Hĭ-Pŏ̤ Ciéng-cĕng

Hĭ-Pŏ̤ Ciéng-cĕng sê téng sèng 499 nièng gáu sèng 448 nièng huák-sĕng diŏh ô sâ̤ Gū Hĭ-lé-nà̤ siàng-băng gâe̤ng Pŏ̤-sṳ̆ Dá̤-guók cĭ-găng gì siŏh hiê-liĕk ciéng-cĕng. Lièng-mèng gì Hĭ-lé-nà̤-nè̤ng sìng-gŭng páh iàng lāu Pŏ̤-sṳ̆-nè̤ng gì ĭk-chĭng. Ng-sê sū-iū Hĭ-lé-nà̤-nè̤ng dŭ gâe̤ng Pŏ̤-sṳ̆ kŭi ciéng: ô siŏh piĕ dŭ sê bō̤-tì dṳ̆ng-lĭk, dĕk-biék sê dŏng Pŏ̤-sṳ̆ dâi-gŭng lì gáu Hĭ-lé-nà̤ sèng-âu, gó ô siŏh piĕ Hĭ-lé-nà̤-nè̤ng gâe̤ng Pŏ̤-sṳ̆ lièng-mèng. Gū Hĭ-lé-nà̤ lĭk-sṳ̄-hŏk-gă Hĭ-lò̤-dŏ̤-dáik ô gŏng-gé̤ṳ ciā dà̤-cài piĕng-siā siŏh buô ūi-dâi gì lĭk-sṳ̄ cáuk-pīng «Lĭk-sṳ̄».

Kī-nguòng

Hĭ-lé-nà̤ gâe̤ng Pŏ̤-sṳ̆

Dŏng-sì, Hĭ-lé-nà̤ sĭk-hèng siàng-băng tā̤-cié. Ô sâ̤ siàng-băng dài-dŏng, Ngā-diēng gì mìng-cuō cié-dô gâe̤ng Sṳ̆-bă-dăk gì cĭk-tā̤-huá, gŭng-sê̤ṳ-huá cié-dô có̤i ô dô̤i-biēu-séng.

Gâe̤ng Hĭ-lé-nà̤ mâ̤ siŏh-iông, Pŏ̤-sṳ̆ sê siŏh ciáh duâi dá̤-guók, mò̤-dìng-mò̤-hiók găk lā̤ kuóng-diŏng. Pŏ̤-sṳ̆ găk Gṳ̆-lū-sê̤ṳ Dâi-dá̤ (Cyrus the Great) sì-dô̤i kăi-sṳ̄ cĭng-hŭk gì-tă Ā-ciŭ, Hĭ-ciŭ gì mìng-cŭk, siĕng-hâiu cĭng-hŭk Lṳ̄-dā̤-ā (Lydia), Bă-bī-lùng gâe̤ng Ăi-gĭk. Găk Dâi-liù-sê̤ṳ (Darius) sì-dô̤i, Pŏ̤-sṳ̆ siàng có̤ dŏng-sì sié-gái dék giòng-duâi gì guók-gă.

Ĭ-ó̤-nà̤-ā Có̤-huāng

Cuō dèu-mĕ̤k: Ĭ-ó̤-nà̤-ā Có̤-huāng

Sèng 550 nièng, Pŏ̤-sṳ̆ sié-lĭk kuóng-diŏng gáu Siēu Ā-sá̤-ā ièng-ngiâng, iâ cô sê Ĭ-ó̤-nà̤-ā (Ionia) dê-kṳ̆. Ĭ-ó̤-nà̤-ā gì Mī-lé-dŭ (Miletus) giăng cê-gă gì dê-ôi sêu ŭi-hiĕk, cêu kuóng-suók gì-tă Ĭ-ó̤-nà̤-ā siàng-băng dŭ kiê kī-lì có̤-huāng. Mī-lé-dŭ hióng Sṳ̆-bă-dăk giù bŏng-cô, dáng-sê Sṳ̆-bă-dăk mâ̤ kīng, nâ ô Ngā-diēng niék dèu ciéng-sùng ciĕ-tì. Chŭi-iòng bĭng mâ̤ sâ̤, ciéng-cĕng kī-tàu Ĭ-ó̤-nà̤-ā gó sê iā sìng-gŭng. Sèng 498 nièng, Ĭ-ó̤-nà̤-ā cuòng-buô kī-lì có̤-huāng, bók-guó mò̤ dŏng nuâi òng cêu ké̤ṳk ák-cié giâ, tiék-dā̤ sék-bâi go̤.

Huák-diēng

Mā-lá-sŏng Ciéng-ĭk

Cuō dèu-mĕ̤k: Mā-lá-sŏng Ciéng-ĭk

Chŭi-iòng Ĭ-ó̤-nà̤-ā Có̤-huāng ké̤ṳk áik giâ go̤ lāu, bók-guó Ngā-diēng-nè̤ng ciĕ-tì Ĭ-ó̤-nà̤-ā ciā dâi-gié niông Dâi-liù-sê̤ṳ duâi sāi-sáng, buóh-ái bó̤-siù. Sèng 490 nièng, Dâi-liù-sê̤ṳ giók-é hióng Ngā-diēng huák-dông ciéng-cĕng. Ĭ puái lâng-uâng ciáh sê̤ṳ-bĭng găk Mā-lá-sŏng (Marathon) bàng-nguòng dĕng-lṳ̆k, có-chói buóh miĕk-uòng Ngā-diēng, bêng-chiā céng siŏh buô sāi Sṳ̆-bă-dăk hŭk ĭ tūng-dê. Hiā sèng-âu Ngā-diēng giêng-giêng ô siŏh-uâng siông sê̤ṳ-bĭng. Ôi lāu giù géu-bĭng, Ngā-diēng puái bié dék ká̤ gì séng-sé̤ṳ Hié-dĭ-pì-dā̤-sṳ̆ (Pheidippides) săng-sĕk-lĕ̤k dēng-cṳ̆ng diē bié gáu Sṳ̆-bă-dăk. Dáng-sê Sṳ̆-bă-dăk ĭng cŭng-gáu nguòng-ĭng, muôi gáu muāng nguŏk cêu mâ̤-sāi chók bĭng.

Dāng sié-huóng iā ngùi-gék. Hĭ-lé-nà̤ giók-dêng puái Mī-ī-tì-ā-dā̤-sṳ̆ (Miltiades) dăng-êng cī-hŭi-guăng. Ĭng-ôi Pŏ̤-sṳ̆ gŭng-dôi cuō-iéu sê iù gṳ̆ng-ciéng-chiū, gó-chṳ̄, dŏng Hĭ-lé-nà̤ gŭng-dôi céng diē Pŏ̤-sṳ̆ gŭng-dôi siâ-tiàng huàng-ùi diē-sié sèng-âu, cêu ék-diâng ái gă ká̤ iè-dông sók-dô ciáh mâ̤ gáu ké̤ṳk gŭng-ciéng siŏng diŏh. Dáng-sê, sāi hūng-kuāng gì sók-dô bié, cuōng bō̤-tì dôi-ngū dêng-hìng sê dék duâi gì káung-nàng. Giék-guō, Hĭ-lé-nà̤-gŭng ká̤-sók iè-dông gì ciéng-sŭk iā sìng-gŭng. Hĭ-lé-nà̤ gŭng-dôi bié gì sèng-âu, ciŏng Pŏ̤-sṳ̆ gŭng-dôi bău găk dài-dŏng, Pŏ̤-sṳ̆ gŭng-dôi ké̤ṳk káik siŏh dŏi, dôi-hìng duâi luâng, sī siŏng lĕ̤k-chiĕng siông, Hĭ-lé-nà̤ nâ sī báh-gūi ciéh. Mā-lá-sŏng Ciéng-ĭk, Hĭ-lé-nà̤ páh iàng Pŏ̤-sṳ̆.

Siék-să̤-sṳ̆ cūng-bê ĭk-chĭng

Sèng 486 nièng, Dâi-liù-sê̤ṳ guó-sié, ĭ giāng Siék-să̤-sṳ̆ (Xerxes) gié-ôi. Siék-să̤-sṳ̆ có-chói tá̤ lòng-bâ bó̤-siù. Ĭ dò̤ ngô nièng sì-găng cūng-bê. Sèng 480 nièng, Pŏ̤-sṳ̆ dông-uòng sĕk-ngô-uâng sê̤ṳ-bĭng gâe̤ng chă-bók-dŏ̤ lâng-báh dèu ciéng-sùng cūng-bê páh Hĭ-lé-nà̤, cuòi găk lĭk-sṳ̄ diē cĭng ciēu giéng. Bók-guó, Siék-să̤-sṳ̆ găk gă-tiĕng bĭng-lĭk sèng-âu mâ̤ gé siŏh ciéh ông-dà̤: Ciéng-siáng kák dòng, kuók-huăk hō̤ gì gē̤ng-kāu â̤ biéng siàng ciŏng-lài páh-ciéng sèng-âu cêng-go̤ kō̤-pá gì káung-nàng; Lêng-nguôi, duâi-dŏ̤-só Pŏ̤-sṳ̆-nè̤ng sĕng-uăk dê-huŏng liê hāi iā huông, dŭ mâ̤ siù-cūi, páh hāi-ciéng sèng-âu iā kék-kŭi.

Ŭng-cuòng-guăng Ciéng-ĭk

Cuō dèu-mĕ̤k: Ŭng-cuòng-guăng Ciéng-ĭk

Găk ciā ngùi-nâng gì guŏh-sié â-dā̤, Ngā-diēng gâe̤ng Sṳ̆-bă-dăk lièng-hăk kī lì dó̤i-káung Pŏ̤-sṳ̆. Lṳ̆k-dê siông, Sṳ̆-bă-dăk guók-uòng Lī-ó̤-nà̤-dăk Ék-sié (Leonidas I) gēng-sōng chók dék cĭng-liòng gì 300 ciáh ciéng-sê̤ṳ, suái-liāng ĭ-gáuk-nè̤ng huòng-siū Ŭng-cuòng-guăng (Thermopylae). Ŭng-cuòng-guăng sê siŏh dèu hēng cáh hēng cáh gì duô, giê siū nàng páh. Pŏ̤-sṳ̆-nèng háng dĭh cuòi sê kó̤ Hĭ-lé-nà̤ mì-ék gì duô, cô ngâing ciĕng diē, sī siŏng iā sâ̤. Săng gĕ̤ng hâiu, siŏh ciáh buōng-dê-nè̤ng chók-mâ̤ Hĭ-lé-nà̤, dái Pŏ̤-sṳ̆ gŭng-dôi giàng uăng duô dĭk-ciék lì gáu Sṳ̆-bă-dăk gŭng-dôi piăng-âu. Lī-ó̤-nà̤-dăk gâe̤ng ĭ 300 ciáh ciéng-sê̤ṳ ĭng-ṳ̄ng dā̤-káung, dáng-sê, gó-sê cuòng-buô ké̤ṳk tài sī.

Chŭi-iòng Ŭng-cuòng-guăng Ciéng-ĭk ī Sṳ̆-bă-dăk sék-bâi sák-muōi, bók-guó cuòi ôi sié lŏ̤h lì Ngā-diēng páh iàng Să-lá-mī-sṳ̆ Ciéng-ĭk tì-gṳ̆ng gĭ-chṳ̄.

Să-lá-mī-sṳ̆ Ciéng-ĭk

Cuō dèu-mĕ̤k: Să-lá-mī-sṳ̆ Ciéng-ĭk

Sṳ̆-bă-dăk-nè̤ng găk Ŭng-cuòng-guăng gì sék-bâi niông Hĭ-lé-nà̤-nè̤ng duâi giăng kī lì, ô sâ̤ siàng-băng dŭ páh-sáung tó̤i liê Să-lá-mī-sṳ̆ (Salamis) hāi-uăng. Bók-guó Ngā-diēng ciŏng-gŭng Tì-mī-sṳ̆-dŏ̤-káik-sṳ̆ (Themistocles) giĕng-tì cuō-diŏng, găk Să-lá-mī-sṳ̆ Hāi-uăng gâe̤ng Pŏ̤-sṳ̆ giók-ciéng. Ĭ gì lī-iù ô lâng ciéh: 1, Pŏ̤-sṳ̆ gŭng-dôi diòng-dù lì gáu cuāi-nē̤, buō-chṳ̆ng káung-nàng, diŏh kó̤ hāi-gŭng ciáh ô nièng-ngài sié lì páh. Gó-chṳ̄, iŏk-sṳ̄ â̤-sāi pó̤-huâi Pŏ̤-sṳ̆ hāi-gŭng, Pŏ̤-sṳ̆ gŭng-dôi cêu â̤ cāu kó̤. 2, Să-lá-mī-sṳ̆ dê-sié cáh, Pŏ̤-sṳ̆ dâi-gŭng mò̤ bâing-huák diēng kŭi. Kŭi páh hâiu, Tì-mī-sṳ̆-dŏ̤-káik-sṳ̆ cô īng-iū Pŏ̤-sṳ̆ hāi-gŭng gáu Să-lá-mī-sṳ̆, sāi ĭ găk hāi-uăng diē-sié mâ̤ dêng-dâe̤ng, ké̤ṳk Hĭ-lé-nà̤ hāi-gŭng páh iàng. Téng dāng kī, Hĭ-Pŏ̤ Ciéng-cĕng gì giék-guŏh cô chă-bók-dŏ̤ káuk-diâng go̤.

Īng-hiōng

Hĭ-Pŏ̤ Ciéng-cĕng ī-hâiu, Să̤-huŏng sié-gái gì ùng-mìng dṳ̆ng-sĭng téng Gê̤ṳng-dĕ̤ng dê-kṳ̆ iè gáu Dê-dṳ̆ng-hāi. Hĭ-lé-nà̤ ùng-mìng siàng có̤ hâiu-sié Să̤-huŏng ùng-mìng gì gĭ-chū. Pŏ̤-sṳ̆ ùng-mìng gì īng-hiōng muōng biéng muōng sŏi-lŏ̤h, có̤i-dṳ̆ng ké̤ṳk Mā-gì-dáung miĕk-uòng.

Wikimedia Commons diē-sié ô gâe̤ng Hĭ-Pŏ̤ Ciéng-cĕng ô-găng-guó gì nô̤i-ṳ̀ng.