъ (кхин а шортта меттигера ламанийн геннаш), дахделла Доккха Кавказан дукъанна параллелаца къилбаседехьа; хьалхара кхоъ — Хьалхара даккъаш — Хьаннийн (Нохчийчохь девза Ӏаьржа лаьмнаш цӀерца), Байданийн а, Тархийн. Республикин къилба доза доьду доьалгӀачу параллелан дукъан декъан тӀехула — АгӀонан дукъ (НР Гуьржийчоьнца доза а, РФ пачхьалкхан доза а цхьаъ ду, кхузахь лаьтта Малхбузен Кавказан уггаре лекха бохь — ТӀуьли-лам, 4492 м), ткъа кхин а Ишхеш дукъ (Доккха Кавказан дукъ) тӀехула — къилбаседа-малхбален агӀора (НР ДегӀастанца доза). Даккъаш дукхачу меттигашкахь хедийна ду чохь сиха эркаш долу кӀоргачу Ӏаннаша.

4 000 метр сов болу Нохчийчоьнан ламанан баххьаш:

• ТӀуьйли-лам, Дакиех корта, Дакиех лам (оьрс. Тебулосмта — 4493 м
• Дуьхьалха корта (оьрс. Диклосмта) — 4285 м
• Даттах-Корта (оьрс. Комито) — 4262 м
• Донойн-лам (оьрс. Доносмта) — 4174 м
• Мӏайстой-Лам (оьрс. Маистисмта) — 4082 м

• Галерей
• 
  Къоьзана Ӏам
• 
  Гора Даттах-Корта
• 
  ЧӀиннахой бIаьвнаш
• 
  НохчкӀелара чухчари
• 
  Гендаргной-лам
• 
  Нохчийчуьра лаьмнаш
• 
  Нохчийчуьра гӀум-аре

Ӏаламан зонаш а, климат а

Майданца йоккха а йоцу республика къаьста тайп-тайпана Ӏаламан зонашца: къилбаседехьара къилбехьа ландшафт хийцало гӀум-аренашна тӀера бай-арене, лаьмнашна гергахь, хьун-арене; кхин а къилбехьа йолало ламанийн хьаннийн аса, хьуьнан дозанал лакхахьа ламанан бай-аренан зона йу, ткъа кхин а лакхахь ду ламанан даккъаш, уьш лакха довлу лайн асанал — нивалан асанал, кхузахь баххьаш къевлина шалаьмнаша, гуттаренна а долу лайша а. Вертикалан зонаш, гайтина ламанан басешкара Ӏаламан ландшафташ, кӀажошкара баххьаш тӀекхаччалц хийцайаларо, — амален васт ишттачу ламанан регионийн (бахьна ду локхаллица хӀаваан температура, тӀуналла, йочанаш тӀекхетар).

ГӀум-арено дӀалоцу Теркан-ГӀуман чутаӀе, Теркан тогӀенера къилба дакъа доцург. Климат кхузахь йокъонан йу (шеран йочанаш 300—350 мм), тӀех йовха а, тевне а йу (июлан беттан йуккъера температурин барам +24— +25 °C), амалехь ду Кхазакхстанера хьоькху декъа мехаш. Аьхкенан лакхара температуро а, хӀаваан бекъа мехо а охьайаьхкина йочанел а, Ӏаьнаралла совйоккху. Ӏай ло кӀезиг хуьлу, дахло — биъ бутт гергга (январан йуккъера температура −3— −3,5 °C). Къилбаседехьара а, къилбаседа-малхбалехьара а хӀаваъ деича хуьлу лайн буранаш, дӀадукъарш, гӀоролаш −32 °C кхаччалц. Сих-сиха йойаларца гӀоролаш йогӀу, тӀаккха ша хьокху.

Бай-аренан зонан йукъайоьду Теркан аьрру бердан аса, Теркан-Соьлжин акъарин малхбален дакъа а, Нохчийн аренан къилбаседа йист а. Йочанаш хуьлу 400—450 мм шарахь, аьхке йовха — июлан йуккъера температура +23— +24 °C. Ӏа кӀеда, январан йуккъера температура −3,5— −4 °C.

Хьун-аренан зонин йукъадоьду Нохчийн аренан доккхаха долу дакъа а, Теркан-Соьлжин акъарин малхбуза дакъа а. Йочанаш хуьлу 500—600 мм шарахь, хьун-аренашкахь йочанаш сов йовлар доьзна ду лаьмнаш гергахь хиларх. Цигахь температурин хаъал Ӏаткъам бо тайп-тайпана локхаллаш, июлан йуккъера температура — +21…+23 °C, январан — −4— −5 °C.

Ламанан-хьаннийн зонин йукъадоьду Хьаннийн дукъ а, Байданан а, Тархийн а, АгӀонан а даккъийн лахара дакъош а. Асанан лакхара доза — 1800 м, цхьаццанхьа 2000—2200 м лакха долу. Оцу зонин климат хийцало локхаллега хьаьжжина, иза билламе йекъа мегар ду шина асане: лахара (1200 м кхаччалц) а, лакхара (1200—1800 м) а. Лахара асанехь 600 – 900 мм шеран йочанаш хуьлу, июлан йуккъера температураш хийцало +18 °C тӀера +22 °C тӀекхаччалц, ткъа январан — −1 °C тӀера −12 °C тӀекхаччалц. Лакхара асанехь йочанаш алсама хуьлу — шарахь 900 мм, июлан температура — +18 °C, январан — −12 °C.

Ламанийн бай-аренийн зона йекъало кхаа асане: лаьмнийн цанийн бухара (1800—2700 м), лаьмнийн цанийн йуккъера (2700—3200 м), субнивалан (3200—3800 м). Оцу зонера климат бараме-шийла йу, аьхке салкхене, йочанаш хуьлу шарахь 700—800 мм. Зонин лахара дозанера июлан йуккъера температура йу +14 °C, ткъа лакхара — +4 °C. Ӏа деха а, лайне а ду. Лаьмнийн цанийн бухара асанехь йочанаш алсама йу йуккъера асанехьчулла, амма лаьмнийн цанийн бухара асанехь 500 мм кӀезиг йочанаш йолу меттигаш нисло (Тархийн а, Ӏаьндийн а даккъийн къилба басенашкахь.

НР махкахь нивалан зонин йукъадоьду АгӀонан дукъан баххьаш. Иза лайнийн а, шабаран а область йу, кхузара климат шийла йу, сих-сиха хьоькху чӀогӀа мехаш, ло-дарц а дахьаш. Йочанаш хуьлу дукхах дерг ло кепара. ХӀора шарахь ло алсама догӀу, ткъа дашар кӀезиг хуьлу, совдаьлла ло зонера охьадоьду лайн хьаьтт йа шенан кепара. Йуккъера шеран температура — 0 °C гергга.

Латта

Теркан-ГӀуман чутаӀенехь, масала Теркан гӀамаран массивехь, даьржина ду сирла-каштанан латта, иза йовха климат а, бекъа мох а бахьнехь чӀогӀа декъа ду. Кхузара латташ ду тайп-тайпана кхиаран тӀегӀанехь, йу тайп-тайпана кепаш — латта кхиа доладаланза ала мегар долу Ӏена гӀамарш тӀера, кхиина йевлла шорта гумус йолу гӀамарийн латтанашка кхаччалц. Ладаме роль йу церан механикин хӀоттаман а: иштта сацкъар-латтан тайпанашна йекъа климатан хьолашкахь туьха дуьллу (царна тӀехь кхоллало латта а, ораматаш а гӀум-аренан тайпанашна гергара), ткъа гӀамарчун туьха ца хаало (царна тӀехь латтанаш а, ораматаш а герга ду бай-аренан тайпанан). Малхбален декъехь, ДегӀастанан дозанна гергахь, хуьлу сирла-каштанан дуьро латтанаш, кӀайн лаьттан тӀедарчашца, ткъа Теркан тиша харшца — байн а, байн-уьшалан а дуьро латтанаш.

Аренашкахь алсама ду байн латтанаш. Жимма лакхахь — Ӏаьржа латта, эркийн тогӀенашкахь — уьшалан-байн латта, лаьмнашкахь — ламанан-хьаннийн а, ламанан байн а латтанаш.

Пайден маьӀданаш

Нохчийчоьнан пайден маьӀданех коьрта тайпанаш ду мехкдаьтта а, Ӏаламан газ а. Меттигера бахархоша генара схьа дуьйна леладора Ӏаламе арадаьлла мехкдаьтта бахаман хьашташна — серлонна а, вордан чӀургашна хьокхуш а. Республикин коьрта мехкдаьтта долу а, газ йолу а меттигаш йу Теркан-Соьлжин акъарин тӀехь.

Йуьхьанца мехкдаьтта доккхура кайнозойн ӀаӀарехь. Амма 1956 шарахь талламан буру тухуш карийра мезозойн породашкара ӀаӀар. Шен хӀоттамца республикин мехкдаьтта дара алсама парафин а, бензин а долуш.

Нохчийчоьхь йу гӀишлошйаран материалаш йохку меттигаш. Органан тогӀенехь Ярашмардан гергахь дохкуш карийна дукха мергель тӀулг, иза цеманц йаран мехала аьргалла йу. 1974 шарахь оцу меттиган базин тӀехь йина Чуьйри-Эвлан цеманцан завод.

Шуьйта а, Итон-Кхаьлла а эвланашна йукъахь йу Къилбаседа Кавказехь уггаре дукха гипс. Теркан-Соьлжин акъарин тӀехь а, Ӏаьржа лаьмнашкахь а йохкуш йу гӀишлошйаран гӀамарш, ткъа иштта цӀена кварцан гӀум, цунах до ангали. Нохчийн аренехь дукха жагӀа боллу, кибирчигийн а, гераган а сацкъар-латта. Шуьйтан кӀоштахь дохку минералан басарш (охра, колькотар).

Республикехь ду дукха Довха хиш, уьш лелон мега хӀусамаш йохйеш, теплицин бахамашкахь. Соьлжа-ГӀалахь советийн заманахь йиллинера довхачу хьостийн йовхо лелон теплицин комбинат.

Гидрографи

Эркаш

Республикин мехкара эркаш цхьаьнаэшшара декъна дац. Ламанан декъехь луьста геннашка бекъабелла эркийн маша бу, Теркан-Соьлжан акъарин тӀехь а, Теркал къилбаседехьара кӀошташкахь а эркаш дац. Дерриг ала мегар долуш Нохчийчоьнан эркаш Теркан майданах ду. Йукъара дохур вай Яьсси, Ястий, Ивги. Уьш ГӀурийн майданан эркийн системера ду. Республикин мехкара эркаш цхьаьнаэшшара декъна дац. Ламанан декъехь луьста геннашка бекъабелла эркийн маша бу, Теркан-Соьлжан акъарин тӀехь а, Теркал къилбаседехьара кӀошташкахь а эркаш дац. Дерриг ала мегар долуш Нохчийчоьнан эркаш Теркан майданах ду. Йукъара дохур вай Яьсси, Ястий, Ивги. Уьш ГӀурийн майданан эркийн системера ду. Нохчийн Республикера уггаре даккхий эркаш ду Терк (НР чохь 218 км), Соьлжа, Орга, церан хиш схьадовлу шешкара, деста аьхкенан заманахь. Дукхаха долу эркийн дестар хуьлу бӀаьста а, аьхка догӀанаш даьхкича. Коьрта эркаш:

• Жол,
• Терк,
• Соьлжа,
• Орга,
• Шара-Орга,
• Гиха,
• Хул-Хуло,
• Яьсси,
• Марта,
• Жалкх,
• Гумс,
• Ястий,
• Ивги,
• Шалажа,
• Нитхи,
• Мерж-хий,
• Рошни,
• Мичиг-Хи,
• Марта,
• Ӏаьс-хи,
• ЧӀемалгӀа.

НогӀийн аренашна а, Ӏаьржа латташна а хи дилла а, хи латто даьккхина Теркан-ГӀуман магистралан татол.

Ӏаьмнаш

• Къоьзана Ӏам (оьрс. Кезенойам) (Веданан кӀошт) — уггаре боккха а, кӀорга а Ӏам Къилбаседа Кавказех;
• Галайн-Ӏам (оьрс. Галанчеж ) — ГаланчӀожан кӀошт;
• Гихтой-Ӏам (нох. Гехи-Ам ) — ТӀехьа-Мартанан кӀошт;
• Чӏаьнтий-Ӏам (нох. Че́нтий-ам ) — Итон-Кхаьллан кӀошт;
• Іуьргюххой-Ӏам (нох. Ургюххой-ам ) — Шуьйтан кӀошт;
• Черкасски Ӏам — Шелковскан кӀошт;
• Боккха Ӏам — Шелковскан кӀошт;
• Дуьра Ӏам — Шелковскан кӀошт;
• Нохчийн Ӏам — Невран кӀошт;
• Капустино Ӏам — Невран кӀошт;
• Майорски Ӏам — Невран кӀошт;
• Инарлин Ӏам — Невран кӀошт;
• Безик-Ӏам (оьрс. Безином ) — Шуьйтан кӀошт;
• Ӏамга (нох. Амга) — Шаройн кӀошт.

Чухчареш

• Органан чухчареш
• Шара-Органан чухчареш
• Гихин чухчареш
• Яьссин чухчареш
• Хулхулон чухчареш

Дийнаташ а, ораматаш а

АхгӀум-аре. Ораматийн кепийн хӀоттамца йу Малхбален Европин бай-аренашкара Йуккъера Азин гӀум-аренашка дехьадовларан зона йу. Аьхка цхьаьна муьрехь ораматаш йогу, уьш хӀаллакйо лакхара температуро а, бекъачу мохо а. Бецан чкъор чӀогӀа нилха ду, кхуьу гӀум-аренан йокъаллехь кхуьу ахкоьллаш — сагал-буц, кохия, кхин а, Йуккъера Азин гӀум-аренан векалех хаало эмкалан баӀ, гӀамаран йоша, гӀамаран сула, кхин а, кхин а кхуьу бай-аренашкахь хуьлу байкепара кенан ораматаш — типчак, огар, кхин а. Нохчийчоьнан малхбалерчу декъера ахгӀум-аренашкахь дурделла латташна тӀехь кхоллайелла сагал-бецан кӀайчу латтан ораматийн тобанаш: сагал-буц, камфоросма, свода, тайп-тайпана кӀайчу латтан ораматаш. Ша кепара ду Теркайистан гӀамаран массиван ораматаш. ТӀехула хи ца хуьлу, атмосферин йочанийн тӀуналла лаьттан кӀоргга чукхочу. ГӀамаран гӀийла капиллйаралла долун дела, тӀуналла Ӏаьнарйалар кӀезиг хуьлу, тӀуналлин резерв царна йукъахь дика лаьтта чӀогӀа лакхара хӀаваан температураш хилча а. Цул сов, гӀамаршкахь тӀуналла гулйала тарло хин Ӏаьнаран конденсаци бахьнехь, уьш охьанехьа хӀаваэра йукъайоьду. Цундела, ораматаш гӀамаран латтан тӀехь алсама йу, тайпанашца а, барамца а, аьхкенан йовхонехь вуно дика лаьтта, сацкъар-латтан хӀоттам болчарел а. Цундела Теркайистера гӀамарш шен ораматийн амалца герга йу бай-аренашна.

Нохчийчоьнан ламанан хьаннийн дийнаташ дукха а, бес-бесара а йу. Уггаре йоккха экха — къорачу хьаннашкахь а, готта кегйелла дечигаш чуихна тархий Ӏаннашкахь а йеха ча. Хотешкахь аган тарло лу. Хьаннашкахь дукха йу наллаш. Къора боьранашкахь деха акха цициг, наггахь ган тарло цӀокъ, ламанан хьаннашкахь йеха борз, цхьогал, пхьагал, сай, масар, шоьккари, салор, чагӀалкх, даӀам, шаткъа. Ламанан хьаннашкахь дикка дукха олхазарш ду. Кхузахь деха хьуьнан-хьозарчий, пеночки, цӀирцӀирхьоза, берцанкхокхий, поползнеш, хенакӀураш, левстигаш, сойканаш, бухӀанаш^:42.

Бахамера гӀуллакхаш

Теркан-ГӀуман чутаӀе (АхгӀум-аре). Аьхкенан йокъаллашца дов латтош йу кхузахь аренаш ларйен хьуьнан асанаш, хьун кхиайо гӀамарш тӀаьхь, дохку хи дуьллу татолаш. Ӏай кӀезиг догӀучу лайша таро йо уьстагӀийн жеш дажо. Цара, семса ло дӀаса а хьокхуш, атта лоху шайна даар. Амма лайша дӀадукъар а, ша хьахар а боккха бала бу даьхнийлелорхошна. Мацалла уьстагӀий ца далийтархьама, Ӏаьнан байданашкахь ларбалархьама йол дӀайуьллу.

Истори

Коьрта йаззам: Нохчийчоьнан истори

ССРС йоьхначул тӀаьхьа

1991 шеран «Нохчийн революци» а, маршо кхайкхор а. НГӀАССР йохар

Хьажа иштта: Нохчийн къоман дерригкъоман конгресс

Перестройка йолайеллачул тӀаьхьа 1980-гӀа шерашна йуккъехь ССРС дукхаха республикашкахь (царна йукъахь Нохч-ГӀалгӀайчохь а) жигара бевлира къаьмнийн боламаш. 1990 шеран ноябрехь Соьлжа-ГӀалин циркан гӀишлон чохь дӀабаьхьира Хьалхара Нохчийн Къоман Гулам, цигахь хаьржира Нохчийн къоман дерригкъоман конгрессан (НКъДК) Кхочушдаран комитет. НКъДК Ӏалашо йара Нохчийчоь РСФСР йукъара хьов, амма ССРС йукъара а арайаккхар. Цуьнан коьртехь вара советийн ТӀеман-ХӀаваан ницкъийн инарла-майор Дудаев Жовхар. НКъДК а, коьртехь Завгаев Докка волу НГӀАССР официалан Ӏедалшна йукъахь дов доладелира. 1991 шеран 8 июнехь НКъДКас кхайкхадо НГӀАССР Лакхара Кхеташо йожор а, маьрша Нохчийн Республика (Нохчи-чоь) (НРН) йиллар а. Республикехь факт хилла ши Ӏедал хӀоьттира.

Августан путч йолуш, 1991 шарахь, НГӀАССР Лакхара Кхеташоно, цхьацца хаамашца, къобал йира ЧХПК. НКъДК герз долу агӀончаша схьалецира телецентр, тӀаьхьо — Соьлжа-ГӀалин коьрта административан гӀишлош (царна йукъахь республикин ПКхК гӀишло а). 6 сентябрехь НКъДК агӀончий Ӏаткъамца Завгаев Доккин дийзира мукъа ваккхаран дехаран кӀела куьг йаздан, ткъа 15 сентябрехь НГӀАССР Лакхара Кхеташоно шеш дӀасахийцира. Лидеры ОКЧН объявили о переходе верховной власти к ним, сацийра российн законийн а, НГӀАССР Конституцин а болх.

1991 шеран 1 октябрехь НГӀАССР Хенан Лакхара Кхеташонан Председателан Ахмадов Хьусейнан сацамца Нохч-ГӀалгӀайн Республика йийкъира маьрша Нохчийн Республикин (Нохчи-чоьн) а, РСФСР йукъара ГӀалгӀайн автономин республикин а. Амма 4 де даьлча ХЛКх дукхаха болчу декъашхоша шайн председателан и сацам дӀабаьккхира.

1991 шеран 27 октябрехь харжамашкахь маьрша НРН президент хаьржира — иза хилира НКъДК Кхочушдаран комитетан Председатель волу Дудаев Жовхар. 1991 шеран 2 ноябрехь РСФСР халкъан депутатийн гуламо харжамаш къобал ца бира.

1991 шеран 7 ноябрехь РСФСР Президенто Ельцин Бориса омар делира ЧИАССРехь чолхе хьал хӀотторах. Цунна дуьхьала Дудаевс кхайкхийра тӀеман хьал хӀоттор, омар делира шеш лардаран тӀеман тобанаш йар. ШолгӀачу дийнахь, 9 ноябрехь Ханкалара аэропорте диссира тӀехь российн салтий болу транспортан кеманаш, амма царна гуо бира герзашца болчу Дудаевгхьарачара. Кавказан ламанан къаьмнийн конфедерацис кхайкхийра Нохчийчоьнна гӀолоцу аьлла. Российн правительствон дийзира сепаратисташца дийцарш дан, Ханкалахь гуо бина салтий арабахархьама. Нохчийчохь лаьтта российн эскарш арадехира, ткъа дукхаха долу герзан дакъа, царна йукъахь — танканаш а, кеманаш а — дӀаделира сепаратисташна.

Лакхахь бийцина хиламаш бахьнехь НГӀАССР факт хилла дӀайелира. 1992 шеран 4 июнехь Российн Лакхара Кхеташоно тӀеоьцу «Российн Федерацин йукъахь ГӀалгӀайн Республика кхолларх лаьцна» закон, цуьнца Нохч-ГӀалгӀайчоь йоькъу Нохчийчоьнна а, ГӀалгӀайчоьнна а. Керла республикаш кхоллар Российн Федерацин Халкъан депутатийн гуламе чӀагӀдайта кховдийра. 1992 шеран 10 декабрехь Халкъан депутатийн гуламо шен сацамца чӀагӀдира Нохчийн Республика кхоллар, тӀаккха оьшу хийцам бира 1978 шеран РСФСР Конституцин: Нохч-ГӀалгӀайчоь йийкъира ГӀалгӀайн республикин а, Нохчийн республикин а (цу шинна йукъара доза чӀагӀдина дацара 2018 шеран сентябрь кхаччалц). И закон зорбане даьккхира 1992 шеран 29 декабрехь «Российн газетехь» иза лела делира 1993 шеран 9 январехь официалан нахала даьккхинчул тӀаьхьа 10 де даьлча.

Факт хилла маршонан мур. Дудаевн духьала оппозиции кхоллар

Хьажа иштта: Нохчийн Республика Ичкери, Ханна йолчу кхеташоно Соьлж-ГӀалин штурм йар

Маршо кхайкхийначул тӀаьхьа Нохчийчоьнах де-факто маьрша республика хилира, амма иза къобал ца йира дуьненан цхьанне а пачхьалкхо, царна йукъахь Российс а. Республикин шен пачхьалкхан сийлаллаш йара — байракх, хӀост, шатлакхан илли, иштта правительство, парламент, дуьненан суьдаш. Кхолла дагахь дара жима эскар а, шайн валюта а — нахарташ.

1992 шарахь тӀеэцнера керла Конституци, цуьнца Нохчийчоь йара маьрша дуьненан пачхьалкх, ткъа 1994 шарахь Нохчийн Республикин (Нохчийчоьнан) цӀе хийцира Нохчийн Республика Ичкери аьлла.

Ма-дарра аьлча керла пачхьалкхан система чӀогӀа эвсаре йоцуш йара. Экономика йерриг криминал кӀела йахнера, зуламхоша бизнес йора аманаташ лоьцуш, наркотикаш йухкуш, маьхкадаьтта лечкъош, республикехь бухкуш оьцуш оьрсийн лайш бара. Кхин а хьийзабора кхечу къаьмнех болу нах, оцу белхаша республикера нохчийн боцу бахархойн (уггаре хьалха оьрсий) дӀакхалха дийзийтира.

1993—1994 шерашкахь кхоллайала йолало Дудаев Жовхаран Ӏедална дуьхьала оппозици. 1993 шеран декабрехь кхоллало Нохчийн Республикин Ханна кхоьллина кхеташо (НРХКхКх), цуо ша кхайкхайо цхьаъ бен йоцу бакъ долу Ӏедалан меже, Ӏалашо хӀоттайо Дудаев герзашца вохавар. НРХКхКх жигара агӀо лоцу Российс. 1994 шеран ноябрехь НРХКхКх цхьаьтоьхна тӀеман тобанаш, шайна гӀолоцуш Российн Федерацин Федералан контрталламан гӀуллакхо (ФКГӀ) мехах лаьцна Российн тӀемлойн урхаллица бронетехника йолуш, чубахара Соьлжа-ГӀала, амма ийшира. Дукхаха болу российн тӀемлой йийсаре бахара. И аьттонза штурмах шуьйрамасштабан дов хилира.

Дуьххьара нохчи-оьрсийн тIом

Коьрта йаззамаш: Дуьххьара нохчи-оьрсийн тIом, Соьлжа-ГӀалин штурм (1994—1995), Соьлжа-ГӀала къовсу тӀом (1996)

Соьлжа-ГӀалара «Президентан гӀала», 1995 шеран январь

Ханна кхоьллина кхеташонан ницкъаша аьттонза Соьлжа-ГӀалин штурм йинчул тӀаьхьа, 1994 шеран 30 ноябрехь Российн Президенто Ельцин Бориса омар делира «Нохчийн Республикин махкахь конституцилла а, низаман бакъонаш а метахӀотторан белхах лаьцна», оцу омарх фактехь тӀеман йуьхьиг хилира.

Нохчийчоьнан мохк кхоллабалар

Нохчийчоь (Tschetschenzen) 1400 шарахь Европин картин тӀехь. Europa 1400 H.Kieperts Historischer Schulatlas, 1879

Нохчийчоь (Tschetschenzen) 1400 шарахь Европин картин тӀехь. Europa 1400 H.Kieperts Historischer Schulatlas, 1879

Российн Федерацин йукъахь

Кадыров Ахьмадан администраци

Кадыров Ахьмад — Нохчийн Республикин президент

ШолгӀа нохчийчуьра тӀом болабаларца кхоьллира российн агӀора Нохчийн Республикин администраци. Цуьнан коьрте хӀоьттира, 1997 шарахь дуьненайукъара эмиссараш Нохчийчохь ваххӀабизме орамаш тасийтича, цунна дуьхьала ваьлла волу муфтий Кадыров Ахьмад. 1998 шеран 25 июлехь цуо кховдорца дӀайаьхьира Къилбаседа Кавказан бусалбачеран Конгресс, цуьнан декъашхоша агӀо лецира Нохчийчоьнан муфтийн, йемал йира динан экстремизман кепара йолу ваххӀабизм. А. Кадыровн жигара а, тӀаьхьий-хьалхий хила ма-деззара ваххӀабизман дуьхьала динчу белхаша, и идеологи тӀе ца ийцира дукхаха болчу Нохчийчоьнан бахархоша. Нохчийн йукъаралла цхьаьнатоьхна, кхолла а, республика кхиайан а Ӏалашо йолуш, тӀом сацорхьама Нохчийн Республикин хенан администрацин корта хӀоттийра Российн президентан 2000 шеран 12 июнан Омарца Кадыров А. А.. Цуьнан оьшу лерам бара бахархошна, къаношна, динан гӀуллакххошна йукъахь. Цуо кховдийра, Российн Президенто а, Правительствос а, нохчийн йукъаралло – пачхьалкхан Ӏедалийн а, меттигера шайн урхаллин а меженаш, нохчийн социалан институтийн тхьамданаш къобал йина республика машарца йухаденйаран программа. Законехь боцу тӀеман кхолламех, тӀемлойх гӀуо ойла кхуллуш, бакъо ларйаран меженашна гӀо дира, меттигера йукъараллаш.

Йийр йу, йуттур йу, кхуллур йу, жигара тӀом бийр бу мостагӀашна дуьхьала. Цхьанне а гечдийр дац А. А. Кадыров

2003 шарахь тӀеийцира керла республикин Конституци, цуьнца Нохчийчоь хуьлура Российн Федерацин субъект, цул хьалха пхиъ проект хилира, царех цхьаъ йира, иза дерриг къоман референдуме йиллира 2003 шеран 23 мартехь, цигахь дакъа лецира 90 % бахархоша (509 796 стагах 489 257 стага [95,97 %] кхаж тесира Конституци тӀеэцарехьа), цуо гойту бахархоша буьззина тешам балар А. Кадыровна политикин къоьллера аравала бакъонан гӀирсашца, ткъа иштта Нохчийн Республикин пачхьалкхаллин бух кхолла а. Оццу шарахь хилира президентан харжамаш, цигахь толам баьккхира Кадыров Ахьмада (кандидатуран гӀолецира 80,84 % харжамхоша). 2004 шеран 9 майхь Кадыров Ахьмад кхелхира Соьлжа-ГӀалахь террористийн акт йар бахьанехь. Цуьнан когаметтачара дӀайаьхьира республикера машаран дахар а, цуьнан экономикин-социалан сфера меттахӀотторан программаш.

Сахьтан аса

Кхузахь сахьт Москваца нийса лелаш ду. Сахьтан аса йу UTC+3.

ГӀаланаш

• Соьлжа-ГӀала (Грозный) — бахархой 230 000 стаг.
• Устрада-ГӀала (Аргун) — бахархой 41 000 стаг.
• Гуьмсе (Гудермес) — бахархой 42 500 стаг.
• Хьалха-Марта (Урус-Мартан) — бахархой 60 500 стаг.
• Шела (Шали) — бахархой 45 000 стаг.
• Курчалой-ГӀала (Курчалой) — бахархой 26 000 стаг.

Нах беха меттигаш

Коьрта йаззам: Нохчийчоьнан нах беха меттигаш

10000 дукхо нах беха меттигаш.

Соьлжа-ГӀала ↗305 911 Хьалха-Марта ↗62 702 Гуьмсе ↗55 863 Шела ↗55 076 Устрада-ГӀала ↗39 275 Курчалой-ГӀала ↗26 581 Хьалха-Марта ↗24 864 Цоци-Эвла ↗20 960 БӀачи-Йурт ↗19 727

ГӀойтӀа ↗18 939 Эвтара ↗17 970 Котар-Йурт ↗14 720 ГихтӀа ↗14 350 Гелдагана ↗14 111 Майртуп ↗13 824 Шелковски ↗13 773 Ӏаларой-Эвла ↗13 405 СемаӀашка ↗12 738

Йоккха АтагӀа ↗12 720 Гермчига ↗12 364 Ӏалхан-ГӀала ↗12 340 Ойсхар ↗12 242 Мескер-Эвла ↗12 224 Эна-Хишка ↗12 221 ЧӀулга-Йурт ↗12 167 Эха-Борзе ↘10 985 Оьрза-ГӀала ↗10 925

Административан йекъайалар

Невран кӀошт

Теркан кӀошт

ГаланчӀожан кӀошт

Соьлжан кӀошт

Шелковскан кӀошт

Гуьмсан кӀошт

Шуьйтан кӀошт

Шелан кӀошт

Веданан кӀошт

Курчалойн кӀошт

Нажи-Йуьртан кӀошт

ЧӀебарлойн кӀошт

Итон-Кхаьллан кӀошт

Шаройн кӀошт

Соьлжа-ГӀалин кӀошт

Соьлжа-ГӀалин гуо

Орга гӀалин гуо

ТӀехьа-Мартанан кӀошт

Хьалха-Мартанан кӀошт

Коьрта йаззам: Нохчийчоьнан административан йекъайалар

Республикин коьрта гӀала йу Соьлжа-ГӀала, цуна йу республикин муьтӀахь аьлла статус. Административано Нохчийчохь йу 2 гӀалин гуо а 15 муниципалан кӀошт а. Соьлжа-ГӀалал тӀехьа республикин муьтӀахь йу — Орга а Гуьмсе а.

№	Муниципалан кӀошт		Административан центр
1	ТIехьа-Мартанан муниципалан кӀошт		ТӀехьа-Марта
2	Веданан муниципалан кӀошт		Ведана
3	Соьлжа-ГӀалин муниципалан кӀошт		Соьлжа-ГӀала
4	Гуьмсан муниципалан кӀошт		Гуьмсе
-	ГаланчӀожан муниципалан кӀошт		Акха-Басс
5	Итон-Кхаьллан муниципалан кӀошт		Итон-Кхаьлла
6	Курчалойн муниципалан кӀошт		Курчалой-ГӀала
7	Теркан муниципалан кӀошт		ЧӀулга-Йурт
8	Невран муниципалан кӀошт		Невре
9	Нажи-Йуьртан муниципалан кӀошт		Нажи-Йурт
10	Соьлжан муниципалан кӀошт		Эна-Хишка
11	Хьалха-Мартанан муниципалан кӀошт		Хьалха-Марта
12	Шелан муниципалан кӀошт		Шела
13	Шаройн муниципалан кӀошт		ХӀима
14	Шуьйтан муниципалан кӀошт		Шуьйта
15	Шелковскан муниципалан кӀошт		Шелковски
-	ЧӀебарлойн муниципалан кӀошт		Шара-Орга
16	Соьлжа-ГӀалин гуо		Соьлжа-ГӀала
17	Орга ГӀалин гуо		Орга

Дин

Нохчийчуьра ислам бусалба динан чура схьаэцна тайп-тайпана некъаш хилла. ХӀунда аьлчи, регионехь хьалха боккха Ӏаткъам болуш йаккхий пачхьалкхаш хилла, масала, шиӀийн Иран а, суннийн Ӏусманан империи а. ХӀора а оцу пачхьалкхехь шен Ӏаткъам баржош йара Къилбаседа Кавказехь, уггаре хьалха, исламан динан гӀоьнца.

Тахана нохчаша шеш ШафиӀийн мазхӀабера суннийн охIлара бусалбанаш лору. Амма ала деза, церан динан хаамашкахь дуккха а дисина шиӀийн Ӏаткъамах. Масала, нохчийн фольклорехь Мухьаммад пайхӀамаран сахьабехь алсама хеставо Турпал-Ӏела, аьлчи а Ӏали бин Абу-ТӀалиб. Цул сов, шайн динан а, дуьненан а Ӏедалан коьртехь болчарех, нохчаша халифаш ца олура, ткъа шиӀийш санна имамаш олура. Иштта нохчийн къоман динехь башха меттиг дӀалоцу дуьне духуш имам МаьхIди вогӀур хиларо, шиӀийш а доккха маьӀна ло оцунна.

Оцу массо а хӀумано гойту, нохчашца консерватизм йогӀуш ца хилар, уьш бусалбанаш цхьанатохаран агӀончаш хилар, ислам партешна декъаран дуьхьала хилар, ПайхӀамаран ма-лаъара. Амма нехан ницкъ ца тоьу динан йукъараллаш цхьаьнатоха цхьаьна куьйга кӀела ца хилчи. Нахана бусалбан къам цхьаьнатоха лаарах спекуляци йина, дуьненахь дуккха а нах бевлла шеш имамаш бу бохуш, халкъ Ӏинан йистте теӀош. Нохчийчоь а дацара оцу хьокъехь дика масала. Харц «имамаш» цӀа кхоьссина ца Ӏа нохчий йоккхачу Российн империн бага.

Ишттачу кхерамечу хьолехь, нохчийн этнос хӀаллакхилла дӀайалан кхераме долчу хенахь, къам кӀелхьара даккхаран роль кхечира суьпийн шайхашна: Кишиев Кунта-Хьажийн, Хантиев Ӏусман-Хьажийн, Дебиров Элах-Моллин, Гайсумов Соип-Моллин, Хантиев Кана-Шайхан. Цара халкъе олуш хилла: «ГӀеза-Махьма, Шемал, ГоцӀийн Нажмуддин бакъ имамаш ца хилла, цундела шайн халкъ хӀаллакдина, ткъа бакъ имамо бусалбанаш толаме кхачо беза дерриг дуьнен тӀехь».

Нохчашна йукъахь ислам дин дисар а, даржар а суьпийн болх бу. Ислам дин даржоран йуьхьигехь дуьйна суфизмо АллахӀан дин кхайкхадаран болх, иза халкъе дӀакхачадаран болх а жигара дӀакхоьхьура. Пачхьалкхашкахула лелаш суьпийш, генна бусалба мехкашна дӀакхачадора АллахӀан дош.

Экономика

Коьрта йаззам: Нохчийчоьнан экономика

Дерриг регионан сурсатех (ДРС) (йа ДЧС) болу коьрта хаамаш, Российн Федерацин субъектех ша цхьа регион схьаэцча, масала Нохчийн Республика, хаа йиш йу Пачхьалкхан статистикин Федералан гӀуллакхан (Пачстат) хаамашкара. Иштта Нохчийчоьнан хаамаш ло Нохчийн Республикера (Нохчстат) Пачхьалкхан статистикин Федералан гӀуллакхан меттигера межено. Шинне а кхолламан официалан сайташ йу, цигахь бахархойн синошна декъна ДРС а, ДС а далийна российн соьмашкахь хӀинца долчу коьрта мехашкахь лерина (Оцу ресурсан хаамаш гайтина 2016 шо йукъахь а долуш). Республикера 2017 шеран статистикин гайтамаш бевза Нохчийн Республикин Экономикин, мохк кхиоран, махлелоран министраллин хаамашкара:

	Дерриг регионан сурсат (ДРС) (млрд сом шарахь)	РФ субъектийн ДРСца йолу испискехь меттиг (Йерриг субъект 89, тӀаьхьо 83 а, 85 а)	Дерриг сурсат бахархойн синна (сом шарахь)	РФ субъектийн ДРСца йолу испискехь меттиг бахархойн синна (Йерриг субъект 89, тӀаьхьо 83 а, 85 а)
2005	22,899 —	… (89-х)	20 038 —	… (89-х)
2006	32,344 ▲	… (89-х)	27 831 ▲	… (89-х)
2007	48,056 ▲	… (89-х)	40 573 ▲	… (89-х)
2008	66,274 ▲	71 — (83-х)	54 742 ▲	82 — (83-х)
2009	64,308 ↘	73 ↘(83-х)	51 981 ↘	82 — (83-х)
2010	70,695 ▲	74 ↘(83-х)	55 996 ▲	82 — (83-х)
2011	86,623 ▲	73 ▲(83-х)	67 221 ▲	82 — (83-х)
2012	102,289 ▲	73 — (83-х)	77 877 ▲	83 ↘(83-х)
2013	122,403 ▲	71 ▲(83-х)	91 646 ▲	83 — (83-х)
2014	148,942 ▲	69 ▲(85-х)	109 649 ▲	83 ▲(85-х)
2015	154,401 ▲	72 ↘(85-х)	111 705 ▲	84 ↘(85-х)
2016	166,711 ▲	70 ▲(85-х)	118 696 ▲	84 — (85-х)
2017	180, 732 ▲	… (85-х)	…	… (85-х)
2018	…	… (85-х)	…	… (85-х)

Промышленность

2016 шарахь промышленностан арахецараллин индекс (хьалхарчу шеран %) хилира 100,8 %.

Энергетика

Талламийн жамӀашца, Республикин экономика кхиар сецо коьрта фактор йу доллара генерацин ницкъаш ца хилар, иза бахьнехь энерги латтайо луларчу регионашкара оьцуш. Оцу балхо гӀуо Ӏаткъам бо энерги йагочу тӀеххьарчарна шайн тарифашца (мехашца). И бийцина бала дӀабаккхархьама тӀеэцна Нохчийн Республикин «Промышленность, энергетика кхиор а, энергоэвсаралла тӀетохар а Нохчийн Республикехь» цӀе йолу программа.

2020 шарахь Нохчийн Республикехь йагийна 2904 млн кВт•сахьт электроэнерги (цунах республикехь йаьккхина 1315,7 млн кВт•сахьт).

Туризм

Нохчийн Республикин Къоман музей.

В. В. Путинан проспект.

Нохчийн Республикин таро йу йерриг аьлча санна туризман кепаш туристашна йала: оьздангаллин-хьажаран, дарбанан-могашаллин, экстремалан, спортан, кхин а. Шорта дарбанан хьосташ ду: Гуьмсан (БоргӀане, Мелч-Хи), Соьлжа-ГӀалин (Коьрте), Шуьйтан (Зонах), кхечу кӀошташкахь а (уггаре эвсара лелош ду Кавказан Серноводск курортера Эна-Хишкара хьост, иза тойина 2013 шарахь). Дукха Ӏаламан иэсаш йу — чухчареш, масала, Органан, Яьссин, Гихтин, Башан-кхеллин комплекс, цунна йукъахь йу кхо чухчари: Башанкхеллин, «Мехкарийн бӀаьрхиш» а, Вашандаройн, Нихалойн, Хуллон, Харачойн. Сурт санна хазчу ламанан зонехь ЧӀаьнти-Органан, Шара-Органан, Гихтин, Рошнин, Хуллон, Мартанан, Анстин, Гуьмсан эркийн майданашкахь йина 20 гергга экологин-туристийн маршруташКхузахь кӀезиг хийцанчу, акха ала мегардолчу Ӏаламехь ган тарло Къилбаседин Кавказан «вайнехан» тайпанийнисторица йоьзна шира историн-архитектурин иэсаш. Туристаш балорхьама план йу, Ӏалашо говрийн спорт кхиор йолуш, БердкӀелахь ипподром йан.

Республикехь йу Нохчийн Республикин Къоман музей, Парабоч эвлара М. Ю. Лермонтовн литературин музей, Старогладовски гӀалара Л. Н. Толстойн литературин-этнографин музей, Хьалха-Марта гӀалара тӀехула тхьов боцу историн-этнографин музей «Донди-йурт», йуккъера бӀешеран гӀалин Пхакоч комплексера Х. Исаев цӀарах мохкбовзийтаран музей.

Туризм коьрта шахьрахь

Туристаш тӀеозабо иштта сийлаллаша, масала, Европин уггаре даккха маьждиг «Нохчийчоьнан дог», XIX бӀешо чекхдолуш йоьгӀна православин Михаил маликан килс; лекха гӀишлойн комплекс «Соьлжа-ГӀала-сити», цуьнан 29 гӀат тера Бизнес-Йукъан тӀехула хьажаран майда йу; Соьлжа-ГӀалин хӀордан гуонаха лаьтта спортан-туристийн «Соьлжа-ГӀалин хӀорд» комплекс, цигахь йу серломузыкин фонтан, шен кепаца дагабоуйту ламастан нохчийн бустам. Хи латтийлин уллехь йу дендропарк. Соьлжа-ГӀалин йуккъехь лаьтта Нохчийн Республикин къоман музей, Пачхьалкхан театран-концертан зал, Путин Владимиран проспект — коьрта урам, Сийн мемориалан Кадыров Ахьмадан цӀарах комплекс а, Кадыров Ахьмад-Хьажин музей а — комплексан коьрта сийлалла, долара цӀа чохь Татаев Ильясан ша бен йоцу галерей, цигахь йу капах йина скульптураш. ЧӀогӀа хаза го гӀала «Нартол» ресторан чуьра», иза йу пхеаседанан «Соьлжа-ГӀала» цӀе йолчу хьешан цӀийнан 32-гӀа гӀат тӀехь Соьлжа-ГӀала-Ситин гӀишлон чохь. Йеш йу 435 метр хин йолу дуккхафункцийн комплекс Ахьмад-тауэр, иза хир йу йуккъера бӀешеран нохчийн хойн бӀевнан кепехь, кхин а йеш йу махлелоран-самукъадаккхаран йукъ «Соьлжа-ГӀала-Молл», иза Российн къилбехьара уггаре йоккха а, гӀашлойн тӀайца-галерейца Ахьмад-тауэрца цхьаьнатоьхна а

Органан Ӏин

Итон-Кхаьллин кӀоштара Органан Ӏин — нохчийн мехкан тхьов боцу истори-архитектурин музей, 600 сов историн а, архитектурин а иэс йу цигахь, царна йукъахь Органан пачхьалкхан историн-архитектурин а, Ӏаламан а музей-заповедник а. Ӏин чохь йолу шеран массо заманан статусан «Виедача» курортан-дарбанан зона метахӀотторан белхаш бу боьдуш. И проект уггаре йоккханиг йу кхиоран программера. Устрада-ГӀалахь ду «Ненан дог» цӀе йелла маьждиг. Оргин лакхенашкахь ду мелхан кешнаш «Йелла гӀала» — ЦӀайн-пхьеда, иза лаьтта историн областехь Мелхистахь («Мелхан мохк»).

Къоьзана-Ӏам

2015 шарахь дӀайиллина Нохчийн Республикин къилбехахь лаьтта туристийн-рекреацин кластер «Къоьзана-Ӏам». Луучарна Ӏоман ши берд вовшахтесна зиплайн йу.

Дешар

Коьрта йаззам: Нохчийчоьнан лакхара дешаран меттигийн исписка

Нохчийчохь болхбо кхаа лдмо:

• Соьлжа-ГӀалин пачхьалкхан мехкдаьттан техникин университет;
• Нохчийн пачхьалкхан университет;
• Нохчийн пачхьалкхан хьехархойн университет.

Кхуй а лдм йу Соьлжа-ГӀалахь.

2010 шеран 1 апрелехь дуьйна Нохчийчоь дакъалоцуш йу «Динан оьздангаллин баххаш а, дуьненан хӀуман эхь-бехкалла а» (цунна чохь «Православин оьздангаллин баххаш», «Исламан оьздангаллин баххаш», «Буддийн оьздангаллин баххаш», «ЯхӀудийн оьздангаллин баххаш», «Дуьненан динан оьздангаллин баххаш», «Дуьненан хӀуман эхь-бехкаллин баххаш») курсан хьехаран экспериментехь.

2015 шеран 1 сентябрехь Соьлжа-ГӀалахь дӀайиллина керла хӀокху заманан дешаран центр ерриг майда 15000 квадратан метр йолуш, цунна чохь йу пхи корпус: шиъ дешаран, хьехархойн, спортан, кхачананцӀа.

Нохчийн Республикин йуккъера говзаллин дешаран кхолламаш гайтина энергетикин, кхачанан индустрин, медицинин, оьздангаллин, говзаллин, хьехархойн, автотранспортан, кхечу а техникумаша а, колледжаша а.

Оьздангалла

Нохчийн Республикин къоман библиотека.

Нохчийчоьнан оьздангалла ша-кепара йу, эзарш шерийн историца. Цунна чохь йу цивилизацин къаьмнийн хуьлу, ерриг тайпана жанраш, цунна Ӏаткъам бина географин хьоло а, этносан оьздангаллин гуоно а. Нохчийн фольклор гайтина жанрашца: мифологи, турпахойн эпос, туьйранаш, легендаш, эшарш (Ӏадатан, къинхьегаман, аганан, кхин а), кицанаш, берийн фольклор, динан фольклор (назманаш), жухаргийн а, тӀуьйлигин кхолларалла. Нохчийн къоман мифологи йисина дакъошца.

Литература

Коьрта йаззам: Нохчийн литература

Нохчийн литература кхоллайалар доьхку цара йоза леладарца, хьалха лелийна гуьржийн а, византийн желтойн йоза. Нохчийн маттара уггаре шира йозанан иэс йу тептар — нохчийн тайпанийн хроникаш. 1866 шарахь арайаьлла И. А. Бартоломейн «Нохчийн абат», иза хӀоттийнера кириллицица. ХӀинцалера нохчийн маттара йозанан литература кхоллаелла XX бӀешеран 20-гӀачу шерашкахь: 1923 шарахь араболу Нажаев Ахьмадан «Эшарш а, дийцарш» гулам, 1925 шарахь арахоьцу «Серло» газет нохчийн маттахь Дудин Ӏабди, Ш. Сагаиповн, М. Сальмурзаевн, кхечеран а дийцарш а, байташ а йолуш. 1930-гӀа шерашкахь йукъайолу поэтийн Айсханов Шамсуддинан а, Музаев Нурдинан а, Мамакаев Ӏарбин а кхолларалла. XX бӀешеран 1930-гӀа шераш чекхдовлуш — 1940-гӀа шераш долалуш арайолу Мамакаев Ӏарбин поэма «Нохчийчоьнан лаьмнашкахь». 1980-гӀа шерашкахь кхоллало нохчийн йаздархойн керла чкъор: Бексултанов Муса, Ахмадов Муса, Нунуев Сайд-Хьамзат, кхин а. Таханлера нохчийн литература гайтина дуккха а йаздархоша а, жанраша а.

Библиотекаш

• Нохчийн Республикин къоман библиотека;
• Нохчийн Республикин берийн библиотека.

Ший а библиотека Соьлжа гӀалахь йу.

Музыкин-хореографин

Нохчийн драмин Нурадиловн цӀарах театр

Халкъан драмин ламасташ (жухургийн а, тӀуьйлигийн театраш) йолушехь, Нохчийчохь театран коллективаш йукъайовлу XX бӀешеран 20-гӀачу шерашкахь. Оцу хенахь кхуллу дуьххьарлера къоман пьесаш: С. Шадиевн а, М. Гайсановн а «Мурид», Эльдархан Ӏийсан а, Бадуев СаӀидан а «Дайн Ӏадат», Шерипов Данилбекан «Зандакъара Ӏелабаг-Хаьжи»,кхин а

Нохчийн музыкин оьздангалла йекъало:

• Музыкин гӀирсан программин музыка (ладугӏа йиш)
• Дошлойн музыка (дошлойн йиш)
• Хелхаран (хелхар йиш)
• Эшаран (йиш йа илли)

Локхура мерзболу, Ӏадхьокху, зурманийн, тохаран музыкин гӀирсашца, XIX бӀешарахь царна тӀекхийтира кехат-пондар, баян, аккордеон. Нохчийн музыкин башхаллин амалех билгалйоккху, масала, халкъан эшарш квартица чекхйовлар, охьабоьдучу боламехь цхьаьнаэшшара секвенцикепара хӀоттор, триолаш а, дуолаш а хийцар, кхаа озаца олу эшаран коьрта узам йуккъерачу озаца алар. Дукхаха йолу халкъан эшарш йолало септиме дехьаоьккхарца, церан амалехь ду эшаран йуьххьера узаман цхьаьна озехь сацар.

Хореографин оьздангаллин векал йу, 1939 шарахь кхоьллина, къоман хелхаран пачхьалкхан ансамбль «Вайнах», цуо йаьхна дуьненайукъара фестивалашкахь гран-приш (Туркойчохь 1998 шарахь, Италехь 1999 шарахь, Францехь 2002 а, 2007 а шерашкахь, Италехь а, Испанехь а 2003 шарахь, кхин а). Кхин а йу Республикин берийн эшаран а, хелхаран а Алиев Хьасанан цӀарах ансамбль «Башлам», кхоьллина 1967 шарахь, российн а, дуьненайукъара а къийсамийн декъахо а, лауреат а, дуьненайукъара фестивалийн шортта гран-приш йаьхна.

Театраш

• Нохчийн драмин Нурадилов Ханпашин цӀарах театр;
• Соьлжа-ГӀалин оьрсийн драмин М. Ю. Лермонтовн цӀарах театр;
• Нохчийн пачхьалкхан къона хьажархочун театр;
• Нохчийн пачхьалкхан кегийрхойн театр Серло.

Йерриг театраш йу Соьлжа-ГӀалахь.

• Нохчийн Республикин пачхьалкхан симфонин оркестр;
• Нохчийн пачхьалкхан филармони;

Музейш

Нохчийн Республикин Къоман музей

Нохчийн Республикехь музейн гӀуллакх кхиор долийна 1924 шарахь Соьлжа-ГӀалахь Нохчийн Республикин Къоман музей йелларца. 1961 шарахь дӀайиллина сурт дилларан говзаллин Захаров Петран цӀарах музей. XX бӀешо чекхдолуш Нохчийн Республикин музейш Къилбаседа Кавказехь уггаре йаккхийчех лорура.

• Нохчийн Республикин Къоман музей;
• Пачхьалкхан Кадыров Ахьмад-Хаьжин цӀарах галерей;
• Литературин-мемориалан А. Айдамировн музей Мескита эвлахь (НР Къоман музейн филиал);
• Органан пачхьалкхан историн-архитектурин а, Ӏаламан а музей-заповедник;
• Литературин-этнографин Л. Н. Толстойн музей (Старогладовски гӀала);
• Литературин Лермонтовн музей (НР Къоман музейн филиал);
• Литературин-мемориалан Мамакаев Ӏарбин музей Лаха-Неврехь (НР Къоман музейн филиал);
• Мохкбовзаран Исаев Хьусайнан музей (Итон-Кхаьллан кӀошт);
• Историн-этнографин арара музей «Донди-йурт» (Хьалха-Марта гӀала);
• МахкатӀера мохкбовзаран музей (НР Къоман музейн филиал);
• А.-Х. Кадыровн цӀарах музей;
• Татаев Илесан галерей.

Факташ

2018 шеран ноябрехь Нохчийчоь Российн уггаре кӀезиг вахон малар молу регионийн рейтинган коьрте хӀоьттира.

2020 шеран 27 ноябрехь, Нохчийн Республикин Парламентан 15 шо кхачарна лерина хийшаршкахь, Республикин Куьйгалхочо - Кадыров Рамзана, хаам бира Советийн союзан 4 лакхара совгӀат меттахӀотторах а, республике йухадерзорах а: Ленинан орден (1965), Къинхьегаман ЦӀен Байракхан орден (1982), Октябран Революцин орден (1972), Къаьмнийн доттагӀаллин орден (1972). Уьш дайинера шина тӀеман компанешкахь Нохчийн Республикин махкахь. Карийначу орденийн удостоверенеш тӀехь ша куьг йаздира Российн Федерацин президента – Путин Владимира. Тахана дерриг совгӀаташ Нохчийн Республикин Къоман музейхь Ӏалашйечу цӀечу байракхан асин тӀеоьхкина.

1965 шарахь НГӀАССР, пачхьалкхан хьалха тӀехдика гӀуллакхаш дарна (сурсаташ арахецарехь, Ӏилманехь, могашаллаӀалашйарехь, кхечу дахаран ладаме сферашкахь), совгӀат дина Ленинан орденца (ССРС лакхара совгӀат).

Билгалдахарш

Комментареш

Хьосташ

Литература

• Анчабадзе Г. З. Вайнахи : моногр. / Ред. Н. В. Гелашвили. — Тбилиси, 2001. — 84 с.
• Пономарёва И. З., Цирлина Р. Н., Воробьёв О. А. Грозный. Город, каким мы тебя помним. — Москва : Благотворительный фонд поддержки чеченской литературы, 2012. — С. 135. — 148 с. — 1000 экз. — ISBN 978-5-91821-028-4.
• Чеченская Республика : энцикл. ст. / Вачагаев М. М., Мамаев Х. М., Петрушина М. Н. и др. // БРЭ : энцикл. (2004—2017) c интернет версией : в 35 т. / Председатель науч.-ред. совета Ю. С. Осипов, отв. ред. С. Л. Кравец. — М. : БРЭ, 2017. — Т. 34. — С. 540—547. — 799 с. : ил. : карт. — 35 000 экз. — ББК 92. — УДК 030. — ISBN 978-5-85270-372-9, 5-85270-320-6.
• Штернберг Л. Я. Чеченцы : ст. // ЭСБЕ = Энциклопедическій словарь : энцикл. : в 86 (84 + 2 доп.) т. / Под ред. К. К. Арсеньева и Ф. Ф. Петрушевскаго. — СПб. : Изд-во Ф. А. Брокгауза и И. А. Ефрона, 1903. — Т. XXXVIII^A (Человек — Чугуевский полк). — С. 785—786. — 483-958, 2, [20 б/н] с ил., карт. с.
• 33 водопада : справочн. ст. // 33 водопада. Долина реки Шахе. — 2011—2019.
• Аргунский государственный историко-архитектурный и природный музей-заповедник : справочн. ст. // Министерство Чеченской республики по туризму : офиц. сайт. — Грозный, 2013.
• "Ахмат Тауэр" в Грозном станет первой высоткой в РФ, построенной в сейсмической зоне : ст. // ТАСС : ТАСС. — свид. о регистрации СМИ № 03247, выдано 02 апреля 1999 г. Гос. комитетом РФ по печати. — Грозный, 20.11.2017.
• В Грозный на выходные : ст. // Это Кавказ : ТАСС. — свид. о регистрации СМИ № 3 247, выдано 02 апреля 1999 г. Гос. комитетом РФ по печати. — Грозный, 14.06.2017.
• Валовой региональный продукт : справочн. ст. // Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Чеченской Республике (Чеченстат) : офиц. сайт. — Грозный, Киевская ул. 53, 22.02.2019.
• Водопады Чечни : справочн. ст. // Информационное агентство Drive New. — Свид. о регистрации Средства Массовой Информации - ИА №ТУ23-01610 от 18.10.2016г. — 2017.
• Галерея Илеса Татаева (г. Грозный) : справочн. ст. // Министерство Чеченской республики по туризму : офиц. сайт. — Грозный, 2013.
• Историко-этнографический музей «Донди-юрт» : справочн. ст. // Министерство Чеченской республики по туризму : офиц. сайт. — Грозный, 2013.
• КС решит судьбу границы между Чечнёй и Ингушетией : ст. // Право.Ru : интернет-СМИ / ООО «ПРАВОдник», гл. ред. Б. Болтянский. — свид. Эл №ФС 77-31590, выдано Роскомнадзором. — М., 27.10.2018.
• Литературно-этнографический музей Л.Н. Толстого : справочн. ст. // Министерство Чеченской республики по туризму : офиц. сайт. — Грозный, 2013.
• Литературный музей М.Ю. Лермонтова : справочн. ст. // Министерство Чеченской республики по туризму : офиц. сайт. — Грозный, 2013.
• Музеи Чечни : справочн. ст. // Министерство Чеченской республики по туризму : офиц. сайт. — Грозный, 2013.
• Национальные счета : справочн. ст. // Федеральная служба государственной статистики (Росстат) : офиц. сайт. — Москва, Мясницкая ул. 39, стр. 1, 22.02.2019.
• Национальный музей Чеченской Республики : справочн. ст. // Министерство Чеченской республики по туризму : офиц. сайт. — Грозный, 2013.
• О Республике : справочн. ст. // Парламент Чеченской Республики : офиц. сайт. — Грозный, 2020. — (нач. работы в 2013).
• О туризме в Чечне : справочн. ст. // Министерство Чеченской республики по туризму : офиц. сайт. — Грозный, 2013.
• Перспективы развития туристического кластера Чеченской Республики : справочн. ст. // Парламент Чеченской Республики : офиц. сайт. — Грозный, 2013.
• Природные зоны : ст. // Глава и Правительство Чеченской Республики : офиц. сайт / пресс-служба Главы и Правительства Чеченской Республики. — Грозный, 2017.
• Религия : ст. // ГАУ «ИА „Чеченская Республика Сегодня“» : интернет-СМИ / учред.: Мин. ЧР по нац. полит., внешним связям, печати и информации; дир. А. А. Гичкаев. — свид. Эл № ФС77-36339 от 15.05.2009, выдано Роскомнадзором. — Грозный, 04.11.2009.
• Светомузыкальный фонтан в Грозном будет включаться на заказ : ст. // Это Кавказ : ТАСС. — свид. о регистрации СМИ № 3 247, выдано 02 апреля 1999 г. Гос. комитетом РФ по печати. — Грозный, 25.07.2017.
• Чеченская Республика : справочн. ст. // Ростуризм : офиц. сайт. — 2014.
• Рыжиков В. В. География Чечено-Ингушской АССР. — Гр.: Чечено-Ингушское книжное издательство, 1973. — С. 21—22. — 100 с. — 30 000 экз.

Хьажоргаш

• chechnya.gov.ru — официалан сайт Чеченской республики
• Нохчийчоь каталог чохь йу хьажоргаш Open Directory Project (dmoz).
• Чахкиев Г. Г., Кривцова М. К., Судибье А.О. Перспективы социально-экономического развития Республики Чечня // Труд и социальные отношения. — 2014. — Вып. 6. — С. 29—38. — ISSN 2073-7815.
• Аслаханова С. А. Развитие туризма в Чеченской Республике, его преимущества и недостатки // Вестник Чеченского государственного университета. — 2017. — Т. 26, № 2. — С. 148—151.
• Аслаханова С. А. Развитие туризма в Чеченской Республике, его преимущества и недостатки // Вестник Чеченского государственного университета. — 2017. — Т. 26, № 2. — С. 148—151.
• Нунуев С.-Х. М. Туризм в Чеченской Республике: перспективы развития // 6 Ежегодная итоговая конференция профессорско-преподавательского состава Чеченского Государственного университета. — 2017. — С. 146—149.