Ҡаты есем: өлгөләр араһындағы айырма

Ҡаты есем
	Ҡаты есем
Ҡайҙа өйрәнелә	физика твёрдого тела[d] һәм механика твёрдого деформируемого тела[d]
	Ҡаты есем Викимилектә

Интерактивная навигация по истории

← Алдағы үҙгәртеү Киләһе үҙгәртеү →

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән

ВизуальВикитекст

Һыҙылған

06:40, 30 ғинуар 2018 өлгөһө

Ҡаты есем — мәтдәләрҙең дүрт агрегат хәленең береһе, башҡа агрегат хәлдәрҙәге матдәләрҙән (шыйыҡлыҡ, газ, плазма) формаһын һаҡлауы һәм тигеҙләнеш торошо тирәләй бәләкәй тирбәлеүҙәр башҡарыусы атомдарҙың йылылыҡ хәрәкәте характеры менән айырыла^[1].

Ҡаты есемдәрҙе кристалл һәм аморф есемдәргә айырып йөрөтәләр. Физиканың ҡаты есемдәрҙең составын һәм эске төҙөлөшөн өйрәнеүсе бүлеге ҡаты есемдәр физикаһы тип йөрөтөлә. Ҡаты есемдең тәьҫир, йә иһә хәрәкәт ваҡытында формаһы үҙгәреүҙе айырым фән — ҡаты (деформацияланыусы) есем механикаһы өйрәнә. Абсолют ҡаты есемдең хәрәкәте менән өсөнсө фән- ҡаты есем кинематикаһы шөғөлләнә.

Кешеләр эшләгән техник ҡоролмаларҙа ҡаты есемдең төрлө сифаттары иҫәпкә алып, ҡулланыла. Элек ҡаты есем конструкцияға яраҡлы материал итеп файҙаланылған һәм уны ҡулланғанда тәү сиратта уның һиҙелеп торған механик сифаттарын — ҡатылығын, массаһын, йомшаҡлыҡ — үҙлелеген (пластичность), һығылмалығын, муртлыҡ — ыуалыусанлығын иҫәпкә алғандар. Хәҙер ҙә донъяла ҡаты есемде ҡулланғанда уның физик сифаттарын иҫәпкә алалар, ләкин улар күп ваҡыт лабораторияла тикшеренеүҙәр һөҙөтәһендә генә асыҡлана.

Ҡаты есем — матдәнең дүрт агрегат хәленең береһе. Ҡаты есемдең молекулалары бер-береһенә яҡын урынлашҡан, улар үҙ урынында тирбәлә алалар. Ҡаты есемдәр билдәле формала була, формаларын тик көс ҡулланғанда ғына үҙгәртәләр. Ағым тип аталған осраҡлы рәүештә хәрәкәт итә алған шыйыҡса һәм газдарҙан ҡаты есемдәрҙең төп айырмаһы ошо.

Ҡаты есемдә молекулалалар урынлашыуын күрһәткән диаграмма

Ҡаты есемдең шыйыҡса хәленә килеү процессы иреү тип атала. Шыйыҡса туңғас ҡаты есемгә әүерелә. Ҡоро боҙ тип аталған матдәләр шайыҡса фазаһына күсмәй генә газға әйләнә ала. Был процесс сублимация тип атала.

Ҡаты есемдәр төрҙәре

Ҡаты есемдең атомдары араһында бәйләнеш көсө төрлөсә булыуы мөмкин. Мәҫәлән, аш тоҙонда натрий һәм хлор иондары ион бәйләнеш менән бәйләнгән. Алмас һәм кремний атомдары электрондарҙы үҙ-ара бүлешеп ковалент бәйләнеш барлыҡҡа килтерә. Металдарҙа атомдарҙы электрондар металл бәйләнеше менән тотоп тора. Ҡайһа бер ҡаты есемдәрҙә һәм органик матдәләрҙә молекулар тирәләй поляризацияларған электрон болото барлыҡҡа килтерә һәм молекулалар «Ван дер Вааальс көсө» менән бәйләнгән булалар. Ҡаты есемдәрҙең күп төрлөлөгө молекулалар араһындағы бәйләнеш төрөнә бәйле.

Металдар

Күпселек металдар ныҡлы һәм тығыҙ, улар электр һәм йылылыҡты яҡшы үткәргестәр. Периодик таблицала борҙан полонийға ҡәҙәр диоганаль үткәрһәк, таблицаның һул яғында металдар буласаҡ. Ике һәм унан артығыраҡ металдар ҡушылмаһы иретмә тип атала.

Кешеләр металдарҙы борон замандан уҡ төрлө маҡсатта ҡулланған. Металдарҙың ныҡлылығы һәм һығылмалалағы биналар төҙөлөшөндә, эш ҡоралдары һәм транспорт етештереүҙә, торбалар һәм тимер юлы төҙөлөшөндә киң ҡулланыла. Тимер һәм алюмин — иң киң ҡулланылған металдар. Улар, шулай уҡ Ер ҡабығында киң таралған элементтар. Тимер ҡорос хәлендә йышыраҡ ҡулланыла. Составында 2,1 % углерод иремәһе булған тимер ҡорос тип атала.

Металдар яҡшы электр үткәргес булғанға күрә, электр энергияһын алыҫ араларға юғалтыуһыҙ тапшырыу өсөн металл сымдар ҡалланыла. Металдарҙың йылы үткәреү үҙенсәлеге булғанға, аҙыҡ бешереү өсөн металдан һауыт-һаба эшләйҙәр.

Минералдар

Минералдар — төрлө геологик осорҙа юғары баҫым аҫтында барлыҡҡа килгән ҡаты есемдәр. Ысын минерал булыу өсөн есемдең кристалл структураһы һәм бер төрлө физик үҙенсәлеге булырға тейеш. Минералдар ябай элементтарҙан, тоҙҙарҙан һәм меңләгән формаһы булған селикаттарҙан составы буйынса айырылы. Тау тоҡомдары — даимим химик составы булмаған, осраҡлы минералдарҙан тора. Ер ҡабығы кварц (SiO 2 кристалы), ҡыр шпаты, слюда, хлорит, каолин, кальцит, эпидот, оливин, авгит, ялған мәғдән, магнетит, гематит, лимонит һәм башҡа файҙалы ҡаҙылмаларҙан тора. Ҡыр шпаты, слюда һәм кварц тәбиғәттә киң таралған минералдар, ә ҡайһы бер минералдар тик донъяның тик айырым өлкәләрендә генә табыла. Селикаттар — иң киң таралған минералдар төркөмө (≥95 % тау тоҡомдары силикаттан тора). Составында күпселек кремний һәм кислород, бер аҙ алюминий, магний, тимер, кальций һәм башҡа металдар бар.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

Һылтанмалар

Phases of Matter (билдәһеҙ). NASA. Дата обращения: 4 май 2011.

↑ Стрелецкий Алексей Владимирович, Наймушина Дарья Анатольевна. Твёрдое тело (билдәһеҙ). Роснано. Дата обращения: 8 март 2012. Архивировано 31 май 2012 года.

[rosnano-1] Стрелецкий Алексей Владимирович, Наймушина Дарья Анатольевна. Твёрдое тело (билдәһеҙ). Роснано. Дата обращения: 8 март 2012. Архивировано 31 май 2012 года.

[1]

@@ 1 юл: / 1 юл: @@
+{{Ук}}
 [[Файл:Fcc lattice 4.jpg|thumb|Ҡаты есемдәрҙең кристаллында атомдарҙың урынлашыу моделе]]
-'''Ҡаты есем''' — мәтдәләрҙең дүрт агрегат хәленең береһе, башҡа агрегат хәлдәрҙәге матдәләрҙән (шыйыҡлыҡ, газ, плазма) формаһын һаҡлауы һәм тигеҙләнеш торошо тирәләй бәләкәй тирбәлеүҙәр башҡарыусы  [[атом]]дарҙың йылылыҡ хәрәкәте характеры менән айырыла<ref name="rosnano">{{cite web|url=http://thesaurus.rusnano.com/wiki/article1779|title=Твёрдое тело|author=Стрелецкий Алексей Владимирович, Наймушина Дарья Анатольевна|publisher=[[Роснано]]|accessdate=2012-03-08|archiveurl=http://www.webcitation.org/684lnIMzp|archivedate=2012-05-31}}</ref>.
+'''Ҡаты есем''' — мәтдәләрҙең дүрт агрегат хәленең береһе, башҡа агрегат хәлдәрҙәге матдәләрҙән (шыйыҡлыҡ, газ, плазма) формаһын һаҡлауы һәм тигеҙләнеш торошо тирәләй бәләкәй тирбәлеүҙәр башҡарыусы [[атом]]дарҙың йылылыҡ хәрәкәте характеры менән айырыла<ref name="rosnano">{{cite web|url=http://thesaurus.rusnano.com/wiki/article1779|title=Твёрдое тело|author=Стрелецкий Алексей Владимирович, Наймушина Дарья Анатольевна|publisher=[[Роснано]]|accessdate=2012-03-08|archiveurl=http://www.webcitation.org/684lnIMzp|archivedate=2012-05-31}}</ref>.
-Ҡаты есемдәрҙе кристалл һәм аморф  есемдәргә   айырып йөрөтәләр.  Физиканың ҡаты есемдәрҙең составын һәм эске төҙөлөшөн өйрәнеүсе бүлеге ҡаты есемдәр физикаһы тип йөрөтөлә. Ҡаты есемдең тәьҫир , йә иһә хәрәкәт  ваҡытында формаһы үҙгәреүҙе айырым фән - ҡаты  (деформацияланыусы) есем механикаһы өйрәнә. Абсолют  ҡаты есемдең хәрәкәте менән өсөнсө фән- ҡаты есем кинематикаһы шөғөлләнә.
+Ҡаты есемдәрҙе кристалл һәм аморф есемдәргә айырып йөрөтәләр. Физиканың ҡаты есемдәрҙең составын һәм эске төҙөлөшөн өйрәнеүсе бүлеге ҡаты есемдәр физикаһы тип йөрөтөлә. Ҡаты есемдең тәьҫир, йә иһә хәрәкәт ваҡытында формаһы үҙгәреүҙе айырым фән — ҡаты (деформацияланыусы) есем механикаһы өйрәнә. Абсолют ҡаты есемдең хәрәкәте менән өсөнсө фән- ҡаты есем кинематикаһы шөғөлләнә.
-Кешеләр эшләгән техник ҡоролмаларҙа ҡаты есемдең төрлө сифаттары иҫәпкә алып, ҡулланыла . Элек ҡаты есем конструкцияға яраҡлы материал  итеп файҙаланылған һәм уны ҡулланғанда тәү сиратта  уның һиҙелеп торған механик сифаттарын  -  ҡатылығын, массаһын, йомшаҡлыҡ- үҙлелеген (пластичность),һығылмалығын, муртлыҡ- ыуалыусанлығын  иҫәпкә алғандар .  Хәҙер ҙә донъяла ҡаты есемде ҡулланғанда уның физик сифаттарын иҫәпкә алалар, ләкин улар күп ваҡыт лабораторияла тикшеренеүҙәр һөҙөтәһендә генә асыҡлана .
+Кешеләр эшләгән техник ҡоролмаларҙа ҡаты есемдең төрлө сифаттары иҫәпкә алып, ҡулланыла. Элек ҡаты есем конструкцияға яраҡлы материал итеп файҙаланылған һәм уны ҡулланғанда тәү сиратта уның һиҙелеп торған механик сифаттарын — ҡатылығын, массаһын, йомшаҡлыҡ — үҙлелеген (пластичность), һығылмалығын, муртлыҡ — ыуалыусанлығын иҫәпкә алғандар. Хәҙер ҙә донъяла ҡаты есемде ҡулланғанда уның физик сифаттарын иҫәпкә алалар, ләкин улар күп ваҡыт лабораторияла тикшеренеүҙәр һөҙөтәһендә генә асыҡлана.
-'''Ҡаты есем''' — матдәнең дүрт агрегат хәленең береһе. Ҡаты есемдең [[Молекула|молекулалары]] бер-береһенә яҡын урынлашҡан, улар үҙ урынында тирбәлә алалар. Ҡаты есемдәр билдәле формала була, формаларын тик көс ҡулланғанда ғына үҙгәртәләр. Ағым тип аталған осраҡлы рәүештә хәрәкәт итә алған [[шыйыҡса]] һәм [[Газ|газдарҙан]] ҡаты есемдәрҙең төп айырмаһы ошо.
+'''Ҡаты есем''' — матдәнең дүрт агрегат хәленең береһе. Ҡаты есемдең [[Молекула|молекулалары]] бер-береһенә яҡын урынлашҡан, улар үҙ урынында тирбәлә алалар. Ҡаты есемдәр билдәле формала була, формаларын тик көс ҡулланғанда ғына үҙгәртәләр. Ағым тип аталған осраҡлы рәүештә хәрәкәт итә алған [[шыйыҡса]] һәм [[Газ|газдарҙан]] ҡаты есемдәрҙең төп айырмаһы ошо.
 [[Файл:Solid.png|справа|мини|200x200пкс|Ҡаты есемдә молекулалалар урынлашыуын күрһәткән диаграмма]]
 Ҡаты есемдең [[шыйыҡса]] хәленә килеү процессы иреү тип атала. Шыйыҡса туңғас ҡаты есемгә әүерелә. Ҡоро боҙ тип аталған матдәләр шайыҡса фазаһына күсмәй генә газға әйләнә ала. Был процесс ''сублимация'' тип атала.
 == Ҡаты есемдәр төрҙәре ==
-Ҡаты есемдең [[Атом|атомдары]] араһында бәйләнеш көсө төрлөсә булыуы мөмкин. Мәҫәлән, аш тоҙонда натрий һәм хлор иондары ''ион бәйләнеш'' менән бәйләнгән. Алмас һәм кремний атомдары электрондарҙы үҙ-ара бүлешеп ''ковалент бәйләнеш'' барлыҡҡа килтерә. Металдарҙа атомдарҙы электрондар ''металл бәйләнеше'' менән тотоп тора. Ҡайһа бер ҡаты есемдәрҙә һәм [[Органик химия|органик матдәләрҙә]] молекулар тирәләй поляризацияларған электрон болото барлыҡҡа килтерә һәм молекулалар ''"Ван дер Вааальс көсө" ''менән бәйләнгән булалар. Ҡаты есемдәрҙең күп төрлөлөгө молекулалар араһындағы бәйләнеш төрөнә бәйле.
+Ҡаты есемдең [[Атом|атомдары]] араһында бәйләнеш көсө төрлөсә булыуы мөмкин. Мәҫәлән, аш тоҙонда натрий һәм хлор иондары ''ион бәйләнеш'' менән бәйләнгән. Алмас һәм кремний атомдары электрондарҙы үҙ-ара бүлешеп ''ковалент бәйләнеш'' барлыҡҡа килтерә. Металдарҙа атомдарҙы электрондар ''металл бәйләнеше'' менән тотоп тора. Ҡайһа бер ҡаты есемдәрҙә һәм [[Органик химия|органик матдәләрҙә]] молекулар тирәләй поляризацияларған электрон болото барлыҡҡа килтерә һәм молекулалар ''«Ван дер Вааальс көсө» ''менән бәйләнгән булалар. Ҡаты есемдәрҙең күп төрлөлөгө молекулалар араһындағы бәйләнеш төрөнә бәйле.
 === Металдар ===
 [[Файл:Chrysler_Building_detail.jpg|справа|мини|Ҡорос кирбестәрҙән төҙөлгән Крайслер-билдинг бинаһының түбәһе, Нью-Йорк.]]
-Күпселек металдар ныҡлы һәм тығыҙ, улар электр һәм йылылыҡты яҡшы үткәргестәр. [[Химик элементтарҙың периодик системаһы|Периодик таблицала]] борҙан полонийға ҡәҙәр диоганаль үткәрһәк, таблицаның һул яғында металдар буласаҡ. Ике һәм унан артығыраҡ металдар ҡушылмаһы ''иретмә ''тип атала.
+Күпселек металдар ныҡлы һәм тығыҙ, улар электр һәм йылылыҡты яҡшы үткәргестәр. [[Химик элементтарҙың периодик системаһы|Периодик таблицала]] борҙан полонийға ҡәҙәр диоганаль үткәрһәк, таблицаның һул яғында металдар буласаҡ. Ике һәм унан артығыраҡ металдар ҡушылмаһы ''иретмә'' тип атала.
-Кешеләр металдарҙы борон замандан уҡ төрлө маҡсатта ҡулланған. Металдарҙың ныҡлылығы һәм һығылмалалағы биналар төҙөлөшөндә, эш ҡоралдары һәм транспорт етештереүҙә, торбалар һәм тимер юлы төҙөлөшөндә киң ҡулланыла. [[Тимер]] һәм [[алюмин]] — иң киң ҡулланылған металдар. Улар, шулай уҡ Ер ҡабығында киң таралған элементтар. Тимер [[ҡорос]] хәлендә йышыраҡ ҡулланыла. Составында 2,1% [[углерод]] иремәһе булған тимер ҡорос тип атала.
+Кешеләр металдарҙы борон замандан уҡ төрлө маҡсатта ҡулланған. Металдарҙың ныҡлылығы һәм һығылмалалағы биналар төҙөлөшөндә, эш ҡоралдары һәм транспорт етештереүҙә, торбалар һәм тимер юлы төҙөлөшөндә киң ҡулланыла. [[Тимер]] һәм [[алюмин]] — иң киң ҡулланылған металдар. Улар, шулай уҡ Ер ҡабығында киң таралған элементтар. Тимер [[ҡорос]] хәлендә йышыраҡ ҡулланыла. Составында 2,1 % [[углерод]] иремәһе булған тимер ҡорос тип атала.
 Металдар яҡшы ''электр үткәргес'' булғанға күрә, [[электр]] [[Энергия|энергияһын]] алыҫ араларға юғалтыуһыҙ тапшырыу өсөн металл сымдар ҡалланыла. Металдарҙың ''йылы үткәреү'' үҙенсәлеге булғанға, аҙыҡ бешереү өсөн металдан һауыт-һаба эшләйҙәр.
@@ 25 юл: / 25 юл: @@
 === Минералдар ===
 [[Файл:Different_minerals.jpg|справа|мини|Төрлө минералдар коллекцияһы]]
-Минералдар — төрлө [[Геология|геологик]] осорҙа юғары баҫым аҫтында барлыҡҡа килгән ҡаты есемдәр. Ысын минерал булыу өсөн есемдең кристалл структураһы һәм бер төрлө физик үҙенсәлеге булырға тейеш. Минералдар ябай элементтарҙан, [[Тоҙҙар|тоҙҙарҙан]] һәм меңләгән формаһы булған селикаттарҙан составы буйынса айырылы. [[Тау тоҡомо|Тау тоҡомдары]] — даимим химик составы булмаған, осраҡлы минералдарҙан тора. Ер ҡабығы кварц ( SiO 2  кристалы), ҡыр шпаты, слюда, хлорит, каолин, кальцит, эпидот, оливин , авгит , ялған мәғдән, магнетит, гематит, лимонит һәм башҡа файҙалы ҡаҙылмаларҙан тора. Ҡыр шпаты, слюда һәм кварц тәбиғәттә киң таралған минералдар, ә ҡайһы бер минералдар тик донъяның тик айырым өлкәләрендә генә табыла. Селикаттар — иң киң таралған минералдар төркөмө (≥95%  тау тоҡомдары  силикаттан тора). Составында күпселек [[кремний]] һәм [[кислород]], бер аҙ [[алюмин]], магний, [[тимер]], [[кальций]] һәм башҡа металдар бар.
+Минералдар — төрлө [[Геология|геологик]] осорҙа юғары баҫым аҫтында барлыҡҡа килгән ҡаты есемдәр. Ысын минерал булыу өсөн есемдең кристалл структураһы һәм бер төрлө физик үҙенсәлеге булырға тейеш. Минералдар ябай элементтарҙан, [[Тоҙҙар|тоҙҙарҙан]] һәм меңләгән формаһы булған селикаттарҙан составы буйынса айырылы. [[Тау тоҡомо|Тау тоҡомдары]] — даимим химик составы булмаған, осраҡлы минералдарҙан тора. Ер ҡабығы кварц (SiO 2 кристалы), ҡыр шпаты, слюда, хлорит, каолин, кальцит, эпидот, оливин, авгит, ялған мәғдән, магнетит, гематит, лимонит һәм башҡа файҙалы ҡаҙылмаларҙан тора. Ҡыр шпаты, слюда һәм кварц тәбиғәттә киң таралған минералдар, ә ҡайһы бер минералдар тик донъяның тик айырым өлкәләрендә генә табыла. Селикаттар — иң киң таралған минералдар төркөмө (≥95 % тау тоҡомдары силикаттан тора). Составында күпселек [[кремний]] һәм [[кислород]], бер аҙ [[алюминий]], магний, [[тимер]], [[кальций]] һәм башҡа металдар бар.
 == Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
-* [[Шыйыҡса|Шайыҡса]]
+* [[Шыйыҡса]]
 * [[Газ]]
 * [[Плазма]]
+== Һылтанмалар ==
-== Башҡа сайттар ==
 * {{Cite web|title=Phases of Matter|url=http://www.grc.nasa.gov/WWW/K-12/airplane/state.html|publisher=NASA|accessdate=2011-05-04}}
 [[Категория:Тотош мөхит механикаһы]]