Almaniyanın birləşdirilməsi (1871)

Almaniya imperiyası 1871–1918-ci illərdə

Almaniyanın birləşdirilməsi — 1871-ci ildə alman xalqlarının yaşadığı bir neçə onlarla müstəqil dövlətin Prussiya krallığı ətrafında birləşərək Almaniya imperiyası federal dövlətinin yaradılması.

Almaniyanın siyasi və inzibati cəhətdən inteqrasiya olunmuş bir dövlət halına gəlməsi 1871-ci il 18 yanvar tarixində Fransanın Versal sarayındakı Güzgülü salonda elan edildi. Avstriya xaric olmaqla, bütün alman dövlətlərinin şahzadələri Fransa–Prussiya müharibəsinin nəticəsində Fransanın təslim olmasından sonra bir yerə gələrək Prussiya kralı I Vilhelmi alman imperatoru elan etdilər. Qeyri-rəsmi olaraq, alman dilli dövlətlərin de-fakto federativ sistemə keçməsi prosesi gedirdi. Bu proses alman dövlətlərindəki əsilzadələrin istəyindən asılı olaraq, bəzən sürətlənir, bəzənsə yavaşlayırdı. Bu proses müxtəlif partiyaların təxminən bir əsr davam edən avtokratik eksperimentlər üzərindəki öz maraqları, Müqəddəs Roma imperiyasının süqutunu sürətləndirən Napoleon müharibələri və alman millətçiliyinin yüksəlişi ilə müşahidə edilirdi.

Birləşmə nəticəsində yeni millətin üzvləri arasında dini, dlinqivistik, sosial və mədəni fərqlərin olduğunu ortaya çıxardı. Bu zaman 1871-ci il birləşməsinin daha böyük birləşmə prosesinin bir anını təmsil etdiyi təklif edildi. Müqəddəs Roma imperiyası tez-tez "Bütün almanların imperiyası" adlandırılırdı. Müasir mənbələr isə onlara çox zaman "almanlar" deyə müraciət edirdi. İmperiyada əsilzadə şəxslərə "Almaniyanın şahzadəsi" və ya "Almanların şahzadəsi" deyə müraciət edilirdi. Almaniyanın yarandığı torpaqlar ilk öncələr Şərqi Frankiya adlanırdı və hələ Böyük Karlın dövründən etibarən kiçik krallıqlar formasında təşkil edilmişdi. Ölkənin ərazisinin əksəriyyəti dağlıq bölgələrdən ibarət idi və dağlarda təcrid edilmiş insanlar arasında uzun müddət davam etmiş dövr ərzində təhsil, linqivistika, mədəni və dini sahələrdə böyük fərqlər meydana çıxmışdı. XIX əsr boyunca nəqliyyat və kommunikasiya vasitələrinin inkişafı isə bu insanları bir-birinə daha yaxın etmişdi.

500 müstəqil dövlətin daxil olduğu Müqəddəs Roma imperiyasının hökmdarı II Frans Üçüncü koalisiya müharibəsi zamanı 1806-cı ilin 6 avqustunda hakimiyyətdən əl çəkdi. Bununla da imperiya süqut etdi. İmperiyanın hüquqi, adminstrativ və siyasi olaraq parçalanmasına və sona çatmasına baxmayaraq, keçmiş imperiyanın alman dilli əhalisi ümumi dilə, mədəniyyətə və hüquq adətinə sahib idi. Bunlar Napoleon müharibələri və Fransa inqilab müharibələri zamanı paylaşılan təcrübə sayəsində daha da artmışdı. Avropa liberalizmi birləşmə üçün sülalə və tək hakimiyyətliklə mübarizə aparacaq intellektual baza təklif edirdi. Bu cərəyanın alman təzahüründə isə müəyyən coğrafi regiondakı insanların dil, adət-ənənə və təhsil birliyinin vacibliyi vurğulanırdı. İqtisadi olaraq 1818-ci ildə Prussiya Gömrük İttifaqının (alm. Zollverein‎) yaradılması və sonradan Alman Konfederasiyasının genişlənərək, digər dövlətlərin də ona daxil olması dövlətlər arasındakı və daxilindəki mübarizəni bir qədər azaltdı. İnkişaf etməkdə olan nəqliyyat növləri iş və əyləncə səyahətlərini əvvəlki dövrlərə nisbətən xeyli asanlaşdırdı və nəticədə Mərkəzi Avropada alman dillilərin bir-biriləri ilə bəzən toqquşmalara səbəb olan kontaktları çoxaldı.

1814–1815-ci illər Napoleon müharibələrindən sonra keçirilən Vyana konqresindən sonra Mərkəzi Avropada Avstriyanın üstünlüyü təsbit edildi. Vyana danışıqları aparan tərəflər Prussiyanın Alman dövlətləri daxilində və içərisində böyüyən gücünü nəzərə almadılar və Prussiyanın Alman xalqlarının liderliyi üçün Avstriyaya meydan oxuyacağını düşünmədilər. Alman dualizmi birləşmə probleminin iki həll yolunu təqdim edirdi. "Alman sualı" adlanan bu məsələyə görə Almaniyanın birləşməsinin iki planı var idi: Avstriyanın daxil olmadığı Kiçik Almaniya (alm. Kleindeutsche Lösung‎) və Avstriyanın da daxil olduğu Böyük Almaniya (alm. Großdeutsche Lösung‎).

Tarixçilər Otto fon Bismarkın 1866-cı il Şimali Alman Konfederasiyasını sadəcə daha da genişləndirmək üçünmü, yoxsa bütün almanları bir müstəqil dövlətdə toplamaq üçünmü mübarizə apardığını müzakirə edirlər. Gəlinən nəticə odur ki, Bismarkın realpolitikinə əlavə güc qatan faktorlar erkən müasir hökumətlərin XIX əsrdəki siyasəti, iqtisadiyyatı, hərbi sahəni və diplomatik münasibətləri yenidən təşkil etməsinə səbəb oldu. Danimarka və fransız millətçiliyi alman birliyi hissinin qabarmasına gətirib çıxarırdı. Başda Prussiya olmaqla, alman dövlətlərinin 3 regional müharibədəki hərbi uğurları insanlarda özünəinam və qürur hissinin baş qaldırmasına səbəb oldu. Siyasətçilər isə bundan birləşmə yönündə istifadə edə bildilər. Bu təcrübə Napoleon müharibələrində, xüsusən də 1813–14-cü illərin Azadlıq müharibəsindəki qarşılıqlı uğurlar xatirəsini əks etdirirdi. Almaniyanın 1871-ci ildə siyasi və adminstrativ olaraq Avstriyasız yaradılması dualizm problemini ən azından müvəqqəti olaraq həll etdi.

Qısa xronologiya

Alman millətini təcəssüm etdirən Germania. Flipp Veytin (1834–1836) fresko əsəridir. Alman Konfederasiyasının gerbindən qalxan tutub. Aşağıdakı qalxanlar isə Müqəddəs Roma imperiyasının 7 ənənəvi elektorunun qalxanlarıdır.

• 1797: Birinci Fransa Respublikası Birinci Koalisiya müharibəsinin sonunda Reyn çayının sol sahilini özünə birləşdirdi.
• 1802: İkinci koalisiya müharibəsinin nəticəsində Fransanın əvvəlki müharibənin sonunda özünə ərazilər birləşdirməsi digərləri tərəfindən qəbul edildi.
• 1804: Avstriyalı I Frans Napoleon Bonapartın 1804-cü ildə Birinci Fransa imperiyasını elan etməsinə cavab olaraq Avstriya imperiyasının yaradıldığını elan etdi.
• 1806: Üçüncü Koalisiya müharibəsinin nəticəsində I Napoleon Reynin şərq tərəfində bəzi torpaqları ələ keçirdi və Müqəddəs Roma imperiyasını fransız satellit dövləti olan Reyn Konfederasiyası ilə əvəz etdi.
• 1807: Prussiya Dördüncü Koalisiya müharibəsinin sonunda torpaqlarınnı təxminən yarısını itirdi.
• 1815: Napoleonun məğlub olmasından sonra keçirilən Vyana konqresinin qərarına əsasən alman dövlətləri Avstriya imperiyasının liderliyini etdiyi Alman Konfederasiyasına daxil edildi.
• 1819: Karlsbad qərarnaməsi ilə Alman dövləti yaratmaq üçün həyata keçirilən bütün növ pangermanist fəaliyyət qadağan edildi. Lakin Prussiya digər konfederasiya dövlətləri ilə birlikdə gömrük ittifaqı yaratdı.
• 1834: Prussiya rəhbərliyindəki Alman Gömrük İttifaqının (alm. Zollverein‎) öz əhatə dairəsini daha da genişləndirdi və demək olar ki, Avstriya imperiyasından başqa bütün Almaniya İttifaqı dövlətləri gömrük ittifaqına daxil oldu.
• 1848: Almaniya İttifaqının Berlin, Drezden, Frankfurt və s. kimi şəhərlərində çıxışların baş verməsi Prussiya kralı IV Fridrix Vilhelmi ittifaq üçün konstitutsiya vəd etməsinə gətirib çıxardı. Eyni zamanda, 1848-ci ildə Frankfurt parlamenti toplandı. Parlament Almaniyanın birləşdiyini elan etməyə cəhd etsə də, bu IV Fridrix Vilhelm tərəfindən rədd edildi. Almaniyanın birləşməsi məsələsində Avstriyanın daxil olmadığı Kiçik Almaniya (alm. Kleindeutsche Lösung‎) və Avstriyanın da daxil olduğu Böyük Almaniya (alm. Großdeutsche Lösung‎) problemi ortaya çıxdı.
• 1850: Prussiya krallığının təklifi ilə alman dövlətlərinin birləşdiyi qısaömürlü Erfurt Birliyi yaradıldı. Birliyin parlamenti Erfurt şəhərindəki Müqəddəs Avqustin kilsəsində açıldı və bu parlament 1850-ci ilin mart ayınnı 20-dən 29 aprelə qədər mövcud oldu. Bu ittifaq heç vaxt əsl hakimiyyətə sahib ola bilmədi və 1850-ci ilin 29 noyabr tarixində Avstriya ilə Prussiya arasında imzalanmış Olmütz razılaşması ilə tamamilə ortadan qaldırıldı. Bu razılaşmaya görə Prussiya Erfurt Birliyini ləğv etdi və Avstriyannı liderliyini etdiyi Almaniya ittifaqına qoşuldu.
• 1861–62: I Vilhelm Prussiya kralı olduqdan sonra 23 sentyabr 1862-ci ildə Otto fon Bismarkı xarici işlər naziri və əsas nazir təyin etdi. Bismark Almaniyanın Prussiya rəhbərliyində birləşməsini "qan və dəmir" siyasəti üzərində qurmağın tərəfdarı kimi tanınırdı.
• 1864: Danimarka krallığının Şlezviqi krallığa birləşdirməyə cəhd etməsi Prussiyanın etirazı ilə qarşılandı. Otto fon Bismarkın diplomatik gedişləri nəticəsində Avstriyada Danimarka ilə olan müharibəyə daxil edildi. Avstriya-Prussiya ittifaqı müharibədə qələbə qazandı. Avstriya ilə Prussiya arasında 1864-cü ildə imzalanmış Vyana razılaşmasına görə Şlezviq Prussiya idarəçiliyinə, Holşteyn isə Avstriya idarəçiliyinə keçdi.
• 1866: Bismark Avstriyanı Prussiya idarəçiliyi altında olan Şlezviqə müdaxilə etməkdə ittiham edirdi. Bu problemlər müharibəyə səbəb oldu. Prussiya qoşunları Holşteynə daxil oldu və beləliklə, Şlezviq-Holşteyn əyaləti tamamilə Prussiyanın tabeliyinə keçdi. Buna cavab olaraq Avstriya Prussiyaya müharibə elan etdi. Avstriya-Prussiya müharibəsində Avstriya qoşunları sürətli formada məğlub oldular. 1866-cı ildə imzalanmış Praqa sülhünə görə Alman ittifaqı ləğv edildi və Prussiya Şimali Alman İttifaqını yaratdı. Yeni yaradılmış ittifaqa Fransapərəst cənub krallıqları olan Bavariya, Baden və Vürttemvurqdan başqa, bütün alman dövlətləri daxil idi.
• 1870: Avstriya-Prussiya müharibəsi zamanı Fransa imperatoru neytral qalması qarşılığında Reynləndi istədi. Bundan sonra Bismark cənub krallıqlarını birləşdirmək üçün İspaniya varisliyi məsələsindən və Ems teleqramından istifadə etdi. Cavabında Fransa imperiyası Prussiyaya müharibə elan etdi.
• 1871: Fransa-Prussiya müharibəsi Prussiya qoşunlarının İkinci Fransa imperiyasının paytaxtı Parisi ələ keçirməsi ilə sonlandı. 1871-ci ildə imzalanmış Frankfurt müqaviləsi ilə Bavariya, Baden və Vürttemburq Şimali Alman İttifaqına daxil edildi. Bismark kral I Vilhelmi birləşmiş Almaniyanın imperatoru (Kayzer) elan etdi. Birləşmiş Almaniyaya Avstriya daxil deyildi. Alman qoşunlarının Parisdə olduğu dövrdə III Napoleonun rəhbəri olduğu İkinci imperiya süqut etdi və Adolf Tyer Üçüncü Fransa Respublikasının yaradıldığını elan etdi.

Almandilli Mərkəzi Avropa XIX əsrin əvvəllərində

Müqəddəs Roma imperiyasının 1789-cu ildəki xəritəsi. Xəritənin əksər hissəə Mahsburq monarxiyası torpaqlarından (narıncı) və Prussiya krallığı torpaqlarından (mavi) ibarətdir. Həmçinin xəritədə xeyli sayda olan kiçik dövlətlər də əks etdirilmişdir. Bir çoxu isə xəritədə görünməyəəck qədər kiçikdir.

1803-cü ildən əvvəl almandilli Mərkəzi Avropada 300 siyasi qurum mövcud idi. Onların əksəriyyəti ya Müqəddəs Roma imperiyasının bir hissəsi, ya da Habsburq irsinin dominionları vəziyyətində idi. Bu siyasi qurumların sərhədləri və strukturu müxtəlif və qəliz idi. Bu qurumlardan bəziləri Hohenhol ailəsinin müxtəlif qolları tərəfindən idarə olunurdu. Bura əraziləri kiçik olan dövlətlərdən tutmuş, sərhədləri dəqiq bilinən və böyük əraziyə malik olan Bavariya və Prussiya kimi krallıqlar da daxil idi. Onların idarəçilik formaları da müxtəlif idi: onlardan bəziləri güclü olan Auqsburq və ya kiçik olan Veil de Ştadt kimi azad imeriya şəhəri statusunda idi. Bu qurumların gücləri və təsir dairələri də kəskin fərqlənirdi. Bu qurumlara varlı Reyxenau abbatlığı, güclü Köln yepiskopluğu kimi, Vürttemburq kimi sülalə dövlətləri də daxil idi. Bu dövlətlərin əksəriyyəti Müqəddəs Roma imperiyasına daxil idi və onların sayı bəzən 1.000-ə qədər arta bilirdi. XV əsrdən sonra imperatoru seçmə haqqına sahib şahzadələr bəzi hallar istisna olmaqla, imperatorları yalnız Habsburqlardan seçməyə başladı. Almandilli dövlətlər arasında Müqəddəs Roma imperiyası problemləri və toqquşmaları həll edə biləcək hüquqi və adminstrativ rıçaklara sahib idi. Burada torpaq sahibləri ilə kəndlilər arasında olan problemlər, yurisdiksiya məsələləri həll edilirdi. İmperial dairələr vasitəsiylə dövlətlər qrupu regional maraq, iqtisadi və hərbi məsələləri həll edirdilər.

İkinci Koalisiya müharibəsi (1799–1802) imperial qüvvələrin və onun müttəfiqlərinin Napoleon tərəfindən məğlub edilməsi ilə nəticələndi. 1801-ci ildə imzalanmış Lunevill müqaviləsinə və 1803-cü il Mediadizasiyasına görə kilsəyə aid bölgələr dünyəviləşdirildi və əksər azad imperiya şəhərləri ləğv edildi. Onların əraziləri isə sülalə dövlətləri tərəfindən ələ keçirildi. Bu torpaq dəyişmələri Vurttenburqlə Badenin ərazilərinin genişlənməsinə səbəb oldu. 1806-cı ildə Prussiyanın ələ keçirilməsi, Prussiya və Rusiyanın Jena-Auerştedt döyüşlərində məğlub edilməsindən sonra Napoleon Pressburq müqaviləsini diktə etdi. Bu müqavilə ilə Reyn Konfederasiyası yaradıldı. Yüzlərlə kiçik dövlətin və cəngavər vilayətlərinin bu konfederasiya tərəfindən mənimsənilməsi imperiyada böhrana səbəb oldu. Nəticədə imperator imperiyanın ləğv edildiyini elan etdi.

Napoleonik sistemdə alman millətçiliyinin yüksəlişi

Xalqlar döyüşünə həsr edilmiş abidə. Alman xalqının Napoleon üzərindəki qələbəsinin 100 illiyi münasibətilə 1913-cü ildə ucaldılmışdır.

1804–1814-cü illərdəki fransız hegomoniyası zamanı yenidən təşkil edilmiş alman dövlətlərində alman millətçiliyi inkişaf etməyə başladı. Fransa hakimiyyəti altında yaşayan zaman formalaşan ortaq təcrübə sayəsində bütün almanlar arasında vahid alman dövləti yaratmaq istəyi güclənirdi. Alman filosofu Yohann Qotlib Fixte üçün

Dövlətlərin ilk, orijinal və həqiqi sərhədləri şübhəsiz ki, onların daxili sərhədləridir. Eyni dili danışanlar, hər hansı bir insan sənətinin başlamasından çox əvvəl, təbitəin özü tərəfindən görünməyən çox sayda bağla bir-birinə bağlanmış, bir-birilərini başa düşmüş və özlərini daha konkret formada başa düşmələrini təmin etmək üçün davam etmə gücünə sahib olmuşdurlar. Onlar bir-birilərinə aiddirlər və təbiəti etibarilə ayrılmaz bir bütündürlər.

Bu dövrlərdə ümumi dil millət üçün təməl kimi görülə bilərdi, lakin XIX əsri araşdıran müasir tarixçilərə görə bir neçə yüz dövlətdən ibarət olan almandilliləri bir millət kimi formalaşdırmaq üçün ümumi dil yetərli olmaya bilərdi. Almandilli Mərkəzi Avropa Fransa hakimiyyəti altında olarkən fransız işğalçıları qovmaq və öz torpaqları üzərində öz hakimiyyətlərini qurmaq ümumi məqsədə çevrilmişdi. Napoleonun Polşaya, İberiya yarımadasına və Qərbi Almaniyaya yürüşləri (1806–1807) və 1812-ci il Rusiya işğalı bir çox almanı, əsilzadəni və kəndlini yuxudan oyatdı. Napoleonun Kontinental bloka sistemi Mərkəzi Avropanın iqtisadiyyatını demək olar ki, məhv etmişdi. Rusiyanın işğalı üçün alman torpaqlarından 125.000 alman orduya cəlb edilmişdi. Bu şəxslərin əksəriyyətinin müharibədə həyatını itirməsi doğum sayının yüksək və ya aşağı olduğu bütün alman torpaqlarından Fransaya qarşı narazılığı daha da artırdı və almanlar artıq Fransadan azad Mərkəzi Avropa barədə daha ciddi düşünməyə başladılar. Lützov Könüllü Korpusu kimi tələbə silahlı dəstəsinin yaradılması buna nümunədir.

Rusiyadakı fransız məğlubiyyəti alman əsilzadələrini yenidən düşünməyə vadar etdi. 1813-cü ildə Napoleon alman torpaqlarına yenidən yürüşə çıxdı. Məqsəd isə almanları yenidən fransız orbitinə salmaq idi. VI Koalisiya müharibəsi və ya Azadlıq müharibəsinin kulminasiya nöqtəsi Xalqlar döyüşü oldu. 1813-cü ilin oktyabr ayında 500.000 döyüşçü 3 gün müddətində döyüşdü. Bu döyüş XIX əsr Avropa tarixinin ən böyük döyüşüdür. Döyüş Avstriya, Prussiya, Rusiya, Saksoniya və İsveç koalisiyasının qələbəsi və Fransanın Reynin şərqindəki hakimiyyətini itirməsi ilə nəticələndi. Reyn sahillərində Napoleon üzərindəki qələbə koalisiyanı hücumu davam etdirməyə vadar etdi. Uğurlu hərbi əməliyyatlardan sonra Napoleon Elba adasına həbs edildi. 1815-ci ildəki Napoleonun yüz günü zamanı VII koalisiyanın qoşunları Vaterlo döyüşündə fransızları məğlub etdilər. Bu koalisiyada hersoq Vellinqtonun komandanlığı ilə ingilis qoşunları və Gebhard fon Blüçerin rəhbərliyi ilə Prussiya qoşunları da iştirak edirdi. Prussiya qoşunları döyüşdə xüsusilə fərqlənmişdilər. Liqni düzündəki döyüş zamanı yaşanılan geri çəkilmə zamanı göstərdiyi müqavimətə görə prussiyalılar fransızlar üzərindəki qələbədə mühüm rol oynamışdılar. Prussiya süvariləri 18 iyun boyunca qaçan fransızları təqib etdilər. Bleçerin qoşununun Vaterlodakı və Leypsiqdəki şücaəti bütün almanlarda qürur və özünəhörmət hissinin yüksəlməsinə səbəb oldu. Bu XIX əsrdə yaşayan Prussiyapərəst millətçi tarixçilərin Borussiya mifi barədə şərhlərinin əsas təməl daşı oldu.

Mərkəzi Avropanın yenidən qurulması və Alman dualizminin yüksəlməsi

Alman Konfederasiyanın gerbi (alm. Deutscher Bund‎)

Napoleonun məğlub edilməsindən sonra Vyana konqresində Avropanın siyasi-diplomatik sistemi yenidən təşkil edildi. Bu sistem qüvvələr balansına əsaslanırdı. Yeni sistem Avropanı təsir dairələrinə bölürdü və bu təsir dairələri bəzən italyanlar, almanlar kimi müxtəlif millətlərin çıxışlarının yatırılmasına səbəb olurdu. Genişləndirilmiş Prussiya və digər 38 irili-xırdalı dövlət Avstriyanın təsir dairəsinə salınmışdı. Konqres Avstriyanın rəhbərlik etdiyi və möhkəm olmayan Alman ittifaqını yaratdı. İttifaqa Frankfurtda yerləşən Federal Məclis başçılıq edirdi. Habsburqların imperial mövqeələrinə görə Avstriya imperatorları parlamentin də başçısı hesab edilirdi. Lakin Avstriya Prussiyanın imperiyanın siyasi sahəsinə XVIII əsrdəki çıxışını nəzərə almırdı. Brandenburq şahzadə-seçicisinin özünü Prussiya kralı elan etdiyi vaxtdan etibarən onların torpağı müharibələr və miras yolu ilə daim genişlənmişdi. Prussiyanın gücü Möhtəşəm Fridrixin hakimiyyəti zamanı Avstriya Mirası müharibəsi və Yeddiillik müharibə zamanı daha da artmışdı. Mariya Tereza və onun Müqəddəs Roma imperatoru olan oğlu II İosif Müqəddəs Roma imperiyasında Habsburq hegomonluğunu təmin etməyə çalışsa da, Fridrix Şahzadələr Birliyini (alm. Fürstenbund ‎) yaradaraq buna mane olmuşdu. Avstriya-Prussiya dualizminin kökü keçmiş imperial siyasətə əsaslanırdı. Onların qüvvələr balansı manevralarına nümunə olaraq Bavariya Mirası və ya xalqın adlandırdığı kimi desək, "Kartof müharibəsi"ni göstərmək olar. Müqəddəs Roma imperiyası dağıldıqdan sonra belə davam edən bu rəqabət XIX əsrdəki millətçilik hərəkatlarının inkişafına təsir göstərirdi.

Yenidənqurma problemləri

1817-ci ilin oktyabr ayında 500 tələbə 300 il əvvəl Martin Lüterin sığındığı Vartburq qalasına yürüş etdi. Bununla da Vartburq qalası alman milli xarakterinin simvolu seçildi.

Məclis və ya parlament adlandırmasına baxmayaraq, bu qurumun üzvləri seçilmiş nümayəndələr olaraq qəbul edilməməlidir. Dövlətlərin çoxunun konstitutsiyası yox idi, Baden hersoqluğu kimi bir çox dövlətlər də seçki hüququ böyük əmlak senzi tətbiq edilməklə əhalinin çox kiçik kişi əhalisinə aid edilirdi. Bundan əlavə, qeyri-praktik həll Prussiyanın ümumi sxemdə yeni statusunu əks etdirmədi. Prussiya ordusunun 1806-cı ildə Yena-Auerştedt döyüşündə məğlub olmasına baxmayaraq, Vaterlo döyüşündə xüsusi şücayət göstərmişdi. Odur ki, Prussiya özlərinin alman siyasətində xüsusi rol oynayacağını gözləyirdi.

Alman millətçiliyi Napoleon müharibələri zamanı daha da stimullaşmışdı və ilk dövrlərdə liberalizmlə müttəfiq vəziyyətində idi. Alman millətçiliyinin genişlənməsi alman dövlətlərində siyasi, sosial və mədəni dəyişikliklərə səbəb olmuşdu. Buna görə də bu millətçiliyin kökləri Napoleon müharibələri dövründə axtarılmalıdır.

Burşenşaft tələbə etirazları və 1817-ci ilin məşhur Vartburq qalası etirazları Mərkəzi Avropadakı almandillilər arasındakı birlik hissini daha da artırdı. Bundan əlavə, 1813-cü ilin alman kompaniyası zamanı bəzən üstüörtülü, bəzənsə açıq formada verilən sözlər almanlar arasında siyasi məsələlərə qarışmaq istəyinin artmasına səbəb olmuşdu. İnsanlar siyasi məsələlərə qarışmaqla sülh təmin edildikdən sonra suverenliklərini bərpa edəcəklərinə ümid edirdilər. Millətçi tələbə təşkilatlarının təşviqatı mühafizəkar liderlər olan Klemens Metternixin milli sentimentin yüksəlişindən qorxuya düşməsinə səbəb oldu. 1819-cu ilin martında mühafizəkar dramaturq Auqust fon Kotzebuenin millətçi tələbə tərəfindən qətlə yetirilməsi və Nassaunu rəhbəri Karl fon İbellə qarşı uğursuz sui-qəsd 1819-cu ilin 20 sentyabrında Karlsbad qərarnamələrinin verilməsinə səbəb oldu. Bu qərarnamələrlə alman universitetlərində liberal və millətçi hərəkatlar qadağan olunur, monarxiyaya qarşı olan hərəkatlara qarşı qatı mübarizə başladılırdı. Qərarnamələrin bir məqsədi də milli hərəkata intelektualların rəhbərlik etməsinə mane olmaq idi.

Metternix liberal və millətçi hərəkatın yüksəlişinə son qoymaq və mətbuatın azadlığını məhdudlaşdırmaq üçün mühafizəkarların sui-qəsdlər zamanı yaranan qəzəbindən istifadə etmişdi. Nəticədə, qərarnamələr Burşenşaftın yeraltına çəkilməsinə, millətçi materiallar nəşrinin azalmasına, mətbuatda senzuranın artmasına, fərdi azadlığın məhdudlaşdırılmasına, universitetlərdə millətçi diskurslarda akademik çıxışlara qadağa gətirilməsinə səbəb oldu. Qərarnamələr dövründə yaşamış İohann Jozef fon Görres yazdığı Almaniya və inqilab əsərində ictimai rəyin qarşısını almağın həm qeyri-mümkün, həm də arzuolunmaz olduğunu bildirirdi.

İqtisadi əməkdaşlıq: Gömrük İttifaqı

Alman Konfederasiyasının sərhədləri. Prussiya mavi, Avstriya-Macarıstan sarı, qalanları isə bozdur.

Alman dövlətlərinin birləşməsində bir digər açar inistitut Gömrük İttifaqı olmuşdur. İttifaq ilk dəfə 1818-ci ildə Prussiyanın maliyyə naziri Hans Qraf fon Bülov tərəfindən yaradılmışdı. İttifaq tədricən, Prussiyaya və Hohensollernlərin bütün ərazilərinə yayıldı. Sonrakı 30 il müddətində isə bütün alman dövlətləri də ittifaqa qoşuldular. İttifaq alman dövlətləri arasındakı proteksionist bariyerlərin aradan qaldırılmasına, dövlətlər arasında xammal mübadiləsinin və hazır materialların alqı-satqısına şərait yaratdı. Bunlar isə öz növbəsində alman dövlətləri arasındakı nəqliyyat problemlərinin ortadan qalxmasına və gediş-gəlişin rahatlaşmasına səbəb oldu. Artıq sərhədləri aşmaq daha rahat və sərfəli oldu. Bu alman dövlətlərinin ərazisində sənaye mərkəzlərinin yaranmasına gətirib çıxardı. Prussiya ərazisindəki sənaye mərkəzləri Reynlənddə, Rur vadisində və Saar bölgəsində yerləşirdi. Dəniz sahilindən kənarda olan dövlətlər ittifaqa çox tez qoşuldular. Sahildə yerləşən bəzi dövlətlər isə dənizə girmə tarifi məsələlərinə görə ittifaqa üzv olmadılar. Daha sonra, 1836-cı ildə Avstriyadan başqa bütün Prussiyadan cənubda yerləşən dövlətlər ittifaqa qoşuldular.

Buna qarşılıq, sahil dövlətləri onsuzda beynəlxalq ticarət yollarına heç bir vergi ödəmədən daxil olma imkanlarına sahib idilər. Onlar Gömrük İttifaqına daxil olacaqları halda müxtəlif vergi verməli olacaqlarını bilirdilər. Buna görə də öz istehsalçı və istehlakçılarını əlavə vergilərlə yükləmək istəmirdilər. Şimal sahilində yerləşən Hannover özünün Vergi Birliyi (alm. Steuerverein‎) adlı ittifaqını formalaşdırdı. 1834-cü ildə Brunsvik, 1836-cı ildə isə Oldenburq bu ittifaqa qoşuldu. Hazir məhsullara və dənizaşırı xam maddələrə olan xarici tariflər Gömrük İttifaqında aşağı idi. Beləliklə, Brunsvik 1842-ci ildə, Hannover və Oldenburq 1854-cü ildə ittifaqa qoşuldu. Avstriya-Prussiya müharibəsindən sonra Şlezviq, Holşteyn və Lauenburq Prussiya tərəfindən birləşdirildi və onlar Gömrük İttifaqına əlavə edildilər. Bu zaman iki Meklenburq dövləti və şəhər dövlətlər olan Hamburq və Bremen hələ də ittifaqa qoşulmamışdı. Bu dövlətlər xarici ticarətə güvənirdilər, buna görə də onların ittifaqa qoşulması prosesi gecikirdi. Nəhayət, 1867-ci ildə Meklenburqlar, 1888-ci ildə isə Bremen və Hamburq ittifaqa qoşuldu.

Yollar və dəmiryolları

Bu şəkil 1834-cü ildə bir çox alman dövlətində tətbiq edilən vergiyə görə satirik üslubda çəkilmişdir. Bi rçox dövlət o qədər balaca idi ki, bəzən tacirlər mallarını 1 gündə 2–3 dəfə boşaldıb yenidən yükləyirdilər.

XIX əsrdə alman yolları xeyli dərəcədə bərbad vəziyyətdə idi. Yerli və xarici səyahətçilər hərbi əməliyyatlar zamanı orduların rahat hərəkət etməsi üçün nəzərdə tutulmuş və Heerstraben adlanan yolların istifadəyə yararsız olmasından şikayətlənirdilər. Alman dövlətlərinin hərbi baxımdan yenidən inkişaf etməyə başlamasından sonra yollar da inkişaf etməyə başladı. 1816-cı ildə 3.800 km olan ümumi yol uzunluğu 1852-ci ildə 16.600 km-ə çatmışdı. Yol infrastrukturunun bu sürətlə inkişafının əsas səbəblərindən biri də makadam adlanan şose yolunun kəşfi idi. 1835-ci ildə Henrix fon Qaqern yolların siyasət bədəninin damar və arteriyaları olduğunu, onun azadlığı, müstəqilliyi və rifahı dəstəklədiyini yazırdı. İnsan səyahət edir, digər insanlarla qatarlarda, restoranlarda, otellərdə, Baden-Baden kimi spa mərkəzlərində bir araya gəlirdilər. Su nəqliyyatı da xeyli dərəcədə inkişaf etmişdi. Napoleonun əmri ilə Reyn üzərindəki blokadalar aradan qaldırılmışdı. 1820-ci illərdən etibarən gəmilərdə buxar mühərriklərinin istifadəsinə başlanılmışdı. Bundan əvvəl isə əziyyətli insan və ya heyvan gücündən istifadə olunurdu. 1846-cı ildə alman çaylarında və Boden gölündə 180 buxar mühərrikli gəmi üzürdü. Danub, Vezer və Elba çayları arasındakı əlaqə kanalları da genişləndirilmişdi.

Bütün bu məsələlər nə qədər vacib olsa da, dəmiryollarının əhəmiyyəti ilə müqayisə belə oluna bilməz. Alman iqtisadçısı Fredrix List birinin digəri ilə əlaqəsinin vacibliyini vurğulamaq üçün dəmiryolları ilə Gömrük İttifaqını "Siam əkizləri" adlandırmışdı. O, tək deyildi. Şair Auqust Henrix Hoffmann fon Fallersleben siyasət və ya diplomatiyadan daha çox Alman birliyinə xidmət edən şeylərdən bəhs edən poema yazmış və orada Gömrük İttifaqının müsbət cəhətlərini vurğulamışdı. İkinci imperiyanın tarixçiləri dəmiryollarına ölkənin birləşməsindəki roluna görə xüsusi yanaşırdılar. Millətçi novella yazıçısı Vilhelm Raab yazırdı:

Alman imperiyası ilk dəmiryolunun inşası ilə qurulmuşdur.

Lakin heç də hamı dəmiryollarını xoş qarşılamırdı. Prussiya kralı III Fridrix Uilyam Berlindən Potsdama bir neçə saat tez səyahət etməkdə heç bir avantaj görmürdü. Metternix isə ümumiyyətlə qatara minməyi rədd etmişdi. Bəziləri isə dəmiryollarının torpaq örtüyünü təhdid edən "şeytan" olmasından narahat idilər. Nikolaus Lenau 1838-ci ildə yazdığı "Yaza" (alm. Frühling‎) əsərində qatarların alman meşələrinin əbədi və rahatladıcı sükünətini pozmasından şikayətlənirdi.

Almaniyanın torpaqlarında ilk sərnişin və ya yük dəmir yolu xətti olan Bavariya Lüdviq Dəmiryolu, 1835-ci ildə Nürnberq və Fürthi birləşdirirdi. Xəttin cəmi 6 km olmasına və gediş-gəlişin yalnız gündüz vaxtı olmasına baxmayaraq, onun ucuzluğu və rahatlığı sübut edildi. Növbəti 3 il ərzində daha 141 km dəmiryolu xətti çəkildi. Bu rəqəm 1840-cı ilə qədər 462 km-ə, 1860-cı ilə qədər isə 11.157 km-a çatdı. Coğrafi mərkəzlərin (məsələn paytaxtlar kimi) olmadığına görə dəmiryolu xətləri tor formasında qəsəbələrlə şəhərlər arasında, regionlarla iri regionlar arasında və s. çəkilirdi. Dəmiryolları xəttinin genişlənməsi daşınan malların xərcinin də azalmasına səbəb olurdu. Daşınan hər ton malın xərci 1840-cı ildə 18 pfenninqs idisə, 1870-ci ildə bu rəqəm 5 pfinninqsə bərabər idi. Dəmiryolları tez bir zamanda effekt verdi. Məsələn, artıq xam maddələr Rur vadisindən aşağı və ya yuxarı boşaldılıb yenidən yüklənmədən danışa bilərdi. Dəmiryolları xətləri əmtəələrə tələbat yaratmaqla və ticarəti asanlaşdırmaqla iqtisadi fəaliyyəti stimullaşdırdı. 1850-ci ildə ölkədaxili yükdaşıma sahəsində dəniz və ya hər hansısa su yolu ilə dəmiryoluna nisbətdə 3 dəfə çox yük daşınırdı. 1870-ci ildə isə vəziyyət tamamilə dəyişmişdi. Artıq dəmiryolları su yükdaşıma vasitələrinə nisbətən 4 dəfə çox yük daşıyırdı. Dəmiryolu səyahəti şəhərlərindən görünüşündə, insanların səyahət tərzində dəyişiliklərə səbəb oldu. Onun təsirləri ən çox doğum olan yerdən ən az doğum olan yerlərdə belə sosioloji anlamda hiss olundu. Almaniyanın ucqar bölgələrinə 1890-cı ilə qədər dəmiryollarının çəkilməməsinə baxmayaraq, əhalinin çox olduğu, manufaktura və istehsalat mərkəzləri olan hər bir yer 1865-ci ilə qədər dəmieyolu ilə təmin edilmişdi.

Coğrafiya, vətənpərvərlik və dil

Alman linqivistik ərazisi (yaşıl və siyasi xəritəsi (1841).

Səyahət etmənin asanlaşması almanlara birləşmə üçün dildən başqa da əsaslar tapmasına şərait yaratdı. Qrimm adlı lüğət yaradan Qrimm qardaşları bütün alman dövlətlərini gəzərək alman xalqının hekayələrini və nağıllarını toplayırdılar. Karl Baedeker yazdığı kitabda Mərkəzi Avropadakı şəhərlər, qalınacaq yerlər, gəzməli yerlər, qalaların və məşhur döyüşlərin qısa tarixi, yollar, cığırlar haqqında məlumat vermişdi.

Alman himninin müəllifi August Henrix Hoffman fon Fallerslebenin sözləri almanları təkcə dil baxımından yox, həmçinin coğrafi baxımdan da birləşməyə səsləyirdi. Rəsmi olaraq "Almanların mahnısı" (alm. Das Lied der Deutschen‎) adlandırılan himndə alman dövlətlərini alman millətinin xarakteristikası əsasında birləşməyə çağırılırdı.

Maks Şnekenburgerin müəllifi olduğu "Reynə baxış" (alm. Die Wacht am Rhein‎) kimi şerlərdə almanlıq dillə limitlənmirdi və coğrafi bölgəyə fokuslanmağı təbliğ edirdi. Şnekenburger "Reynə baxış" şeri barədə yazırdı ki, bu şer Reynin Fransanın təbii şərq sərhədləri olması barədə iddialarına vətənpərvər cavabıdır. Bu dövrdə yazılmış digər əsərlərdə də bütün almanlar Reyni qorumağa çağırılırdı. Aleksandr fon Humboldt insanın coğrafiya ilə əlaqəli formalaşdığını iddia edirdi. Bu fikirlə eyni vaxtda köhnə qalaları və tarixi yerləri qorumaq üçün hərəkətlər meydana gəldi. Bunlar xüsusilə Fransa və İspaniya ilə bu qədər qarşıdurmanın olduğu Reynlənda yönəlmişdi.

Vormarz və XIX əsr liberalizmi

Avstriya və Prussiyanın polis-dövlət olduğu və 1848-ci il inqilabından əvvəlki senzuranın geniş yayıldığı dövr daha çox Vormarz adlanır. Almanca olan bu sözün mənası "Martdan əvvəl" deməkdir. Burada 1848-ci ilin martı nəzərdə tutulur. Bu dövrdə Avropa liberalizmi geniş vüsət aldı; gündəliyə iqtisadi, sosial və siyasi məsələlər daxil edildi. Vormärzdakı əksər Avropa liberalları millətçi prinsiplər altında birləşməyə çalışır və kapitalizmə keçidi təşviq edirdilər. Gündəlikdəki digər məsələlər arasında kişilərə aid seçki hüquqlarının genişləndirilməsi də var idi. Onların radikallığı kişi seçki hüququ üzərində cəmləşmişdi. Seçki hüququnun nə qədər genişlənməsi tələb olunurdusa, həmin şəxs və ya qrup bir o qədər radikal hesab edilirdi.

Hambax Festivalı: liberal millətçilik və mühafizəkar reaksiya

Millətçi iştirakçılar Hambax qalasına doğru yürüş edir (1832). İştirakçılar arasında tələbələr, sənət sahibləri və onların həyat yoldaşları da var idi. onlar sonradan müasir Almaniyanın bayrağı olacaq gizli təşkilat Burşenşaftın bayraqlarını da özləri ilə aparırdılar.

Konservatilər tərəfindən olan reaksiyaya baxmayaraq, birləşmə idealları almandilli torpaqlarda xalqın suverenliyi ideyaları ilə birləşirdi. 1832-ci ildə keçirilən Hambax festivalına 30.000 insan qatılmışdı. İlk əvvəllər qəsəbə yarmarkası kimi təşkil edilən festivalda sonralar iştirakçılar qardaşlığı, azadlığı və milli birliyi qeyd etməyə toplaşdılar. İnsanlar qəsəbənin aşağı hissəsinə toplaşır və Hambax təpəliyində yerləşən qədim Hambax qalasına ziyarətə gedirdilər. Bu festival Bavariyanın Palatineyt bölgəsində təşkil edilirdi. Yürüş zamanı bayraqlar daşınır, təbillər açlışır və mahnılar oxunulurdu. İştirakçılar qalaya çatdıqdan sonra orada millətçi oratorlar tərəfindən mühazirələr oxunurdu. Mühazirəçilər içərisində müxtəlif şəxslər olurdu. Mühazirələrin yekun konteksti 1830-cu illərdəki alman millətçiliyi ilə İyul inqilabı dövründəki fransız millətçiliyi arasında funtamental fərqliliklərin olmasını vurğulamaqdan ibarət idi. Alman millətçiliyinin əsas fokuslandığı məsələ kimi isə sadə əhalinin savadlandırılması göstərilirdi. İnanılırdı ki, əgər əhaliyə ona nəyin lazım olması izah edilərsə, o, bunu özü əldə edəcəkdir. Hambax ritorikası alman millətçiliyinin sülhsevər təbiətinə xüsusi vurğu vururdu və onun məqsədinin fransız millətçiliyinin etdiyi kimi barikadalar qurmaq yox, qruplar arasında emosiyalara söykənən münasibətlər qurmaq olduğu bildirilirdi.

1819-cu ildə etdiyi kimi, Metternix Kotzebuenin qətlə yetirilməsindən sonra populyar Hambax nümayişlərindən mühavizəkarları sosial siyasətə salmaq üçün istifadə etdi. 1832-ci ilin 28 iyununda qəbul edilmiş "6 maddə"də monarxiya idarə üsulu bir daha təsbit edildi. 5 iyulda Frankfurt Məclisi daha 10 maddə də qəbul etdi. Bu maddələrlə mətbuat üzərindəki senzura, siyasi təşkilatların fəaliyyəti və ictimai fəaliyyət daha da limitləndirildi. Bundan əlavə, məclisə üzv dövlətlər sabit olmayan dövlətlərə hərbi yardım göndərmək barədə razılığa gəlmişdilər. Şahzadə Vred Bavariya ordusunun yarısını Palatneytdəki "çıxışları" yatırmaq üçün göndərmişdi. Xeyli sayda Hambax natiqləri həbs edilmiş, məhkəməyə çıxarılmış və həbs edilmişdi. Burşenşaft nümayəndəsi və hüquq tələbəsi olan Karl Henrix Brüggemən (1810–1887) həbs edilmiş və Prussiyaya göndərilmişdi. Buradakı məhkəmə zamanı ona ölüm hökmü oxunsa da, sonradan əhv edilmişdi.

Liberalizm və iqtisadi problemlərə cavab

Azadlıqları xeyli məhdudlaşdıran karlsbad qərarlarını tənqid edən şəkil.

Alman dövlətlərində bəzi faktorlar millətçiliyin yüksəlişinə mane olurdu. Alman İttifaqının üzvləri arasında, xüsusilə Prussiya və Avstriya arasındakı kommersiya və ticarət sahəsindəki sosio-iqtisadi rəqabət, aristokratik və torpaq sahibləri maraqları kimi insan tərəfindən yaradılmış faktorlar milltəçiliyin daha sürətlə inkişafına mane olurdu. Təbii faktorlar arasında isə 1830-cu illərdə baş verən və 1840-cı illərdə də təkrarlanan quraqlıq daxil idi. 1840-cı illərdəki quraqlıq ərzaq qıtlığına da səbəb olmuşdu. Vəziyyəti qəlizləşdirən bir digər səbəb isə sənayeləşmə və manufakturalaşma idi. İnsanlar iş axtarmaq və ya işləmək üçün öz kəndlərini boşaldır və şəhərlərə üz tuturdular. Orada həftə boyunca işlədikdən sonra həftəsonu üçün yenidən kəndlərinə geri dönürdülər. İnsanların bir yerdə davamlı qalmaması millətçiliyin inkişafına problem yaradırdı.

Adi insanların iqtisadi, sosial və mədəni keçidi, iqtisadi keçid prosesi zamanı meydana çıxmış iqtisadi problemlər və meteoroloji fəlakətlərin hamısı Mərkəzi Avropadakı problemlərin yaranmasına və ya böyüməsinə səbəb olurdu. 1840-cı illərdə bir çox hökumətin kartof xəstəliyinə və bir neçə mövsüm davam edən pis hava şəraiti nəticəsində meydana çıxan ərzaq böhranı ilə başa çıxa bilməməsi əksər insanları güclü və ya varlı insanların onların problemləri barədə fikirləşmədiklərini düşünmələrinə səbəb olmuşdu. Hakim dairələr artan narazılıqdan, böyüyən narahatlıqlardan, işçi sinfi arasındakı siyasi və sosial etirazlardan və ziyalıların narazılıqlarından narahatlıq hiss edirdi. Artan senzura, həbslər, sürgünlər və cəzalar yeni etirazlara səbəb olurdu. Görünən o idi ki, həm Avstriya, həm də Prussiya birləşmış Almaniyanı özləri qurmaq istəyirdilər və rəqibinin bu məqsədə çata bilməməsi üçün əllərindən gələn hər şeyi edəcəklər.

Birləşmə üçün ilk cəhdlər

Ən önəmlisi, həm 1817-ci il Vartburq rallisində, 1832-ci il həm də Hambax festivalında bəlli oldu ki, millətçilərin birləşmə üçün vahid və aydın proqramı yoxdur. Hambaxda mühazirə deyənlərin hər biri bir-birindən ayrı mövzulara toxundular. Onların birləşə bildikləri yeganə mövzu Almaniyanın birləşməli olduğu məsələsi idi. Bunun necə baş verəcəyi ilə bağlı vahid proqram isə yox idi. Qeyd olunurdu ki, əgər xalq savadlandırılarsa, o özü birləşəcəkdir. Bu isə özü-özlüyündə qeyri-müəyyəndir. Böyük mühazirələr, coşqulu tələbələr və təbiətdə təşkil edilmiş gəzintilər siyasi, bürokratik və adminstrativ aparata çevrilə bilmədi. Bir çox nitqlərdə konstitutsiyanın vacibliyi barədə danışılsa da, müzakirələrdən heç bir sənəd hasil olmadı. 1848-ci ildə millətçilər bu problemi həll etməyə çalışdılar.

1848-ci ilin alman inqilabları və Frankfurt parlamenti

Milli parlamenti seçmək üçün Frankfurt şəhərindəki Müqəddəs Paul kilsəsinə doğru hərəkət edən nümayəndələr.

1848–1849-cu illər inqilabları zamanı alman inqilabçıları bütün Almaniyanın bir konstitusiyada birləşməsini tələb edirdilər. İnqilabçılar xüsusən Reynlənddə müxtəlif hökumət orqanlarına təzyiq edərək konstitutsiya hazırlama hüququna malik məclisin çağırılmasını tələb edirdilər. Sol inqilabçılar hazırlanması arzulanan konstitutsiyanın bütün kişilərə seçki hüququ verəcəyinə, daimi milli parlament formalaşdıracağına və Almaniyanı ehtimal ki, Prussiyanın rəhbərliyində birləşdirəcəyinə ümid edirdilər. Bu məntiqli görünürdü. Çünki Prussiya alman dövlətlərindən ən güclüsü və coğrafi baxımdan ən böyüyü idi. Ümumi olaraq, mərkəz-sağ inqilabçılar isə öz dövlətlərində seçki hüququnun bir qədər genişləndirilməsini və "yumşaq" birləşməyə ümid edirdilər. Onların təzyiqləri müxtəlif mərhələləli və üsullu seçkilərə səbəb oldu. Məsələn, Prussiyada 3 mərhələli seçki tətbiq edildi. Bu seçki zamanı varlıların və iri torpaq sahiblərinin mövqelərini nəzərə alan seçki tətbiq edildi.

27 mart 1849-cu ildə Frankfurt parlamenti Müqəddəs Paul Kilsəsi konstitutsiyasını (alm. Paulskirchenverfassung‎) qəbul etdi və növbəti ay Prussiya kralı IV Fridrix Vilhelmə kayzer (imperator) titulunu təklif etdi. İctimaiyyət qarşısında o, tacı qəbul etməkdən imtina etdi. O, bildirdi ki, tacı digər dövlətlərin razılığı olmadan qəbul edə bilməz. Əslində isə, IV Fridrix Vilhelm digər alman şahzadələrinin buna qarşı olacağından, Avstriya və ya Rusiyanın hərbi müdaxiləsi ilə üzləşə biləcəyindən qorxurdu. Kralın imtina etməsinin bir digər səbəblərindən biri də onun tacı xalq tərəfindən seçilmiş parlamentdən qəbul etmək istəməməsi idi — O, "torpaq"dan hazırlanmış tacı qəbul edə bilməzdi. Parlament konstitutsiya layihəsini hazırladı və "Kiçik Almaniya" (alm. Kleindeutsch‎) layihəsində razılığa gəldi. Liberallar birləşmə məsələsində ümid etdikləri istəklərinə çata bilməsələr də, alman şahzadələri ilə birgə çalışaraq bir çox konstitutsiya məsələlərində nisbi uğur qazana bildilər. Onlar həmçinin, əsilzadələrin islahatlarında da iştirak etdilər.

1848 və Frankfurt Parlamentinin retrospektiv analizi

Alman tarixi üzrə mütəxəsislər uzun müddət Frankfurt parlamentinin uğursuzluqlarının və uğurlarının alman millətinin formalaşmasına nə kimi təsir göstərdiyini müzakirə etmişdirlər. Birinci Dünya müharibəsindən sonra meydana çıxan və II Dünya müharibəsi ərəfəsində xeyli böyüyən bir cərəyana görə alman liberalların Frankfurt parlamentindəki uğursuzluğu burjuaziyanı mühafizəkarlarla uzlaşma tapmağa məcbur etdi. Nəticədə, Almaniyanın XX əsr tarixinin kökləri formalaşdı. Buna "xüsusi yol" (alm. Sonderweg‎) adı verilmişdir. 1848-ci ildə Almaniyanın birləşdirilməsinin baş tutmaması millət-dövlətin formalaşmasını gecikdirdi. Bu yalnız 1871-ci ildə baş tutdu. Nəticədə pozitiv milli dəyələrin inkişaf etdirilməsi də bir qədər yubandı. Hitler tez-tez alman ictimaiyyətini böyük millətə görə qurban verməyə çağırırdı, lakin onun rejimi alman millətçiliyi yaratmadı, yalnızca alman millətinin o günə qədər hələ də keçərli olan özünə xas kültürəl dəyərindən faydalandı. Bundan əlavə, bu arqument 1848-ci il "uğursuzluğu"nun alman milləti içərisindəki orta sinifdə gizli aristokratik istəklərinin yenidən baş qaldırmasına səbəb oldu. Nəticədə, bu qrup heç vaxt şüurlu modernləşmə proqramı yaratmadı.

Digər alimlər bu ideyanı rədd edirlər. Onlar iddia edirlər ki, Almaniya digər millətlərlə müqayisədə heç vaxt "fərqləndirici yola" sahib olmayıblar. Tarixşünaslıqda bu ekseptionalizm adlanır. Lakin bəzi tarixçilər iddia edir ki, 1848-ci ildə liberal siyasətçilər müəyyən nailiyyətlər qazana bilmişdilər. Onların ideyalarının çoxu sonradan Bismarkın sosial proqramına da daxil edilmişdi. Bunlara misal olaraq sosial siğortanı, təhsil proqramlarını və seçki hüququnun genişləndirilməsini göstərmək olar. Əlavə olaraq, "xüsusi yol" qavramının altında digər dövlətlərinin yolunun qəbul edilmiş standard olması fikri yatır. Bu yeni arqument britaniyalı mərkəzli inkişafın standardlarını pozur. Britaniyadakı və digər "normal" ölkələrdəki milli inkişafın öyrənilməsi göstərir ki, bu nümunədə millət-dövlətin inkişafı bərabər formada olmamışdır. O erkən dövrlərdə inkişaf etməmişdi, XIX əsrin ortalarından qalma bir fenomendir. Bu baxış 1990-cı illərdən etibarən geniş formada qəbul edildi, lakin bəzi tarixçilər hələ də Sonderveq analizini Nasional Sosializm dövrünü başa düşmək üçün mühüm hesab edirlər.

Təsir sahələri problemi: Erfurt Birliyi və Olmütz punktasiyası

Şəkildə Germaniya təsvir edilmişdir. Əlindəki qılınc "Tanrı sözü"nün və insanların məğlubedilməz ruhunun rəmzidir. Frankfurt parlamentinin açılışı ərəfəsində hazırlanmışdır.

Frankfurt parlamentinin dağılmasından sonra IV Fridrix Vilhelm general Jozef Mariya fon Radovitzin təsiri altında Erfurt Birliyinin yaradılmasını dəstəklədi. Bu birlik alman dövlətləri üzərindəki Avstriya üstünlüyünü ləğv etmək üçün yaradılmışdı. Birlik alman şahzadələrinin razılığı əsasında qurulmuşdu. Prussiya bununla alman dövlətləri üzərindəki Avstriya nəzarətini qaldırmağa ümid edirdi. Avstriya və Rusiyada tərəfindən təşkil edilmiş təzyiqdən sonra Prussiya Erfurt Birliyi fikrindən əl çəkməyə məcbur qaldı. Rusiya 1815-ci il təsir dairələrinin bölünməsi müqaviləsinin qarantı kimi hadisələrə qarışmışdı. Nəticədə, 1850-ci ilin noyabrında Moraviyada kiçik bir qəsəbə olan Olmützdə baş tutan görüşdə IV Fridrix Vilhelm və general Radovitz Erfurt Birliyi fikrindən əl çəkdiklərini bildirdilər. Bu hadisə tarixdə Olmütz punktasiyası olaraq bilinir. Prussiyalılar isə bu hadisəyə "Olmütz alçaltması" deyirdilər.

Kiçik hadisələr kimi görünsə də, Erfurt Birliyi təklifi və Olmütz punktasiyası alman dövlətlərində təsir problemlərini əsas diqqət mərkəzinə gətirdi. Artıq birləşmə məsələsi sual edilmirdi, əsas sual birləşmənin nə vaxt baş verəcəyi və hansı qüvvələr tərəfindən ediləcəyi idi. Keçmiş Frankfurt parlamenti üzvlərindən olan İohann Qustav Droysen problemi belə şərh etmişdi:

Bütün alman məsələsinin Prussiya və Avstriya arasında sadə bir alternativ olduğunu gizlədə bilmərik. Bu dövlətlərdə alman həyatının müsbət və mənfi qütbləri vardır. Əvvəlkində bütün maraqlar milli və islahatçıdır. Sonrakında isə, sülaləçi və dağıdıcıdır. Alman məsələsi konstitutsional məsələ deyil və Avstriya bunu bacara bilməyərkən, indi Prussiya monarxiyası bütünlüklə almandır.

Bu şərtlər altında birləşmə təməl diplomatik problemlər yaradırdı. Almaniyanın və ya İtaliyanın birləşməsi ehtimalı 1815-ci ildə Vyana konqresi ilə Avropada formalaşdırılmış təsir dairələri sisteminin alt-üst olunması demək idi. Bu sistem 3 şəxs — Metternix, Kastlereağ, Çar Aleksandr (xarici işlər naziri Karl Nesselrode ilə birlikdə) — tərəfindən formalaşdırılmış və Avropanı nüfuz dairələrinə bölmüşdü. Həmçinin, Böyü Britaniya, Fransa, Rusiya və Avstriya bu sisteminin qarantı olmuşdular. Fransanın təsir dairələrinə İberiya yarımadası və İtaliyanın bir hissəsi, Rusiyaya Mərkəzi Avropannı şərq hissəsi və Balkanlarda balanslaşdırıcı funksiya, Avstriyaya Mərkəzi Avropanın keçmiş Müqəddəs Roma imperiyasına daxil olan ərazilərinin əksər hissəsi daxil idi. Dünyanın yerdə qalan hissəsi, xüsusilə dənizlər İngiltərənin nüfuz dairəsi altında idi.

Bu nüfuz dairələri bölgüsü sistemi alman və italyan dövlətlərinin dağınıqları üzərində qurulmuşdu və bu sistemdə heç bir birləşmə nəzərdə tutulmamışdı. Alman millətinin bir bayraq altında birləşməsi ortaya çox mühüm və tərifi olmayan suallar çıxardı. Alman millətinə kimlər aid ola bilərdi və alman millətinin sərhədləri hara qədər genişləyə bilərdi ? Həmçinin ortada kim ən yaxşı formada alma nmillətinə rəhbərlik edə və onu müdafiə edə bilər kimi suallar da var idi. Müxtəlif qruplar müxtəlif həll yolları təklif edirdilər. Kiçik Almaniya planına görə alman dövlətləri Prussiya Hohenzollernlərinin hakimiyyəti altında birləşməli idi. Böyük Almaniya planına görə isə Almaniya Avstriya Habsburqlarının hakimiyyəti altında birləşməli idi. Alman dualizmi deyilən bu mübahisə mövzusu 1701-ci ildə Prussiya krallığının yaranmasından bəri aktiv idi. Bu dövrdə aktivləşən bu məsələ növbəti 20 il boyunca əsas məsələlərdən biri oldu.

Vahid Almaniyanın xarici gözləntiləri

Digər millətçilərdə Almaniyanın birləşməsinə böyük ümid bəsləyirdilər. 1850-ci ildən sonra milli hərəkatın geri çəkildiyi düşünülürdü. İnqilabçılar milli birləşməni inkişafla əlaqələndirirdilər. Cüzeppe Haribaldi alman inqilabçı Karl Blində 1865-ci ilin 10 aprel tarixində yazırdı:

İnsanlığın inkişafı dayanmış kimi görünür. Hər halda, siz bunun niyə belə olduğunu üstün zəkanızla biləcəksiniz. Səbəb odur ki, dünya əsl liderlik xislətinə sahib millətin yoxluğundan əziyyət çəkir. Əlbəttə, bu liderliyin digər millətlərə hökm etməsi yox, onları məsuliyyətə, eqoizm tərəfindən diktə edilən bütün maneələrin yıxılacağı millətlərin qardaşlığına doğru yönləndirməsi lazımdır. Bizə bu yöndə rəhbərlik edəcək millətə ehtiyacımız vardır. Ona acı çəkənlər, daha yaxşı yaşamaq istəyənlər və xarici millətin zülmünə dməruz qalanlar qoşulacaqdır.

Haribaldi almanlara "orta əsrlər cəngavərlərinin ənənəvi düşüncəsində olan, özünü səhv şeyləri düzəltməyə həsr edən, zəifi dəstəkləyən, anlıq zövqü qurban verən" və s. kimi müsbət xüsusiyyətləri daşıyan millət kimi yanaşırdı.

Almaniyanın birləşməsi Cüzeppe Mazzini və digər avropalı mütəfəkkirlər üçün Avropa Federasiyasının formalaşdırılmasına gedən yolda ilk addım ola bilərdi. Onlar bu barədə 30 il idi ki, yazılar yazırdılar:

1834-cü ilin yazında Berndə olarkən Mazzini və İtaliya, Polşa və Almaniyadan olan onlarla qaçqın Gənc Avropa kimi heybətli adla assosiasiya qurdular. Onun təməl və eyni zamanda nəhəng ideyası o idi ki, 1789-cu il Fransız inqilabı individual azadlıq konsepsiyasını genişlətdi, milli azadlığın qazanılması üçün isə bir digər inqilaba ehtiyac vardır. Bunun vizyonu daha uzaqlara gedir. Çünki o (Mazzini), uzaq gələcəkdə gevşək federal Avropanın yaradılacağına, onun ümumi maraqlar məsələsini həll etmək üçün bəzi məclislərə sahib olacağına ümid edir. nun niyyəti, 1815-ci ildə Vyana Konqresi tərəfindən razılaşdırılmış, bir neçə böyük dövlətin zalım hegemonluğunu yenidən qurmuş və kiçik xalqların yaranmasına mane olan Avropa nizamını ləğv etməkdən başqa bir şey deyildi…Mazzini bir liqa və ya müstəqil millətlər cəmiyyəti vizyonunun öz həyatı boyunca reallaşacağına çox da etimad göstərmədən ümid edirdi. Praktikada Gənc Avropa qısaömürlü bir qurumdan daha irəli gedə bilmək üçün pul və xalq dəstəyindən yoxsun idi. Bununla birlikdə o, ayrı-ayrı millətlərin yaranmasının əvəzedilməz bir hazırlıq olacağı vahid qitə idealına həmişə sadiq qaldı.

Prussiyanın artan gücü: Realpolitik

Bismarkın (solda)siyasi və diplomatik liderliyinin, Albrext fon Runun (mərkəzdə) ordunun yenidən təşkil edilməsi və təlim texnikasının qurulması bacarığının, Helmut fon Moltke (sağda) ordunun əməliyyat qabiliyyətini və strateji prinsiplərini yüksəltməsinin birləşməsi Prussiyanı 1860-cı illərdən sonra Avropanın ən güclü dövlətlərindən biri etdi.

Kral IV Fridrix Vilhelm 1857-ci ildə infarkt keçirdi və artıq dövləti idarə edə bilmədi. 1858-ci ildən hakimiyyəti onun adından qardaşı Vilhelm idarə etməyə başladı. 1857-ci ildə Helmut fon Moltke Prussiya ordusunun baş qərərgah rəisi oldu. 1858-ci ildə isə Albrext fon Run Prussiyanın müharibə naziri oldu. Ordu rəhbərliyindəki bu dəyişikliklər mühüm nəticələrə səbəb oldu. Fon Run və Vilhelm (hərbi gücün artırılmasında xeyli maraqlı idi) Prussiya ordusunu yenidən təşkil etdilər. Moltke isə Prussiya ordusunun əməliyyat hazırlığını və strateji müdafiə vəziyyətini yenidən dizayn etdi. Prussiyanın ordu islahatı, xüsusilə yeni yaradılmış ordunun məvaciblərinin ödənilməsi məsələsi 1860-cı ildə Vilhelmlə (müharibə naziri ilə birlikdə) parlament arasında konstitutsiya böhranına səbəb oldu. Vilhelm və onnu komandası hərbi büdcə üzərindəki nəzarəti öz əllərinə keçirməyə çalışırdılar. Vilhelm 1861-ci ildə I Vilhelm adı ilə taxta çıxdı və Otto fon Bismarkı 1862-ci ildə Prussiyanın nazir-prezidenti təyin etdi. Bismark böhranı müharibə nazirinin xeyrinə həll etdi.

1854–1855-ci illər Krım müharibəsi və 1859-cu il İtaliya müharibəsi Böyük Britaniya, Fransa, Avstriya və Rusiya arasında münasibətlərin gərginləşməsinə səbəb oldu. Bütün bunların fonunda, Moltkenin strateji yenidənqurması, Runun və Vilhelmin ordudakı yenidənqurması və Bismarkın diplomatiyası Avropada qüvvələr balansının yenidən qurulmasında mühüm rol oynamağa başladı. Onlar gündəliklərini uyğunlaşdıraraq, Realpolitik olaraq bilinən və özündə Prussiya ordusunun hücum etmə variantı tərəfindən dəstəklənən xarici diplomatik qələbələr və praqmatizmlə çuğlaşmış mühafizəkarlıq formalaşdırdılar..

Realpolitikin əsaslarını ən yaxşı formada Bismark ifadə etmişdi. O, nazir-prezident olduqdan az sonra — 1862-ci ilin 30 sentyabr tarixində Prussiya Deputatlar Bölməsinin Büdcə Komissiyasının iclasındaözünün məşhur "Qan və dəmir" adlanan çıxışında demişdi:

Artıq problemlər 1848–1849-cu illərdə bizim üçün böyük səhv olduğunu bildiyimiz danışıqlar və müzakirələr zəminində yox, "qan və dəmir"lə həll olunacaq.

Bismarkın "qan və dəmir" sözləri tez-tez almanların qana və gücə olan hərisliyinin sübutu kimi başa düşülür. İlk öncə, "Artıq problemlər 1848–1849-cu illərdə bizim üçün böyük səhv olduğunu bildiyimiz danışıqlar və müzakirələr zəminində həll olunmayacaq" ifadəsi çox vaxt siyasi prosesin təkzib edilməsi kimi izah olunur. Lakin Bismark bunu rədd etmişdi.

İkincisi, onun "qana və dəmirə" vurğu edən nitqi Prussiya ordusunun sadəcə rəqibsiz hərbi qüdrətini ifadə etmir, əksinə iki vacib cəhəti bildirir: müxtəlif Alman dövlətləri dəmir və digər əlaqəli müharibə materialları istehsal etmək qabiliyyətini yüksəltməli və bu müharibə materiallarından lazım gəldikdə istifadə etməyə hazır olmalıdır.

Vahid dövlətin qurulması

Siyasi coğrafiyada Almaniyadan danışmağa ehtiyac yoxdur. Ərazisində almanların yaşadığı krallıqlar və böyük hersoqluqlar, qraflıqlar və knyazlıqlar, hər biri ayrı-ayrılıqda bütün dövlət maşınları müstəqil bir suveren tərəfindən idarə olunur. Buna baxmayaraq, milli bir hissə və almanların tək bir böyük millətdə birləşməsinə, ortaq bir rəhbər tərəfindən milli birlik olaraq idarə edilməsinə yönəlmiş təbii bir axım var.

1862-ci ildəki Bismarkın çıxışından sonra alman millət-dövləti ideyası 1848–1849-cu illərdəki pan-germanizmin sülhpərvər ruhundan Bismarkın mühafizəkar realpolitikinə doğru dəyişməyə başladı. Bismarkın alman dövlətini Prussiya Hohensollernlərninə birləşdirmə ideyası bəzi tarixçilər tərəfindən onun Almaniyanın birləşməsinə göstərdiyi ən böyük qatqı kimi qiymətləndirilir. Müxtəlif Alman dövlətlərini bir-birinə bağlayan müqavilələrin şərtləri Bismarkın birtərəfli hərəkət etməsini qadağan etsə də, Bismarkın içindəki siyasətçi və diplomat bunun qeyri-mümkünlüyünü başa düşdü. Alman dövlətlərinin hamısını öz arxasında birləşdirə bilmək üçün Bismarkın xaricdən bir dövlətin onlarla müharibə etməsinə ehtiyactı var idi, bununla da o casus bellini təmin edə biləcəkdi. Belə bir şans 1870-ci ilin Fransa-Prussiya müharibəsi zamanı yarandı. Tarixçilər müharibəyə qədər gedən hadisələrdə Bismarkın rolunu uzun müddətdir müzakirə edirlər. 19-cu əsrin sonu — 20-ci əsrin əvvəllərində Prussiya tərəfdarları tərəfindən geniş yayılan ənənəvi görüş, Bismarkın niyyətinin həmişə Almanların birləşməsi olduğunu bildirir. 1945-ci ildən sonrakı dövrə aid tarixçilər Bismarkın müharibə yaratma manipulyasiyalarını Almaniyanı birləşdirməkdən çox, qısa dövrlük opportunizm və sinizm kimi qiymətləndirirdilər. 1866 və 1870-ci illərdə Bismarkın nümayiş etdirdiyi siyasi və diplomatik bacarıq Vilhelmin onu 1862-ci ildə məhz bu bacarıqlarına görə vəzifəyə təyin etməsinin nə qədər doğru olduğunu göstərdi.

Şimaldan cənuba: Yutlandiyanın danimarkalı hissəsi (bənövşəyi və daçını), Şlezviq (qırmızı və qəhvəyi), Holşteyn (sarı). Şlezviq-Holşteyn məsələsi bu ərazilərin statusu ilə bağlı idi.

3 hadisə Almaniyanın birləşməsində funtamental rol oynadı. Birincisi, Danimarka kralı VII Fridrix kişi varis buraxmadan oldu və 1864-cü ildə İkinci Şlezviq müharibəsi baş verdi. İkincisi, İtaliyanın birləşməsi uğrunda gedən mübarizə 1866-cı il Avstriya-Prussiya müharibəsində Prussiyaya Avstriya əleyhinə müttəfiq qazandırdı. Sonda, Fransanın Hohensollernlər tərəfindən məahtəyə alınmasından duyduğu qorxu hissi onu 1870-ci ildə Prussiyaya müharibə elan etmısiylə nəticələndi və Fransa-Prussiya müharibəsi baş verdi. Bismarkın diplomatik və siyasi liderlik bacarığının, fon Runun hərbi təşkilatçılıq qabiliyyətinin və fon Moltkenin hərbi strategiya dühasının kombinasiyası sübut etdi ki, 1815-ci il nüfuz dairələri bölgüsünün qanantları Avstriyanın Mərkəzi Avropadakı nüfuz dairəsini müdafiə etmək qabiliyyətinə sahib deyil. Sonrakı hadisələr Almaniyada Prussiya hegomoniyası ilə nəticələndi və dualizm debatı sonlandı.

Şlezviq-Holşteyn məsələsi

Alman birləşmə dastanının ilk səhnəsi Bismarkın rəhbərliyi altında Şlezviq-Holşteyn məsələsi ilə reallaşdı. 15 noyabr 1863-cü ildə IX Kristian Danimarkanın kralı və Şlezviqin, Holşteynin, Laurenburqun hersoqu oldu. O, şəxsi titulları hesabına bu əraziləri bir arada saxlayırdı. 1863-cü ilin 18 noyabrında verilmiş konstitutsiya ilə Şlezviq hersoqluğunu Danimarka krallığının bir parçası elan etdi. Alman Konfederasiyası bu aktı 1852-ci ilə aid London protokolunun pozulması kimi dəyərləndirdi. Bu protokol 3 hersoqluğun Danimarka krallığından ayrı olduğunu özündə ehtiva edirdi. Hersoqluqların əhalisi özlərinin ayrı statuslarını dəyərləndirirdilər. Alman Konfederasiyası hersoqluqların əhalisinin etnik göstəricilərindən istifadə etmək qərarına gəlmişdi. Statistikaya görə Holşteyn və Laurenburq hersoqluqlarının əhalisinin böyük hissəsi gündəlik həyatlarında almanca danışan almanlardan ibarət idi, Şlezviqin şimal hissəsində azsaylı hesab edilməyəcək qədər danimarkalı azlığı olsa da, bu hersoqluğun da əhalisinin böyük hissəsi almanlardan ibarət idi. Noyabr konstitutsiyasını qüvvədən salmaq üçün edilən diplomatik təzyiqlər nəticəsiz qaldı. 1864-cü ilin 1 fevralında Avstriya-Prussiya qoşunlarının Eyder çayını keçməsi ilə müharibə başladı.

Başlanğıcda danimarkalılar özlərini qədim üsul alan və torpaq divardan istifadə olunan Danevirkedən istifadə eədərk müdafiə etməyə çalışsalar da, bu nəticə vermədi. Danimarka qüvvələri Prussiya-Avstriya qüvvələri ilə müqayisə belə edilə bilməzdi. Onların Skandinaviyadakı müttəfiqləri də Danimarkanın London protokollarını pozduğuna görə ona yardım etmədilər. Bu müharibədə ilk dəfə çaxmaqlı silahlardan olan iynə silahından istifadə etdilər. Bu silah iki il sonra Avstriya-Prussiya müharibəsində prussiyalılara yardım etmişdi. Bir prussiya əsgəri bu silahla uzançış vəziyyətdə 5 dəfə atəş aça bilirdi, əvvəlki silahlarda yalnız bir dəfə atəş aça bilirdi. Yenidən atəş aça bilmək üçün isə silahı yenidən doldurmalı idi. İkinci Şlezviq-Holşteyn müharibəsi Prussiya və Avstriya üçün qələbə ilə nəticələndi. Bu hersoqluqlar Prussiya və Avstriya tabeliyinə keçdi. Bu barədə sülh müqaviləsi 1864-cü ilin 30 oktyabrında Vyanada imzalandı.

Avstriya-Prussiya müharibəsi (1866)

Müharibə başlayan zamankı vəziyyət:

  Prussiya

  Avstriya

  Avstriyanın müttəfiqləri

  Prussiyanın müttəfiqləri

  Bitərəf

  Müşətərk idarəçilik altına girən ərazilər (Şlezviq-Holşteyn)

Bismarkın birləşdirmə cəhdlərinin ikinci mərhələsi 1866-cı ildə reallaşdı. İtaliya ilə birgə ohərəkət edərək Bismark Avstriya ətrafında elə bir diplomatik mühit formalaşdırdı ki, Avstriya Prussiyaya müharibə elan etdi. Müharibənin dramatik başlanğıcı Frankfurtda reallaşdı. Hər iki ölkənin nümayəndəsi Frankfurtdakı məclisdə bütün alman dövlətləri nümayəndələri üçün çıxış etdilər. 1866-cı ilin aprelində Prussiyanın Florensiyadakı səfiri İtaliya ilə gizli müqavilə imzaladı. Müqavilənin şərtlərinə görə hər iki dövlət Avstriya əleyhinə olacaq müharibədə bir-birlərinə yardım edəcəklərini öhtələrinə götürürdülər. Növbəti gün Prussiya nümayəndəsi Frankfurt Məclisində milli konstitutsiya üçün hazırladıqları layihəni təqdim etdi. Layihədə birbaşa olaraq Məclisə seçilmək, ümumi seçki hüququ nəzərdə tutulmuşdu. Alman liberalları bu plana şübhə ilə yanaşırdılar. Bismarkın Prussiya parlamenti ilə olan münasibətlərini nəzərə alsaq, bunu haqlı qəbul etmək olar. Bu skeptiklər bu təklifi islahatların mütərəqqi gündəliyi deyil, Prussiya gücünü artırmaq üçün bir hiylə hesab edirdilər.

Tərəflərin seçilməsi

1866-cı ilin aprel ayında təklif olunmuş konstitutsiya layihəsi İtaliya qoşunlarının Tirola və Vyananın Venesiya ilə sərhədinə çatdığı xəbərindən sonra mübahisələrə səbəb oldu. Avstriya hökuməti cavab olaraq cənub torpaqlarında qismən səfərbərlik elan etdi. İtalyanlar isə buna tam səfərbərliklə cavab verdilər. Rasional düşünmə dəvətlərinə baxmayaraq, İtaliya, Prussiya və Avstriya tam olaraq müharibəyə doğru hazırlaşmağa başladılar. 1 may tarixində I Vilhelm fon Moltkeyə bütün Prussiya ordusunun komandanlığını verdi və növbəti gün tam səfərbərlik elan edildi.

Məclisdə orta dərəcəli alman dövlətləri (alm. ‎) olan Vürttemburq, Baden, Hesse, Saksoniya-Veymar, Saksoniya-Meyningen, Saksoniya-Koburq və Nassau təcili olaraq silahlanmanın dayandırılmasını tələb edirdilər. Bu dövlətlər individual şəkildə Bismarkın verilən sözlər və üstüörtülü təhdidlər müşayiətində təklif etdiyi müttəfiqliyi rədd etdilər. Müharibə ərəfəsində Prussiya müharibə kabineti bilirdi ki, alman dövlətləri arasından onun yalnız iki müttəfiqi var — Brandenburq sərhədlərində olan Meklenburq-Şverin və Meklenburq-Strelitz. Bu dövlətlər hərbi və siyasi baxımdan çox balaca dövlətlər idi. Almaniyanın xaricdən olan müttəfiqi isə bircə İtaliya idi.

Prussiyanın silahlı güc tətbiqetməyə hazırlaşması Prussiya daxilində buna qarşı narazı qüvvələr formalaşdırdı. Həmçinin almann dövlətlərində, şəhər şuralarında liberal parlament üzvləri, birləşmə tərəfdarı siyasətçilər belə buna qarşı çıxırdılar. Onlar iddia edirdilər ki, bu münaqişə yalnız monarx sülalələrinin şəxsi maraqlarına xidmət edir. "Sivil" və ya "burjua" olaraq başa düşdükləri öz maraqları yersiz görünürdü. İctimai rəy də Prussiya hakimiyyətinə qarşı idi. Reyn boyu ərazilərin katolik əhalisi, xüsusən də kospolitan Köln və yüksək məskunlaşma göstəricisinə sahib Rur vadisi hələ də Avstriyanı dəstəkləməyə davam edirdi. Yazın sonlarında ən mühüm alman dövlətləri Berlinin alman dövlətlərini güc yolu ilə yenidən təşkil etmə istəyinə qarşı idi. Prussiya kabineti isə Almaniyanın birləşdirilməsi məsələsini bir güc mövzusu olaraq görürdü və onlara maraqlı olan məsələ bu gücü əldə etməyə kimin qüvvəsinni və iradəsinin çatacağı idi. Bu vaxt Frankfurt məclisindəki liberallar Alman birliyini bir çox partiyalar arasında güc bölgüsünə səbəb olacaq danışıqlar prosesi olaraq görürdülər.

Təcridedilmiş Avstriya

Prussiya şahzadəsi Fridrix Karl Köniqqratzs döyüşündə ordusuna hücum əmri verir.

Bir neçə Alman dövləti əvvəlcə Avstriya tərəfində olmasına baxmayaraq, onlar müdafiədə qaldılar və Prussiya qoşunlarına qarşı təsirli təşəbbüs göstərə bilmədilər. Avstriya yalnız Saksoniyanın yardımı ilə texnologi cəhətdən özündən üstün olan Prussiya ordusu ilə qarşılaşdı. Fransa yardım edəcəyinə dair söz vermişdi, lakin yardım gecikmiş və kifayətsiz idi. Avstriya üçün vəziyyəti qəlizləşdirən digər bir məsələ onun cənub sərhədləri boyunca İtaliya qoşunlarının düzülməsi idi. Bu Avstriyanı qoşunlarını parçalamağa məcbur edirdi. Avstriya qoşunları III İtalyan İstiqlaliyyət müharibəsi çərçivəsində Venesiya və Adriatik dənizi sahillərində döyüşürdü.

Sadova kəndi yaxınlığında bütün gün boyunca davam edən Köniqqratz döyüşündə vəliəhd-şahzadə Fridrix Karl və qoşunları döyüş yerinə gəlməkdə gecikdi. Fridrix Karl qoşunu həmçinin yanlış mövqeyə yönləndirmişdi. Çatar-çatmaz döyüşə girmə əmri versə də, döyüş Prussiya qoşunlarının inamlı qələbəsi ilə nəticələndi. Bu döyüşlə də müharibə Avstriya üçün sonlandı və o "Kiçik Almaniya" (alm. Kleindeutschland ‎) həll planı ilə razılaşmağa məcbur oldu.

Realpolitik və Şimali Alman Konfederasiyası

Müharibənin nəticəsi:

  Prussiya

  Prussiya tərəfindən ilhaq edilmiş ərazilər

  Prussiyanın müttəfiqləri

  Avstriya

  Avstriyanın müttəfiqləri

  Almaniya Konfederasiyasının neytral üzvləri

Rusiyanın Avstriya tərəfdən müharibəyə daxil olmasının qarşısını almaq üçün sülh imzalandı. Prussiya Hannover, Hesse-Kassel, Nassaunu və Frankfurt şəhərini özünə birləşdirdi. Hesse Darmştad ərazisinin bir hissəsini itirsə də, suverenliyini qoruyub saxlaya bildi. Mayn çayından cənubdakı dövlətlərlə (Baden, Vürttemburq və Bavariya) isə ayrıca müqavilələr imzalandı. Müqavilələrə görə bu dövlətlər Prussiyaya təzminat ödəməli və onun təsir dairəsinə daxil olmalı idilər. Avstriya və müttəfiqləri Şimali Alman Konfederasiyasından kənarlaşdırıldılar.

Alman dövlətləri üzərindəki üstünlüyü sona çatdıqdan sonra Avstriya öz diqqətini Balkan yarımadasına yönəltdi. 1867-ci ildə Avstriya imperatoru I Frans İosif Avstriuya-Macarıstan kompromis müqaviləsini imzaladı. Bununla da o imperiyanın Macar hissəsinə də Avstriya hissəsi qədər haqq verdi və dualist Avstriya-Macarıstan imperiyası formalaşdı. 1866-cı il Praqa sülhü Avstriyaya yumşaq şərtlərlə təqdim edilmişdi. Avstriyanın yeni millət-dövlət İtaliya ilə münasibətləri yenidən tənzimləndi. Avstriyalıların İtaliya qoşunları ilə döyüşdə daha uğurlu olmasına baxmayaraq, monarxiya Venesiyanın bühüm yerlərini itirdi. Habsburqları Venesiyanın idarəçiliyini Fransaya ötürdülər, sonradan fransızlar da nəzarəti İtaliyaya verdi.

Fransa ictimaiyyəti Prussiya qələbəsini qınadı və Sadova üçün intiqam (fr. Revanche pour Sadová) tələb etməyə başladı. Fransadakı bu ab-hava qısa müddət sonrakı Fransa-Prussiya müharibəsinə zəmin yaradan əsas faktorlardan biridir. Avstriya-Prussiya müharibəsi Fransa hökuməti ilə olan münasibətlərin də pozulmasına səbəb oldu. 1865-ci ilin sentyabr ayındakı görüş zamanı Bismark III Napoleona müharibədə bitərəf qalacağı təqdirdə Fransanın Belçikanın və Lüksemburqun bəzi hissələri birləşdirməsinə Almaniyanın göz yumacağını bildirmişdi. Lakin bu anneksiyalar Napoleonla Bismarkən münasibətləri korlandığı üçün reallaşmadı.

Avstriya üçün məğlubiyyət faktı onu daxilində yerli hakimiyyət, liberalizm və s. kimi məsələləri yenidən dətərləndirməsinə məcbur etdi. Yeni yaradılmış Şimali Alman Konfederasiyasının özünün konstitutsiyası, bayrağı, hökumət və adminstrativ strukturları var idi. Hərbi zəfər vasitəsiylə Bismarkın Prussiyası Avstriyanın Almaniyanı birləşdirmə ideyasına qalıb gələ bilmişdi. Avstriyanın alman dövlətləri üzərindəki hakimiyyəti sonlandırılsa da, müharibə pan-alman ruhuna zərbə vurmuşdu. Alman dövlətlərinin çoxu Prussiya siyasətindən narazı idi.

Fransa ilə müharibə

1870-ci il Avstriya-Prussiya müharibəsindən 3 mühüm dərs aydın oldu. Birinci dərs o idi ki, güclü orduya sahib olmaqla bir dövlət 1815-ci ildə təsbit olunmuş təsir dairələri bölgüsünə və ittifaqlarameydan oxuya bilər. İkinci dərs o idi ki, qabiliyyətli lider rəqib dövlətin ətrafında elə bir mühüt formalaşdıra bilər ki, həmin dövlətin özü müharibə elan edər və beləcə, müttəfiqlər xarici hücumun "qurban"ı olan dövlətə yardım edərlər. Üçüncə dərs isə o idi ki, Avstriya-Prussiya müharibəsi ilə aydın oldu ki, Alman Konfederasiyasındakı və ümumiyyətlə, bütün alman dövlətləri içərisindəki ən güclü dövlət Prussiyadır və ondan başqa heç bir alman dövləti digər alman dövlətlərini potensial xarici hücumlardan qoruya bilməz. 1866-cı ildə orta ölçülü alman dövlətlərinin əksəriyyəti Prussiyaya qarşı idi, lakin 1870-ci ildən etibarən onların hamısı Prussiya ilə müqavilələr imzalamağa məcbur edildilər. Müqavilələrin şərtlərinə görə onlar ittifaqa qoşulmuş hər hansısa alman dövlətinə xarici hücum olardısa yardıma gəlməyə borclu idilər. Bismarkın Avropa siyasətində etdiyi ustaca manipulyasiyalar nəticəsində elə bir situasiya yarandı ki, guya Fransa "alman işləri"nə müdaxilə edir, Prussiya isə sadəcə alman haqlarının və azadlıqlarının müdafiəsi ilə məşğuldur.

İspaniyadakı nüfuz dairəsi bölgüsünün dağılması

1815-ci il Vyana konqresində Metternix və onun mühafizəkar müttəfiqləri İspaniyadakı monarxiyanı yenidən bərpa etdilər. İspaniyada taxta VII Ferdinand çıxdı. Növbəti 40 il boyunca bu monarxiya böyük dövlətlər tərəfindən dəstəklənsə də, 1868-ci ildə vəziyyət dəyişdi. İnqilab nəticəsində II İzabella taxtdan əl çəkdi və Parisdə fəxri sürgündə yaşamağa başladı. İspan taxtı isə boş qaldı. İspanlar uyğun katolik varis axtarırdılar. Avropa şahzadələrindən 3 namizəd irəli sürülsə də, onların namizədliyi Fransa tərəfindən rədd edilmişdi. Nəhayət, 1870-ci ildə Regensiya Hohensollernlərin Şvabiya qolu olan Hohensollern-Siqmarinqenlərdən Leopoldun namizədliyini irəli sürdü. Bundan sonrakı hadisələr tarixçilər tərəfindən "Hohensollern namizədliyi" adlandırılmışdır.

Namizədliyin irəli sürülməsindən sonra keşən bir neçə həftə boyunca bu məsələ Avropanın əsas gündəmi oldu. Bismark Leopoldu təklifi qəbul etməyə təşviq edirdi. Leopoldun ispan kralı olması Fransanın hər iki tərəfində Hohensollern soyundan gələn iki alman kralın hakimiyyətdə olması demək idi. Bu Bismark üçün arzulanan bir hal idi, lakin III Napoleon və onun xarici işlər naziri Qramont Aqenor üçün qəbul edilməz idi. Qramont Hohensollern ailəsinin rəhbəri və Prussiyanın kralı olan I Vilhelmə sərt ultimatum göndərdi. Ultimatumda bildirilirdi ki, əgər Hohensollern ailəsindən kimsə ispan kralı olmağı qəbul edərsə, Fransa buna cavab verəcəkdir. Lakin o, Fransanın cavabının necə olacağını yazmırdı. Şahzadə Leopold namizədlikdn imtina etdi. Beləliklə, böhran həll edildi, lakin Berlindəki fransız səfiri hadisələrin belə sakitlikdə həll edilməsinə şərait yaratmadı. O, Prussiya kralı Vilhelm Ems Spada istirahət edərkən ona yaxınlaşdı. O, kraldan onun heç vaxt ispan taxtında Hohensollern nümayəndəsinin əyləşməsini dəstəkləmədiyini bildirən bəyannamə yayımlamasını istədi. Vilhelm belə bir ətraflı açıqlama verməkdən imtina etdi və bu görüş haqqında Bismarka teleqraf göndərdi. Bismark bu hadisədən müharibə bəhanəsi kimi istifadə etdi. Teleqrafın mətni Bismark tərəfindən dəyişdirilmiş və kəskinləşdirilmiş teleqraf mətbuata sızdırıldı. Mətndən qəzəblənən almanlar fransızlara qarşı müharibə tələb etməyə başladı. Hadisələrin oxşarı Fransada reallaşdı. Havas agentliyi tərəfindən bilərəkdən səhv tərcümə olunan teleqraf mətni fransızların prussiyaay müharibə elan edilməsi tələbləri ilə nəticələndi. Fransızlar hələ də Sadova məğlubiyyətini unutmamışdılar.

Hərbi əməliyyatlar

İmperator III Napaleon (solda) 1870-ci il 2 sentyabrında Prussiya kansleri Otto fon Bismarkın yanında oturub. Bismark Napoleonun qılıncını əlində saxlayır. Məğlubiyyət fransız ordusunun dağılması ilə nəticələnib və inqilab nəticəsində paytaxtda respublika elan edilib.

III Napoleonun Avstriya-Prussiya müharibəsi zamanı hər iki tərəfdən imtiyazlar qazanmaq istəyirdi, sülh danışıqlarında vasitəçi rolunu oynamasına baxmayaraq, bu istək baş tutmadı. Bundan sonra o, ümid edirdi ki, Avstriya və onun keçmiş müttəfiqləri olan alman dövlətləri Baden, Vürtemberq, Bavariya revanş almaq üçün ona qoşularlar. Onun bu ümidləri də boşa çıxdı. 1866-cı il müqaviləsi bəziləri könülsüz olsa da, bütün alman dövlətlərini hərbi baxımdan Fransaya qarşı birləşdirmişdi. Fransa Prussiyaya qarşı müharibəyə başlayarkən onun qarşısında bütün alman dövlətlərinin birləşmiş ordusu var idi, heç bir dövlət belə Fransa tərəfdən döyüşə qatılmamışdı. Fon Runun hərbi baxımdan yenidərqurmaları, Moltkenin əməliyyat strategiyası Fransa üzərindəki qələbəyə mühüm təsir etmişdi.

Prussiya ordusunun mobilizasiyası və ordu mənsublarının hərbi əməliyyatlara fokuslanmağa bacarığı I Napoleonun ordusunu xatırladırdı və hətta, fransızların özlərini belə heyran etmişdi. Effektiv dəmiryolları şəbəkəsinin mövcudluğu Prussiya əsgərlərinin döyüş yerinə yorulmamaış və döyüşə hazır formada gəlib çatmasına şərait yaardırdı. Lakin fransız qoşunları bir çox uzun məsafələri piyada qət etməyə məcbur idi. Spiçeren, Vörth, Mars la Tur və Qravelot kimi döyüşlərdən sonra prussiyalılar fransızların əsas ordularını məğlub edib, Metz və Parisə doğru irəliləməyə başladılar. 1870-ci ilin sentyabr ayının 1-də III Napoleon və bütöv bir ordu əsir götürüldü.

Alman imperiyasının elanı

Fransız imperatorunun alçaldıcı tərzdə əsir düşməsi və fransız ordusunun əsir tuturalaraq Saarlanddakı ("Səfalət düşərgəsi") düşərgədə saxlanılması Parisdəki farbslz hökumətinin təlaşlanmasına səbəb oldu. Napoleonun energetik rəqibləri bundan istifadə etdilər və hökuməti devirdilər. Fransada III Respublika yaradıldı. Alman ali komandanlığı fransızların sülh təklif edəcəyini gözləyirdilər, lakin yeni hökumət təslim olmağı rədd etdi və sonacan döyüşəcəyini bildirdi. Alman ordusu Parisə hücum etdi və onu yanvarın ortasına qədər mühasirədə saxlayaraq bombardman etdi. 1871-ci ilin 18 yanvarlnda alman şahzadələrinin və ali hərbi komandanları Versal sarayının Güzgülü salonunda Vilhelmi alman imperatoru elan etdilər. İmzalanmış Frankfurt müqaviləsi ilə Fransa ənənəvi alman əraziləri olan Elzası və Lotaringiyanın almandilli əhali yaşayan hissəsini Almaniyaya verdi. Həmçinin, 1807-ci ildə I Napoleonun Prussiyadan aldığı təzminat miqdarında Fransa təzminat verməli idi. Bu təzminatın ödənmə qrafikinə görə Almaniya Fransanı tərk edəcəkdi.

Birləşmə prosesinin vacibliyi

18 yanvar 1871-ci il: Versal sarayının Güzgülü salonunda Alman imperiyasının yaradılması elan edilir. Bismark ağ formada əks etdirilmişdir. Baden hersoqu Vilhelmin qarşısında dayanmışdır. Vəliəhd-şahzadə Fridrix (sonradan III Fridrix) atasının sağında dayanmışdır. Şəkil Anton fon Verner tərəfindən çəkilmişdir.

Fransa–Prussiya müharibəsindəki qələbə millətçi məsələnin təməl daşı olduğunu sübut etdi. 1860-cı illərin ilk yarısında Avstriya və Prussiya alman dövlətlərinə özlərinin daxildə və xaricdə onların haqlarını və hüquqlarını qoruya biləcəklərini bildirirdilər. Şlezviq-Holşteyn məsələsində bu iki dövlətin nə qədər qətiyyətli olması bilindi. Lakin 1866-cı ildə Avstriya üzərində qələbədən sonra Prussiya alman dövlətləri ilə onların daxildə və xaricdə haqlarının qorunması ilə bağlı daha qətiyyətli danışmağa başladı. Bu zaman Avstriya isə əsas diqqətini Balkanlara yönəltdi və orada öz mülklərini genişlətməyə çalışdı. 1871-ci ildə Fransa üzərindəki qələbə alman dövlətləri üzərindəki Prussiya hegomoniyasının beynəlxalq səviyyədə tanınmasına səbəb oldu. Vilhelmin imperator elan edilməsi ilə Prussiya yeni imperiyanın aparıcı qüvvəsinə çevrildi. Cənub dövlətləri rəsmən yeni dövlətə qatıldılar. Bu 1871-ci ilin 26 fevral tarixində imzalanmış Versal müqaviləsi və 1871-ci ilin may ayının 10-da onun ratifikasiyasi edilmiş versiyas olan Frankfurt müqaviləsi ilə baş tutdu. Bismarkın Almaniyanı gevşək ittifaqdan federal dövlət səviyyəsinə çatdırmasına baxmayaraq, o, bunu tək etməmişdi. Birləşmə Müqəddəs Roma imperiyası zamanı qurulmuş hüquqi və iqtisadi tərəfdaşlıq ənənəsinin, Gömrük İttifaqının yardımı ilə qurulmuşdu. Vormarzın çətinliyinə, 1848-ci ildə liberalların təsirlərinə baxmayaraq, fon Runun hərbi təşkilatçılığı, fon Moltkenin strategi zəkası siyasi birləşmədə çox mühüm rol oynadı.

Siyasi və inzibati birləşmə

Yeni alman imperiyasına 25 dövlət daxil idi, onlardan 3-ü Hanza ittifaqına aid şəhər idi. Bununla da Avstriyanı knarda saxlayan "Kiçik Almaniya həlli" (alm. Kleindeutsche Lösung‎) həyata keçirildi. Yaratdlğl ruh yüksəkliyi mühüm bir şey olsa da, müxtəlif dövlətləri bir millətdə birləşdirmək hərbi qələbələrdən daha çox şeylər tələb edir. Siyasi, sosial və mədəni davranışlar üzərində yenidən düşünməyə ehtiyac var idi. "Biz" və "onlar"ı yenidən inşa etmək lazım idi. "Yeni millətin üzvləri kimlərdir ?", "Onlar nə uğrunda mübarizə aparırlar ?", "Onlar necə təşkil ediliblər ?" kimi suallara cavab tapmaq lazım idi.

İmperiyanın qurucu dövlətləri

Tez-tez monarxların federasiyası kimi səciyyələndirilsə də, Alman imperiyası, qəti şəkildə desək, 26 dövlətdən ibarət bir qrupu federasiya etmişdir.

İmperiyanın siyasi strukturu

1866-cı il Şimali Alman konstitutsiyasi bəzi kiçik semantik tənzimləmərlə Alman imperiyasının da konstitutsiyası oldu. Yeni konstitutsiya ilə Almaniya bəzi demokratik xüsusiyyətlər qazandı. İmperiya Məclisi Prussiya parlamentinin əksinə olaraq, vətəndaşlarına birbaşa və bərabər formada seçki hüquq verdi. 25 yaşına çatmış bütün kişilərə seçki hüququ verilirdi. Bundan əlavə, seçkilərdə bəzi əvvəllər müşayiət olunan mənfi hallar aradan qaldırılırdı. Nəticədə milli parlament milli qürur halına gəlmişdi. Lakin qanunvericilik aktlarının təstiqlənməsi zamanı Bundesratın razılığı lazım idi. Bundesrat dövlətlərin nümayəndələrindən formalaşan federal şura idi və burada Prussiyanın güclü nüfuzu var idi. 58 deputatdan 17-i Prussiyadan olurdu və hər hansısa qanunu veto etmək üçün 14 səs kifayət edirdi. Beləliklə, Prussiya hər iki sahədə gücü əlinə keçirmişdi. İcraedici hakimiyyətin rəhbəri Prussiya kralı idi. O, kanslerləri təyi edirdi və kanslerlər yalnız onun qarşısında məsuliyyət daşıyır və onun göstərişləri əsasında fəaliyyət göstərirdilar. Rəsmi olaraq kansler bir nəfərlik kabinet kimi fəaliyyət göstərirdi və bütün dövlət işlərinin aparılmasına cavabdeh idi; praktikada dövlət katibləri (maliyyə, müharibə, xarici işlər və s. kimi sahələrə cavabdeh olan bürokratik yüksək vəzifəli şəxslər) qeyri-rəsmi portfel nazirləri kimi çıxış edirdilər. 1872–1873 və 1892–1894 illər istisna olmaqla, imperiya kansleri həmişə eyni vaxtda imperial hegomon krallıq olan Prussiyanın da baş naziri olurdu. İmperator Məclisi qanun layihələrini qəbul etmək, dəyişdirmək və ya rədd etmək gücünə malik idi, lakin qanunvericilik təşəbbüse göstərə bilməzdi. Qanunvericilik təşəbbüsü kanslerin ixtiyarına verilmişdi. Digər dövlətlər öz hökumətlərini saxladılar, lakin kiçik dövlətlərin hərbi qüvvələri Prussiyanın nəzarəti altına düşdü. Bavariya və Saksoniya kimi iri krallıqların orduları muxtariyyətlərini saxladılar, lakin Prussiya hərbi prinsipləri ilə uyğunlaşmaq üçün əsaslı islahatlara məruz qaldılar. Həmçinin, bu ordular müharibə zamanı federal hökumətin tabeliyinə keçirdi.

Tarixi arqumentlər və imperiyanın sosial anatomiyası

1877–1883-cü illərdə Rüdeshaymda ucaldılan və Naydervald abidəsi adlandırılan Germania heykəli.

Sonderveq hipotezinə görə Almaniyanın XX əsrdəki çətinliyinin səbəbi yeni imperiyanın siyasi, qanuni və iqtisadi təməlində olan problemlər idi. Prussiyalı torpaq sahibləri olan yunkerlər birləşmiş imperiyanın əsas güc mərkəzlərini ələ keçirmişdilər. Sonderveq hipotezisinə görə orta sinifin kəndlilərlə və şəhərli işçilərlə birlikdə güclərinin zəif olmasının səbəbi onların 1848 və 1871-ci il hadisələrində heç bir nailiyyət əldə edə bilməmələri olmuşdur. Yeni dövlətin formalaşmasında böyük burjuaziyanın — bankirlərin, tacirlərin, sənayeçilərin və sərmayəçilərin — rolunu araşdıran alimlər dövlətin idarə olunmasında sosial qrup kimi yunkerlərin dominant rolunu rədd etmişdirlər. Bu yeni cərəyan İkinci imperiyanın formalaşmasında tacir sinfinə mənsub olan Hanza İttifaqı şəhərlərinin və sənayeçilərin (xüsusən, Reynlənd bölgəsindən) oynadığı rolun mühüm olduğunu göstərir.

Vilhelm Almaniyasını öyrənən digər müxtəlif qrupların hamısı dövrün öyrənilməsinə yeni baxış nümayiş etdirmişdirlər. Onlara görə yunkerlər ordu üzərində əsas hakimiyyəti saxlasalar da, Sonderveq nəzəriyyəçilərinin iddia etdiklərindən fərqli olaraq, sosial, siyasi və iqtisadi məsələlər üzərində dominant olmamışdırlar. Şərqdəki yunker gücünə qarşı qərbdə güclü burjuaziya təbəqəsi, profesionallaşan mürokrat sinfi, professorlar, doktorlar, hüquqşünaslar, alimlər və s. sinfi formalaşırdı.

Siyasi mexanizmin xaricində: millət yaratmaq

İmperator Vilhelmə ucaldılmış abidə. Abidə Koblenzdə yerləşir. Yuxarıdan aaraq gələn çay Mozell çayı, aşağıdan axaraq birləşən çay isə Reyn çayıdır. "Alman küncü" da deyilir.

Vartburq və Hambax konstitutsiya və adminstrativ aparatdan yoxsun idi. Bu problem 1867–1871-ci illərdə həll edildi. Almanların kəşf etdiyi kimi, möhtəşəm çıxışlar, bayraqlar və həvəsli izdiham, konstitusiya, siyasi yenidənqurulma və imperial superstruktur yaradılması və 1867–68-ci illərdə Gömrük İttifaqının yenidən təşkil edilməsi hələ də millətin yaradılması demək deyildi.

Millət-dövlətin açar ünsürü məqsədli milli siyasət vasitəsilə milli mədəniyyətin yaradılmasıdır. Yeni alman millətində Kulturkampf (1872–1878) siyasi, iqtisadi və admonstrativ birləşmənin millət olaraq da birləşməyə yol açması üçün həyata keçirildi. Alman cəmiyyətindəki bəzi fərqliliklər aradan qaldırıldı. mübarizə əsasən dil, təhsil və din sahəsində gedirdi. İmperiyanın xüsusən polyak və danimarkalı olan qeyri-alman əhalisini assimiliyasiya etmək üçün germanizasiya siyasəti izlənilirdi və bu siyasət dil və məcburi təhsil üzərindən aparılırdı. Xüsusi olaraq yaradılmış dərs proqramlarında ortaq keçmiş və imperiyanın dini təbliğ olunurdu.

Kulturkampf

Bəzi almanlara görə millət ifadəsinə plüralizm daxil deyildi və xüsusən, katoliklər ciddi diqqət mərkəzinə alındılar. Bəzi almanlar, xüsusən Bismark katoliklərin papalıqla əlaqələrindən qorxurdu və bunun onların millətə sadəqətlərinə təsir göstərə biləcəyini düşünürdü. Beləliklə, o, kansler olaraq Roman Katolik Kilsəsini və onun siyasi qolu olan Katolik Mərkəz Partiyasını məhdudlaşdırmaq üçün məktəblərdə və təhsildə dil mərkəzli siyasəti ilə çox da uğurlu olmayan proqramlar həyata keçirdi.

Katolik Mərkəz Partiyası katolikliyin qalası hesab edilən Bavariyada, cənubi Badendə, həmçinin ağır sənaye sahələrindı iş axtarmaq üçün kəndlərdən iri şəhərlərə gəlmiş insanlar arasında nüfuza malik idi. Bu partiya təkcə katoliklərin yox, digər etnik azlıqlarında hüquqlarının qorunması üçün çalışırdı. Bunlara misal olaraq Elzasdakı fransız azlığını, polyakları göstərmək olar. 1873-cü il "May qanunları" ilə keşişlərin təyinatı və onların təhsili dövlətin nəzarətinə keçirdi. Həmçinin, bir neçə seminarlar qapadıldı və keşiş qıtlığı yaşandı. 1875-ci il "İcmaalar qanunu" ilə dini əmrlər qadağan edildi və Katolik kilsəsinə olan dövlət subsidiyaları dayandırıldı. Prussiya konstitusiyasından dini azadlıqlar barədə maddələr ləğv edildi.

Yəhudi icmasının inteqrasiyası

1877–1883-cü illərdə Rüdeshaymda ucaldılan və Naydervald abidəsi adlandırılan Germania heykəlinin aşağıdan görünüşü. Heykəl sağ əlində tac, digər əlində isə qılınc tutmuşdur.

Almaniya yəhudiləri yeni alman millət-dövlətində həssas toplum biri idi. 1780-ci ildən, Müqəddəs Roma imperatoru II İosifin əmri ilə bütün Habsburq mülklərində yəhudilər bir sıra imtiyazlar qazanmışdılar. Onlar bu imtiyazlara digər almandilli əhali yaşayan ərazilərdə sahib deyildilər. Bu imtiyazlara misal olaraq torpaqa sahiblik edə bilməyi və şəxsin istədiyi halda yəhudi məhəlləsindən köçüb başqa yerdə yaşama haqqını göstərmək olar. Onlar, həmçinin universitetlərə və sənətlərə qəbul ola bilərdilər. İnqilab və Napoleon müharibələri zamanı Almaniyadakı xristian və yəhudi əhali arasındakı ziddiyyətlərin əksəriyyəti yoxa çıxmışdı. Napoleon fransız hakimiyyəti altında olan bütün torpaqlarda yəhudilərə bərabər hüquqlar tanınması barədə əmr vermişdi. Özlərinin fransız həmkarları kimi, varlı alman yəhudiləri də klublara sponsorluq edirdilər. Yəhudi salonniereslər Berlin və Frankfurt kimi şəhərlərdə respublikaçı intelektualların öz fikirlərini inkişaf etdirmə cəhdləri zamanı onların mühüm toplantılarını təşkil edirdilər. Onilliklər boyunca, fransızların məğlubiyyətlərindən dərhal sonra yəhudilərlə xristianların qarışmasına olan münasibət bu klubların intelektual təsirinin azalmasına səbəb oldu. Klublardan əlavə, yəhudilər almanlaşma prosesinə daxil oldular. Onlar alman geyim və danışıq tərzini mənimsəyərək XIX əsr alman cəmiyyətinə daxil olmağa çalışdılar. Bu dövrdə yəhudi dinində islahatlar aparma cəhdləri buna görə idi.

Birləşmədən illər keçdikcə alman yəhudiləri alman intelektual aləmində və sosial həyatında mühüm rol oynamağa başlayırdılar. Yəhudilərin 1880 və 1890-cı illərdə Rusiyadan sürgün edilməsi onların alman ictiami sferasına inteqrasiyasını daha da çətinləşdirdi. Minlərlə Rusiya yəhudisi Almaniyanın şimal şəhərlərinə yerləşdi. Bu yeni gələn yəhudilər yerli yəhudilərlə müqayisədə əksərən daha kasıb və savadsız şəxslər idilər. Kasıblıqdan törəyən bir çox problem (xəstəlik, ev problemləri, məktəbə getməmə, işsizlik, alman dilini öyrənməmə) təkcə xristian almanlara deyil, yerli yəhudilərə də fərqlilikləri bariz formada göstərdi.

Millətin hekayəsinin yazılması

Millətquruculuğun bir digər vacib elementi olan qəhrəman keçmiş hekayəsinin quruculuğu millətçi alman tarixçiləri olan liberal konstitutsionalist Fridrix Dahlmanın (1785–1860), onun mühafizəkar tələbəsi Henrix fon Treytşkenin (1834–1896) və bir qədər daha az mühafizəkar Teodor Mommzenin (1817–1903) və Henrix fon Sibelin (1817–1895) üzərinə düşdü. Dahlman özü birləşməni görmədən vəfat etsə də, millətçi tarixşünaslığın təməllərini atmışdı. O, bu zaman ingilis və fransız inqilab tarixlərindən təsirlənmişdi. Dahlman özü Prussiyanı birləşmənin məntiqi aparıcı qüvvəsi hesab edirdi.

Henrix fon Treytşkenin 1879-cu ildə yazdığı kitabı Almaniyanın "XIX əsr tarixi" adlanır. Kitabın adı Almaniyanın tarixi adlansa da, əsasən Prussiyanın tarixindən bəhs edilir. Prussiyanın tarixini digər alman dövlətlərinin tarixlərindən imtiyazlı qəbul edən Henrix Almaniyanın Prussiyanın rəhbərliyində birləşməsini "onun alın yazısı" kimi qiymətləndirir. Borussiya mifinin (Borussiya ltın dilində Prussiya deməkdir) yaradılan zaman Prussiya Almaniyanın qurtarıcısı kimi təqdim edilirdi. Buna görə bütün almanların alın yazısı birləşmək, Prussiyanınkı isə bunu həyata keçirmək idi. Bu hekayəyə görə alman dövlətlərinin millət-dövlət halında bir araya gətirilməsində əsas üstünlük Prussiyaya məxsusdur və yalnız Prussiya Alman azadlıqlarını Fransa və Rusiyanın təsirindən qorumaq gücünə sahibdir. Hekayə Prussiyanın 1815-ci ildə Vaterloda Napoleonla döyüş zamanı qələbə qazanmaqda etdiyi yardımı və bununla da fransız hakimiyyətinin yenidən yaranmasına imkan verməməsini, alman dövlətlərindən ibarət iqtisadi birlik yaratmağını və 1871-ci ildə almanları bir bayraq altında birləşməsini vurğulamaqla davam edir.

Mommzenin Monumenta Germaniae Historika əsəri alman millətinin elmi baxımdan öyrənilməsi üçün təməl formalaşdırdı və alman milləti qavramını Prussiyadan kənardakı ərazilərə də aid etdi. Liberal professor, tarixçi, milllətçi, teoloq və XIX əsr elminin nəhəng şəxslərindən hesab edilən Mommzen Prussiya Nümayəndələr Palatasının 1863–1866 və 1873–1879-cu illərdə üzvü olmuşdur. O, bundan əlavə Reyxstaqın da 1881–1884-cü illərdə üzvü olmuşdur. İlk vaxtlar liberal Alman İnkişaf Partiyasının (alm. Deutsche Fortschrittspartei‎), sonralar isə Milli Liberal Partiyasının üzvü olmuşdur.

Həmçinin bax

• İtaliyanın birləşdirilməsi
• Almaniyanın birləşdirilməsi (1990)

Mənbə

Ədəbiyyat

• Berghahn, Volker. Modern Germany: Society, Economy and Politics in the Twentieth Century. Cambridge: Cambridge University Press, 1982. ISBN 978-0-521-34748-8
• Beringer, Jean. A History of the Habsburg Empire 1700–1918. C. Simpson, Trans. New York: Longman, 1997, ISBN 0-582-09007-5.
• Blackbourn, David, Marpingen: apparitions of the Virgin Mary in Bismarckian Germany. New York: Knopf, 1994. ISBN 0-679-41843-1
• Blackbourn, David. The long nineteenth century: a history of Germany, 1780–1918. New York: Oxford University Press, 1998. ISBN 0-19-507672-9
• Blackbourn, David and Geoff Eley. The peculiarities of German history: bourgeois society and politics in nineteenth-century Germany. Oxford & New York: Oxford University Press, 1984. ISBN 978-0-19-873057-6
• Blickle, Peter. Heimat: a critical theory of the German idea of homeland. Studies in German literature, linguistics and culture. Columbia, South Carolina: Camden House Press, 2004. ISBN 978-0-582-78458-1
• Bridge, Roy and Roger Bullen, The Great Powers and the European States System 1814–1914, 2nd ed. Longman, 2004. ISBN 978-0-582-78458-1
• Confino, Alon. The Nation as a Local Metaphor: Württemberg, Imperial Germany, and National Memory, 1871–1918. Chapel Hill: University of North Carolina Press, 1997. ISBN 978-0-8078-4665-0
• Crankshaw, Edward. Bismarck. New York, The Viking Press, 1981. ISBN 0-333-34038-8
• Dahrendorf, Ralf. Society and Democracy in Germany (1979)
• Dominick, Raymond, III. The Environmental Movement in Germany, Bloomington, Indiana University, 1992. ISBN 0-253-31819-X
• Richard J. Evans. Death in Hamburg: Society and Politics in the Cholera Years, 1830–1910. New York: Oxford University Press, 2005. ISBN 978-0-14-303636-4
• Evans, Richard J. Rethinking German history: nineteenth-century Germany and the origins of the Third Reich. London, Routledge, 1987. ISBN 978-0-00-302090-8
• Flores, Richard R. Remembering the Alamo: memory, modernity, and the master symbol. Austin: University of Texas, 2002. ISBN 978-0-292-72540-9
• Friedrich, Karin, The other Prussia: royal Prussia, Poland and liberty, 1569–1772, New York, 2000. ISBN 978-0-521-02775-5
• Grew, Raymond. Crises of Political Development in Europe and the United States. Princeton, Princeton University Press, 1978. ISBN 0-691-07598-0
• Hollyday, F. B. M. Bismarck. New Jersey, Prentice Hall, 1970. ISBN 978-0-13-077362-3
• Holt, Alexander W. The History of Europe from 1862–1914: From the Accession of Bismarck to the Outbreak of the Great War. New York: MacMillan, 1917. OCLC 300969997
• Michael Howard. The Franco-Prussian War: the German invasion of France, 1870–1871. New York, MacMillan, 1961. ISBN 978-0-415-02787-8
• Hull, Isabel]]. Absolute Destruction: Military culture and the Practices of War in Imperial Germany. Ithaca, New York, Syracuse University Press, 2005. ISBN 978-0-8014-7293-0
• Kann, Robert A. History of the Habsburg Empire: 1526–1918. Los Angeles, University of California Press, 1974 ISBN 978-0-520-04206-3
• Kaplan, Marion. The making of the Jewish middle class: women, family, and identity in Imperial Germany. New York, Oxford University Press, 1991. ISBN 978-0-19-509396-4
• Kocka, Jürgen and Mitchell, Allan. Bourgeois society in nineteenth century Europe. Oxford, Oxford University Press, 1993. ISBN 978-0-85496-414-7
• Kocka, Jürgen and Mitchell, Allan. "German History before Hitler: The Debate about the German Sonderweg." Journal of Contemporary History Vol. 23, No. 1 (January 1988), p. 3–16.
• Kocka, Jürgen and Mitchell, Allan. "Comparison and Beyond.'" History and Theory Vol. 42, No. 1 (February 2003), p. 39–44.
• Kocka, Jürgen and Mitchell, Allan. "Asymmetrical Historical Comparison: The Case of the German Sonderweg". History and Theory Vol. 38, No. 1 (February 1999), p. 40–50.
• Kohn, Hans. German history; some new German views. Boston: Beacon, 1954. OCLC 987529
• Koshar, Rudy. Germany's Transient Pasts: Preservation and the National Memory in the Twentieth Century. Chapel Hill, 1998. ISBN 978-0-8078-4701-5
• Krieger, Leonard. The German Idea of Freedom, Chicago, University of Chicago Press, 1957. ISBN 978-1-59740-519-5
• Lee, Lloyd. The politics of Harmony: Civil Service, Liberalism, and Social Reform in Baden, 1800–1850. Cranbury, New Jersey, Associated University Presses, 1980. ISBN 978-0-87413-143-7
• Llobera, Josep R. and Goldsmiths' College. "The role of historical memory in (ethno)nation-building." Goldsmiths Sociology Papers. London, Goldsmiths College, 1996. ISBN 978-0-902986-06-0
• Mann, Golo]]. The History of Germany Since 1789 (1968)
• Namier, L. B.. Avenues of History. New York, Macmillan, 1952. OCLC 422057575
• Nipperdey, Thomas]]. Germany from Napoleon to Bismarck, 1800–1866. Princeton, Princeton University Press, 1996. ISBN 978-0-691-02636-7
• Schjerve, Rosita Rindler, Diglossia and Power: Language Policies and Practice in the nineteenth century Habsburg Empire. Berlin, De Gruyter, 2003. ISBN 978-3-11-017654-4
• Schulze, Hagen.]] The course of German nationalism: from Frederick the Great to Bismarck, 1763–1867. Cambridge & New York, Cambridge University Press, 1991. ISBN 978-0-521-37759-1
• Scott, H. M. The Birth of a Great Power System. London & New York, Longman, 2006. ISBN 978-0-582-21717-1
• Scribner, Robert W. and Sheilagh C. Ogilvie. Germany: a new social and economic history. London: Arnold Publication, 1996. ISBN 978-0-340-51332-3
• Sheehan, James J.]] German history 1770–1866. Oxford History of Modern Europe. Oxford, Oxford University Press, 1989. ISBN 978-0-19-820432-9
• Sked, Alan. Decline and Fall of the Habsburg Empire 1815–1918. London, Longman, 2001. ISBN 978-0-582-35666-5
• Sorkin, David, The transformation of German Jewry, 1780–1840, Studies in Jewish history. New York, Wayne State University Press, 1987. ISBN 978-0-8143-2828-6
• Sperber, Jonathan]]. The European Revolutions, 1848–1851. New Approaches to European History. Cambridge, Cambridge University Press, 1984. ISBN 978-0-521-54779-6
• Sperber, Jonathan. Popular Catholicism in nineteenth-century Germany. Princeton, Princeton University Press, 1984. ISBN 978-0-691-05432-2
• Sperber, Jonathan. Rhineland radicals: the democratic movement and the revolution of 1848–1849. Princeton, Princeton University Press, 1993. ISBN 978-0-691-00866-0
• Stargardt, Nicholas. The German idea of militarism: radical and socialist critics, 1866–1914. Cambridge, Cambridge University Press, 1994. ISBN 978-0-521-46692-9
• Steinberg, Jonathan. Bismarck: A Life (2011)
• Taylor, A. J. P., The Struggle for Mastery in Europe 1914–1918, Oxford, Clarendon, 1954. ISBN 978-0-19-881270-8
• Taylor, A. J. P.]]. Bismarck: The Man and the Statesman. Oxford: Clarendon, 1988. ISBN 978-0-394-70387-9
• Victoria and Albert Museum, Dept. of Prints and Drawings, and Susan Lambert. The Franco-Prussian War and the Commune in caricature, 1870–71. London, 1971. ISBN 0-901486-30-2
• Walker, Mack]]. German home towns: community, state, and general estate, 1648–1871. Ithaca, Syracuse University Press, 1998. ISBN 978-0-8014-8508-4
• Wawro, Geoffrey]]. The Austro-Prussian War. Cambridge, Cambridge University Press, 1996. ISBN 0-521-62951-9
• Wawro, Geoffrey]. Warfare and Society in Europe, 1792–1914. 2000. ISBN 978-0-415-21445-2
• Wehler, Hans Ulrich]]. The German Empire, 1871–1918 (1997)
• Zamoyski, Adam. Rites of Peace: The Fall of Napoleon and the Congress of Vienna. New York, HarperCollins, 2007. ISBN 978-0-06-077519-3

Əlavə ədəbiyyat

• Bazillion, Richard J. Modernizing Germany: Karl Biedermann's career in the kingdom of Saxony, 1835–1901. American university studies. Series IX, History, vol. 84. New York, Peter Lang, 1990. ISBN 0-8204-1185-X
• Brose, Eric Dorn. German History, 1789–1871: From the Holy Roman Empire to the Bismarckian Reich. (1997) online edition Arxivləşdirilib 2010-12-01 at the Wayback Machine
• Bucholz, Arden. Moltke, Schlieffen, and Prussian war planning. New York, Berg Pub Ltd, 1991. ISBN 0-85496-653-6
• Bucholz, Arden. Moltke and the German Wars 1864–1871. New York, Palgrave MacMillan, 2001. ISBN 0-333-68758-2
• Clark, Christopher]]. Iron Kingdom: The Rise and Downfall of Prussia, 1600–1947. Cambridge, Belknap Press of Harvard University Press, 2006, 2009. ISBN 978-0-674-03196-8
• Clemente, Steven E. For King and Kaiser!: the making of the Prussian Army officer, 1860–1914. Contributions in military studies, no. 123. New York: Greenwood, 1992. ISBN 0-313-28004-5
• Cocks, Geoffrey and Konrad Hugo Jarausch. German professions, 1800–1950. New York, Oxford University Press, 1990. ISBN 0-19-505596-9
• Droysen, J. G. Modern History Sourcebook: Documents of German Unification Arxivləşdirilib 2014-08-14 at the Wayback Machine, 1848–1871. Accessed April 9, 2009.
• Dwyer, Philip G. Modern Prussian history, 1830–1947. Harlow, England, New York: Longman, 2001. ISBN 0-582-29270-0
• Friedrich, Otto. Blood and iron: from Bismarck to Hitler the von Moltke family's impact on German history. New York, Harper, 1995. ISBN 0-06-016866-8
• Groh, John E. Nineteenth-century German Protestantism: the church as social model. Washington, D. C., University Press of America, 1982. ISBN 0-8191-2078-2
• Henne, Helmut, and Georg Objartel. German student jargon in the eighteenth and nineteenth centuries. Berlin & NY, de Gruyter, 1983. OCLC 9193308
• Hughes, Michael. Nationalism and society: Germany, 1800–1945. London & New York, Edward Arnold, 1988. ISBN 0-7131-6522-7
• Kollander, Patricia. Frederick III: Germany's liberal emperor, Contributions to the study of world history, no. 50. Westport, Conn., Greenwood, 1995. ISBN 0-313-29483-6
• Koshar, Rudy. Germany's Transient Pasts: Preservation and the National Memory in the Twentieth Century. Chapel Hill, University of North Carolina Press, 1998. ISBN 0-8078-4701-1
• Lowenstein, Steven M. The Berlin Jewish community: enlightenment, family, and crisis, 1770–1830. Studies in Jewish history. New York, Oxford University Press, 1994. ISBN 0-19-508326-1
• Lüdtke, Alf. Police and State in Prussia, 1815–1850. Cambridge, New York & Paris, Cambridge University Press, 1989. ISBN 0-521-11187-0
• Ogilvie, Sheilagh, and Richard Overy. Germany: A New Social and Economic History Volume 3: Since 1800 (2004)
• Ohles, Frederik. Germany's rude awakening: censorship in the land of the Brothers Grimm. Kent, Ohio, Ohio State University Press, 1992. ISBN 0-87338-460-1
• Pflanze Otto, ed. The Unification of Germany, 1848–1871 (1979), essays by historians
• Schleunes, Karl A. Schooling and society: the politics of education in Prussia and Bavaria, 1750–1900. Oxford & New York, Oxford University Press, 1989. ISBN 0-85496-267-0
• Showalter, Dennis E. The Wars of German Unification (2nd ed. 2015), 412pp by a leading military historian
• Showalter, Dennis E. Railroads and rifles: soldiers, technology, and the unification of Germany. Hamden, Connecticut, Hailer Publishing, 1975. ISBN 0-9798500-9-6
• Smith, Woodruff D. Politics and the sciences of culture in Germany, 1840–1920. New York, Oxford University Press, 1991. ISBN 0-19-506536-0
• Wawro, Geoffrey. The Franco-Prussian War: The German Conquest of France. Cambridge, Cambridge University Press, 2005. ISBN 0-521-61743-X

Xarici keçidlər

• Almaniyanın birləşdirilməsiylə bağlı sənədlər  (ing.)
• Bismark və Almaniyanın birləşdirilməsi  (ing.)