Паладыянства

Віла Ратонда ў Вічэнцы, створаная па праекце Андрэа Паладыа, на працягу некалькіх стагоддзяў з'яўляецца класічным узорам для пераймання.

Паладыя́нства (англ.: palladianism) — кірунак у архітэктуры класіцызму XVII — першай траціны XIX стст., таксама ў неакласіцызме першай паловы XX ст., якое развівала прынцыпы творчасці Андрэа Паладыа. У шырокім распаўсюджванні ідэй Паладыа вялікую ролю адыграў яго трактат «Чатыры кнігі пра архітэктуру» (1570), а таксама працы яго паслядоўнікаў, якія публікавалі праекты і малюнкі Паладыа, і свае ўласныя працы. У творчасці Паладыа яго паслядоўнікі шанавалі перш за ўсё выразнасць, кампактнасць і завершанасць планіроўкі, строгую спарадкаванасць, стрыманасць, адмову ад залішняй дэкарацыі, рэдукаванай да элементаў класічных архітэктурных ордараў, разнастайнасць рашэнняў фасадаў з франтонным порцікам, падобным да порціка антычнага храма, з адкрытай паверхняй сцяны, голымі кутамі, аконнымі праёмамі без абрамлення, а таксама арганічную сувязь архітэктуры з навакольным асяроддзем. У пабудовах паладыянства паўтараліся і іншыя кампазіцыйныя схемы Паладыа: 3-частковая кампазіцыя з галоўныга корпусаа і крылаў, злучаных галерэямі, купал на галоўнай восі фасада за франтонным порцікам і інш.

Італія

У Італіі першым паслядоўнікам Паладыа быў венецыянскі архітэктра Вінчэнца Скамоцы, які пасля смерці майстра завяршаў будаўніцтва некалькіх яго будынкаў. Перабудоўваючы будынак Новых Пракурацый на плошчы Сан-Марка ў Венецыі, ён выкарыстоўваў нерэалізаваны праект Паладыа для Палаца Дожаў; Віла Рока-Пізана каля Ланіга (1576—1578) — варыяцыя на тэму Вілы Ратонда Паладыа. Пасля смерці Скамоцы паладыянская традыцыя ў Венета (Венецыя) перапынілася. У XVIII ст. найважнейшым цэнтрам вывучэння спадчыны Паладыа стала Вічэнца, дзе выдаваліся трактаты пра яго творчасць (Франчэска Мутоні, Атавіа Бертоці-Скамоцы), будаваліся будынкі ў рэчышчы яго ідэй: вілы Кардэліна-Ламбардзі ў Мантэк’я-Маджорэ (1735-1742, архітэктар Франчэска Мутоні), Капра ў Сарчэда (1764), фасад царквы Аньісанці ў Ранкадэ (1768, абедзве — архітэктар Атавіа Бертоці-Скамоцы) і інш.

• 
  Будынак Новых Пракурацый у Венецыі (арх. Вінчэнца Скамоцы)
• 
  Віла Рока-Пізана каля Ланіга (1576—1578, арх. Вінчэнца Скамоцы)
• 
  Віла Кардэліна-Ламбардзі ў Мантэк’я-Маджорэ (1735-1742, арх. Франчэска Мутоні)
• 
  Віла Капра ў Сарчэда (1764, арх. Атавіа Бертоці-Скамоцы)

Вялікабрытанія

Вырашальная роля ў станаўленні паладыянства належыць Вялікабрытаніі, дзе са спадчыны А. Паладыа пачалося знаёмства з класічнай традыцыяй еўрапейскага дойлідства, хоць да пачатку XVIII ст. уплыў яго ідэй быў эпізадычным. Папулярызатар класічнай архітэктурнай тэорыі, англійскі пасол у Венецыі пачатку XVII ст. Генры Уотан падтрымліваў архітэктара Ініга Джонса (абодва калекцыянавалі малюнкі Паладыа), які рэалізаваў ідэі Паладыа ў фасадзе «Банкетнай залы» ў Лондане (1619—1622) і будынку Куінс-хауса ў Грынвічы (1616—1635); Джонс стаў першым паслядоўнікам Паладыа ў Вялікабрытаніі. Строгае паладыянства сфарміравалася ў англійскай архітэктуры каля 1715 года; яно рэзка супрацьпаставіла сябе панаваламу ў той час барока. Паладыянства перш за ўсё выявілася ў будаўніцтве загарадных палацаў і віл арыстакратаў, у т.л. у сталіцы і прыгарадах. Для Р. Бойла (лорда Бёрлінгтана), знаўца архітэктуры, які высока шанаваў спадчыну Паладыа, працавалі архітэктары Колін Кэмпбел, Уільям Кент, Генры Фліткрафт; для Генры Герберта (графа Пембрука) працаваў Роджэр Морыс. Сярод іншых прадстаўнікоў паладыянства: Айзек Уэйр, Джон Вардзі, Роберт Тэйлар, правінцыйныя архітэктары Джон Вуд Старэйшы (працаваў у Баце), Джэймс Пейн (у Ёркшыры). У 1715—1720 гадах працы Паладыа апублікаваны ў англійскім перакладзе італьянскага архітэктара Джакама Леоні; у 1738 годзе больш дакладны пераклад выдаў Айзек Уэйр. У Паладыа былі пазычаны не толькі асобныя матывы, але і цэлыя фасадныя схемы, планіроўкі: напрыклад, Міруэрт-Касл (Кент; праект 1723) — дакладная копія Вілы Ратонда. У англійскай архітэктуры да канца XVIII ст. па-ранейшаму пераважалі паладыянскія матывы, дапоўненыя, аднак, больш свабодным дэкорам інтэр’ера (Роберт Адам) і матывамі непаладыянскай архітэктуры Адраджэння і барока (Джэймс Уаят).

• 
  Банкетынг-хаус у Лондане (1619—1622, арх. Ініга Джонс)
• 
  Куінс-хаус у Грынвічы (1616—1635, арх. Ініга Джонс)
• 
  Сторхед-хаус (арх. Колін Кэмпбел)
• 
  Холкем-хол (арх. Уільям Кент)
• 
  Усходні фасад Уэнтварт Вудхаус (арх. Генры Фліткрафт)

Еўропа

У кантынентальнай Еўропе найбольш раннія прыклады пладыянства праяўляюцца ў Галандыі (Маўрыцхёйс у Гаазе, 1633—1635, архітэктар Якаб ван Кампен), Швецыі (т.зв. Рыцарскі дом у Стакгольме, 1641-74, архітэктары Сімон і Жан дэ ла Вале, Юстус Вінгбанс; праекты віл Нікадэмуса Тэсіна Старэйшага). Класіцызм XVIII ст. у шматлікіх еўрапейскіх краінах сфарміраваўся пад уплывам англійскага паладыянства. Нават архітэктары, далёкія ад паладыянства, часам будавалі ў «англійскім гусце»: напрыклад будынак Опернага тэатра ў Берліне (1740—1743, архітэктар Георг Венцэслаус фон Кнобельсдорф, перабудавана), Малы Трыянон у Версалі (1762—1764, архітэктар Анж Жак Габрыэль).

Англійскае паладыянства аказала значны ўплыў на архітэктуру Ірландыі і брытанскіх калоній. У Ірландыі найбуйнейшыя прадстаўнікі паладыянства — Эдвард Ловет Пірс, аўтар палацаў Каслтаўн (1722) і Беламонт (паміж 1725 і 1730), Рыхард Касельс, які пабудаваў загарадны палац Расбара-хаус (1742—1755), Картан-хаус (1739) і Ленстэр-хаус у Дубліне (1745).

У брытанскіх калоніях у Паўночнай Амерыцы паладыянства стала найважнейшым складнікам мясцовага каланіяльнага стылю. Да гэтай лініі адносіцца і творчасць найбуйнейшага архітэктара ЗША Томаса Джэферсана. У XVIII — першай траціны XIX стст. паладыянства распаўсюдзілася ў іншых краінах Еўропы — напрыклад у Польшчы (палацы і шляхецкія сядзібы, пабудаваныя Станіславам Завадзкім, Якубам Кубіцкім) і Даніі (Крысціян Фрэдэрык Хансен).

• 
  Маўрыцхёйс у Гаазе (1633—1635, арх. Якаб ван Кампен)
• 
  будынак Опернага тэатра ў Берліне (1740—1743, арх. Георг Венцэслаус фон Кнобельсдорф)
• 
  Малы Трыянон у Версалі (1762—1764, арх. Анж Жак Габрыэль)
• 
  Каслтаўн (1722, арх. Эдвард Ловет Пірс)
• 
  Беламонт (паміж 1725 і 1730, арх. Эдвард Ловет Пірс)
• 
  Расбара-хаус (1742—1755, арх. Рыхард Касельс)
• 
  Картан-хаус (1739, арх. Рыхард Касельс)
• 
  Ленстэр-хаус у Дубліне (1745, арх. Рыхард Касельс)
• 
  Капітолій штата Вірджынія ў Рычмандзе (1785–1788, арх. Томас Джэферсан)
• 
  Палац у Любострані (1795–1800, арх. Станіслаў Завадзкі)

Расія

У Расіі архітэктура сталага класіцызму вызначана ўплывам Джакама Кварэнгі і Чарлза Камерана, якія, хоць і не былі паслядоўнымі паладыянцамі і часта звярталіся непасрэдна да антычнай спадчыны, прынеслі ў Расію англійскія і італьянскія традыцыі паладыянства. Так, дзякуючы Кварэнгі тып загараднага палаца з 3-частковай кампазіцыяй і купальнай залай на цэнтральнай восі атрымаў у Расіі шырокае распаўсюджанне. Палац у Паўлаўску (1782-86) — самая маштабная пабудова Камерана — да перабудовы яго Вінчэнца Брэнам быў хрэстаматыйнай паладыянскай вілай. Яго ж Сафійскі сабор у Царскім Сяле (1782-88) мае падабенства з цэнтрычнымі купальнымі віламі А. Паладыа, В. Скамоцы і лорда Бёрлінгтана. Самым паслядоўным прадстаўніком паладыянства ў Расіі быў М. А. Львоў; ён выдаў у сваім перакладзе (1798) 1-ы том працы Паладыа; уплыў італьянскага майстра прасочваецца ў многіх яго сядзібных і культавых праектах. І. Я. Староў узвёў у рэчышчы паладыянства Таўрычаскі палац у Санкт-Пецярбургу (1783—1789), недабудаваны палац Кацярыны II у Пеле (1785—1796, захаваўся фрагментарна). Росквіт рускага паладыянства супаў з росквітам рускіх сядзіб: на працягу ўсёй першай траціны XIX ст. іх будавалі ў традыцыях Кварэнгі і Львова, таму паладыянскі фасад стаў амаль абавязковай прыкметай дваранскага загараднага дома і сімвалам сядзібнай культуры.

• 
  Палац у Паўлаўску (1782-1786, арх. Чарлз Камеран)
• 
  Сафійскі сабор у Царскім Сяле (1782-1788, арх. Чарлз Камеран)
• 
  Палац Кацярыны II у Пеле (1785—1796, арх. І. Я. Староў)
• 
  Таўрычаскі палац у Санкт-Пецярбургу (1783—1789, арх. І. Я. Староў)

XX стагоддзе

Сочынскі мастацкі музей імя Дзмітрыя Жылінскага (1936, арх. І. У. Жалтоўскі)

Паладыянства ў расійскай архітэктуры XX ст. звязана з імем І. У. Жалтоўскага, які адыграў ключавую ролю пры павароце архітэктуры ад авангарда да неакласіцызму. Ён выдаў свой поўны пераклад «Чатырох кніг пра архітэктуру» (1936), цытаваў Паладыа ў шматлікіх сваіх пабудовах (жылы дом на Махавой вуліцы, 1932—1934, і інш.). У Сочы дзякуючы ўплыву Жалтоўскага (узвёў там адміністрацыйны будынак, 1936, цяпер Мастацкі музей) санаторыі сярэдзіны XX ст. набылі вядомае аблічча паладыянскага палаца (самы ранні і маштабны прыклад — санаторый імя С. Арджанікідзэ, 1935-37, арх. І. С. Кузняцоў), хоць архітэктура савецкага неакласіцызму не з’яўляецца паладыянскай па сутнасці.

На Беларусі

На Беларусі ўплыў паладыянства меў месца ў палацавай, сядзібнай, культавай архітэктуры другой паловы 18 — першай паловы 19 ст. Для збудаванняў характэрны прастата і рацыянальнасць планавай будовы, выкарыстанне ў архітэктурна-мастацкай кампазіцыі перапрацаваных форм антычных ордараў; палацы сіметрычнай кампазіцыі з анфіладнымі параднымі пакоямі ў цэнтры. Тыповымі для палацаў былі працяглыя, плоскасна вырашаныя фасады і пластычна багатыя порцікі (палацы ў Гомелі, в. Жылічы Кіраўскага раёна). Некаторыя паркавыя і службовыя пабудовы сядзіб мелі цэнтрычную кампазіцыю і былі аналагічныя збудаванням тыпу вілы «Ратонда» («павільён руж» у сядзібе ў в. Старыя Пескі Мастоўскага раёна, драўляны свіран у сядзібе на хутары Крыкалы Пастаўскага раёна). Асобныя культавыя пабудовы мелі цэнтрычную кампазіцыю, адсутнічалі традыцыйныя апсіды, аднолькава вырашаліся ўсе фасады (Слаўгарадская царква Раства Багародзіцы, Стрэшынская царква), пашырыліся храмы-ратонды (Чачэрская Спаса-Праабражэнская царква).

• 
  Палац у Гомелі (1777—1796, арх. Іван Староў)
• 
  Галоўны фасад Гомельскага палаца.
• 
  Палац у Жылічах (1830-я)
• 
  Драўляны свіран у сядзібе на хутары Крыкалы
• 
  Свята-Раства-Багародзіцкая царква ў Слаўгарадзе (1791—1793, арх. Мікалай Львоў)
• 
  Свята-Пакроўская царква ў Стрэшыне (1807)
• 
  Спаса-Праабражэнская царква ў Чачэрску (1783)
• 
  Сабор Святога Іосіфа ў Магілёве (1780—1798, арх. Мікалай Львоў)

Літаратура

• Г. С. Ларкін. Паладыянства // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 11: Мугір — Паліклініка / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2000. — Т. 11. — 560 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0188-5 (т. 11).

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Паладыянства
• Палладианство // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая Российская энциклопедия, 2004—2017.