跳至內容

Mexico

nani… a masadak Wikipedia
O po:long no nisalofan i nani tiniay i Masaonikarkalalicay | nipafelian ko 2023年5月17日 (tinolo) 22:22

Mexico nipatatekoan a kitakit (Spain sowal: Estados Unidos Mexicanos), o pangangan Mexico (Spain sowal: México), o ka’amisay Amilika safaniyot a cecay no nipatatekoan a kitakit a cisakowanay kitakit, o ka’amis ato Amilika masasiingir, katimol ato kaetip mililisay to Taypinyang, o kawali o Belize, Guatemala ato Caribbean riyar, kawali o Mexico sangoso’ [9]. O adahal no sera ira ko 180 ’ofad pinfang kongli[10], no Amilika safaniyot o saka lima dadahalay kitakit ato saka 14 ta’akay kitakit no hekal. O polong no tamdaw ira ko 1.28 walwalan, o saka mo^etep ’alomanay tamdaw no hekal, ono Spain a sowal saka cecay ta’akay tamdaw kitakit ato Latin Amilika safaniyot saka tosa ta’akay tamdaw kitakit. Mexico o nipatatekoan a kitakit, halo 32 ko kanatal; o tadamaci  atota’akay maci o Mexico niyaro’ o cecay kanatal.

I ’ayaway ni Columbus a to’asan a Mexico adihay ko tala’ayway i tenokay ca Amilika safaniyot a palamitan no maro’ay a tamdaw, tinako Olmec, Toltec, Teotihuacan, Zapotec, Maya ato Aztec. I 1521 miheca, o Spain hongti kitakit i Mexico a Tenochtitlan ko kaitiraan milowid a micingcing to itiniay sa’etal, patireng to telek a New Spain songto a mikowan. I 1821 miheca, ikor a pisiiked a kalalood Mexico pisiikedan, onini a sa’etal mihapiw to pisiiked mihayda to Mexico.

Iko no Mexico a misiiked pakataneng to kararawan, caay katomenek ko kicay ato sici. Ikor no Amilika ato Mexico a kalalood (1846-48), o tangic malitosaay no ka’amisay a sera mapapecih to Amilika. I 19 sici, o Mexico mataneng ko pastry lalood, France Mexico lalood, laloma’ay no kitakit a lalood, tosaay hongti kitakit ato 30 mihecaan a nisateked a pikowan a to’asan no likisi. I 1910 miheca miteka ko Mexico to sapifelih to nisateked a pikowan, saikor i 1917 miheca mapasetek ko kimpo ato fa^elohay sapidemak tosici a telek ko patireng.

O ngangan no Mexico a sa’osi no kapolongan ka rihaday no polong a tamdaw o saka 15 ta’akay i hekal, i kasakitakit misanga’an kinaira (o malalenay ko pi’acaay ) o saka 11 ta’akay i hekal. O Mexico a kicay ato ka’amisay Amilika pakoniraay kalali’aca katatelekan (NAFTA) kalali’aca lakapot makakedecay, mangalef to saki Amilika[11][12]. I 1994 miheca, o Mexico mala kakomodan no kicay ato kacomahadan a sakapot a sa’ayaway a Latin Amilika safaniyot sakapotan. No hekal a kingko pala tenokay takaraway cimicomoday a kitakit[13], misaheciay a tamdaw sacisowal sa o cecay fa’elohay katayalan a kitakit[14][15][16][17]. Mipasasa to romi’ad tangasa i 2050 miheca, o Mexico mala Osaka 5 ano eca saka 7 ta’akay sakino kicay i polong no cikiw[18][19].

Onini a kitakit o mala sa’etalay a ta’akay kitakit ato sasifo’an ci’icelay kitakit[20][21][22][23], mararid mala o fa’elohay ci’icelay kitakit[24]. O kadofahay ko ponka likisi nalacolan no Mexico, ira i Amilika safaniyot a sakacecay adihayay ato saka 7 adihayay no helal a nalacolan a kiwiko ponka sakapotan i Linhoko[25][26]. 2015 miheca, o nai hekalay a mihomongay tayni a tamdaw o saka 10 a kitakit, o mihomongay nai kasakitakit tamdaw tayni mirarakat ira ko 2910 ’ofad[27][28]. O nano Linhoko, Hekalay a malali’acaay Lekatep, G20 a lomaoc ato malacecayay lekaop ko Mexico, 2014 miheca miteka mala o France a liyokan kasakitakit sakapot a mihiningay.

Lakisi (歷史)

O Mexico o tatapangan no sakacomahad no adihayay Amilika safaniyot, nao palahaday to Maya, Toltec ato Aztec a sakacomahad, ikoray mangalef o kacowatan i Columbus a to’asan i ka’amisay Amilika safaniyot ta’akay kitakit Aztec hongti kitakit. I 16 sici o Spain tamdaw ci Hernan Cortez micalap ko Mexico, i 1521 miheca loodan ko itiniay a Aztec tamdaw, nanoya o Mexico macingcing to no Spain, mala o fa’elohay to a Spain.

I 1810 miheca, o Mexico mihapiw to pisiiked, i 1821 miheca kalaloodan to sapisiiked no Mexico mapatireng ko saka cecay Mexico hongti kitakit. I 1823 miheca, oni hongti kitakit mafelih no hitay, itiya mapatireng ko nipatatekoan a kitakit i 1824 miheca.

Ikor no pisiikedan, o sera no Mexico kitakit nanoya sa a maromot, o pinapina a sera mapakelac tahada’oc ko Amilika. I 1836 miheca, kawali ka’amisay a Texas mihapiw miliyas to Mexico misiiked, patireng to Texas Nikapolongan Kitakit, I 1823 miheca ato 1841 miheca, Yucatan kinatosa mihapiw to sapisiiked, i 1853 miheca mida’oc miteko to Mexico a nipatatekoan a kitakit. I 1838 miheca, o kitakit macowat ko ^epang a lalood. Itiya i 1848 miheca o Amillika Mexico lalood a mapidah, Mexico mapatodong to ka’amisay a ta’akay sera mapa’aca ko Amilika (o dadahal matiya aniniay 7 katimolay a kanatal).

I 1853 miheca a Gadsden pi’aca malasawad ko 7 ’ofad pinfang kongki a sera. I 1860 mihecaan, Mexico macalap no hitay no France, mapatireng ko tawataw a mikowanay a sakatosa hongti kitakit. I pikerid ni Juarez congtong itiya, o malaplap ko micalapay a France. Ci Juarez nai 1858 miheca tangasa 1872 miheca ko pikowan, ikor no kapatay ningra, o ci Porfirio Dias Porter ko mikowanay.

Nano ni Porfirio Dias Porter 35 miheca ko halafin pitekedan mikowan, i 1910 miheca malenak ko pifelih lalood no Mexico. O mapidah no mifelihay ko nipatatekoan a kitakit a hitay, nika itiya marari’ang ko laloma’an, talahenot i 10 miheca ko lalod i lalomaan kitakit no Mexico. I 1929 miheca, paherek ko lalood no laloma’ no kitakit, o nifalicay a mirikecay a sician a kasarekad ko mikowanay, mala o mikowanay to no Mexico. I 2000 miheca, o miliyangay a Mexico kitakit dademakay sarekad ato kangdaway paratan a kasarekad malekapot to “mifalicay a nipatatekoan” a milifetay congtong ci Vicente Fox Quesada, itiya i 2000 miheca 7 folad a pisingkiwan a malacongtong, toya miheca 12 folad 1 romi’ad mapatireng, 6 miheca ko lekad. Onini a pifelih to satelek nai 1929 miheca ko pikowan ikor no 71 mihecaan, o mifelihay a kasarekad sa’ayaway sakina cecay pakalowid, milaheci to nai 1929 mihecaan sa’ayaway rihadayay ko kafafalic no mikowanay, orasaka malo satadamaanay i likisi no Mexico ko nia singkiw.

I 2006 miheca 7 folad 2 romi’ad, o Mexico congtong ato kalomaocan a singkiw misitapang a mitopa[29]. I 9 folad 5 romi’ad, Mexico nipatatekoan a kitakit pisingkiw a hoying mihapiw, o kitakit midemakay a kasarekad congtong ci Felipe Calderon Hinojosa i pisingkiwan to congtong pakalowiday to, malacongtong no Mexico sato[30], o kitakit midemakay a kasarekad padoedo sato ko sapikowan.

I 2012 miheca 7 folad 1 romi’ad, miliyangay mifalicay mitelekay a kasarekad misingkiway to congtong ci Enrique Pena Pinto. O todong no sapisingkiw a pafaloco’an i “o pifalic” saan ko laloma’an – mipalalan to roma kitakit a tayni i kitakit to pisasimalay kosi a mitekeday to misasimal a tayal, pacakat to kinaira a sata mafalic ko kadademakan no icifa, masakapahay ho ko tireng ningra, pasayra i cingraan ko picoker no finawlan maki’ayaw ko roma tatoloay a sakalalifet to congtong. Ikor 38.21% ko paya maala to congtong a singkiw, saka 2 lekad rihadayay ko kafafalic no nipikowan, Mifalicay pitelek a kasarekad 12 miheca ko ka eca pikowan miliyaw heca mikowan. O pipaini no misaheciay tamdaw sowal sa, o karari’ang no malali’acaay to cisawarakay a karari’ang ato caayay ka lalen no syakay o sasi’ayawen ni Pinto ko nian[31].

Sacian (政治)

I 1917 miheca a kimpo no Mexico o nipatatekoan a kitakit a salongoc sakowan malitoloay kasiikedan: midemakay, patirengay to rikec ato hoying. Pakaynien i likisi i, o midemakay citodongay o sata’akay solongoc sakowan, o salongoc sakowan no congtong sata’akay. O congtong citodong midemak to no kalomaocan no kitakit (Congreso de la Unión) mihapiwan a sarikec.

Nai 1997 miheca misatapang, mido’edo to miliyangay a kasarekad itiya pakalowid to singkiw, kalomaocan mangilay ko ’icel mangalef a mangalef. Ira i sakikicay ato sakipayso a sofal, mihayda ko congtong mihapiw to sapidemak a mipatireng to rikec, nika kantoken no kalomaocan. O congtong nai finawlan a nisingkiwan, 6 miheca ko lekad, caay kanga’ay pado’edo. Caay patireng to micokeray a congtong ko Mexico, tona mapaterep ko kalacongtong ano eca caay kanga’ay midemak to sakitayal i, o kalomaocan ko misingkiway to linsi a congtong.

O kalomaocan midemak to tosaay a lomaoc, halo Fafa'eday pikaykian (Cámara de Senadores) ato Kararemay pikaykian (Cámara de Diputados). O Fafa'eday pikaykian 6 miheca ko lekad, Kararemay pikaykian 3 miheca ko lekad. Fafa'eday pikaykian 128 ko lomaocay ira ko caayay kasa’etal ato sa’etalay a lomaocay sakapot. O Kararemay pikaykian ira ko 500 lomaocay, o 300 a lomaocay o nai kasa’etal nisingkiwan, roma a 200 lomaocay nai 5 ta’akay sa’etal patodongan ko taypiaw. O nia 200 lomaocay sapadang to mimingay a kasarekad micomod i kalomaocan.

O satadamaanay a kasarekad o kitakit malowaday onto, mifelihay rikec kasarekad ato kitakit dademakay kasarekad.

Safitay (軍事)

O sofitay no Mexico o caayay ko misarocoday ko sapisimaw to sakihitay, i 20 sician, o ka’amis a kitakit no Amilika a ’icel tata’ang ko sasiroma, orasaka caay ko sapilifet to Amilika ko pihirateng to sapipatireng to sofitay, o sapipatihi to pitena’ to cisawarakay ato mitakaway malali’aca ko kalalood.

O kasasiiked a sakowan (行政區劃)

Polong no kitakit malaliyad 32 ko kanatal.

Kanatal Tadamaci Kanatal Tadamaci
Aguascalientes Aguascalientes Morelos Cuernavaca
Baja California Mexicali Nayarit Monterrey
Baja california sur La Paz Nuevo León Monterey
Campeche Campeche Oaxaca Oaxaca
Chiapas Campeche Puebla Puebla
Chihuahua Tuxtla Gutiérrez Querétaro Santiago de Querétaro
Coahuila Chihuahua City Quintana Roo Chactemàal
Colima Saltillo San Luis Potosí San Luis Potosí
Durango Colima Sinaloa Culiacán
Guanajuato Durango Sonora Hermosillo
Guerrero Guanajuato Tabasco Villahermosa
Hidalgo (HD) Pachuca Tamaulipas Ciudad Victoria
Jalisco Guadalajara Tlaxcala (TL) Tlaxcala (city)
Estado de México (EM) Toluca de Lerdo Veracruz Jalapa
Ciudad de México Ciudad de México Yucatán Mérida
Michoacán Morelia Zacatecas Zacatecas

Palapalaan (地理)

O Mexico kaetip misi’ayaw to Taypinyang, o kawali miingir to Mexico ’apocok ato Caribbean riyar, pasiTasiyang, itira i na’amisan a konis 14 - 33˚ ato kaetip sakonis 86 - 119˚. Mililisay ato lawac no riyar a dafdaf, sasifo’an o takaraway lotok a dafdafan, halo adihayay namal lotok. O kaetip kakaya’ay i Baja California a kanatal, pao Taypinyang ato California a sangoso’an malacidek, kawali katimolan o panahalay tangasa i Yucatán sangoso’an. O satakaraway no Mexico o Pico de Orizaba lotok, ira ko 5700m ko takaraw nai riyar, o Sierra Madre lotok o tadalotok no Mexico. O Mexico sahetoay o no Amilika safaniyot a ’apelad padeyac, o Baja California sangoso’ itiraay i Taypinyang ato Cocos a ’apelad padeyac, itini i palaan, ira ko nai palaan mikingkiway a sowal o Istmo de Tehuantepec satano’ kawalian (ira macalap ko 12% dadahal) o no sifo’an Amilika safaniyot[32]; dengan o sakisicianan, Mexico ato Amilika ato Canada o malecaday no ka’amisay Amilika safaniyot[33].

O masasiromaay ko romi’ad no Mexico, ka’amisay o fa’edetay tafotafokay a romi’ad, katimol o fa’edetay kala’oraday romi’ad. O tada ’alo no Mexico ira o Rio Grande ’alo, Balthus’alo, Río Yaqui’alo.

I Mexico adihay ko cactus (sasaycar), palafalo (hana) no fayfay no kitakit.

Kicay (經濟)

O Mexico ira ko aniniay mihecaan a misanga’ay to dafong ato maomahay, ono tekedan a kicay miraraay a matongal, I 90 a mihecaan no Mexico a mararan lalan pala o finawlan ko citodongay. O nano kitakit a tayal nai 1982 mihecaan o cecayay cicing a laloma’an tangasa 1999 miheca caay to pakatahira i tosa a so’ot laloma’an. Micokeroh ko sifo to paitekedan a kicay, mipatoror i minatoay, mararay lalan, tingwa calay, tingki, parapatan a lahod ato hikokiciw a padamaay o kalalifetan.

O ta’akay sacoker no kicay ko maomahay no Mexico a tamdaw. Lemon, kangdaway damdam, ’ariray, avocado, kidafes, naniwac, tefos ko ta’akay pinaloma. Mangalef o avocado mapa’aca tayra i Amilika.

I 1994 miheca ka’amisay Amilika a masaheci ko pipatireng to paifaloco'ay kali'aca a sa’etal i, o Mexico ato kalo hekal sata’akay kicay a kitakit Amilika kalali’aca ato mipacefongay ranikay ko kasacofel, tadamaan picekeroh to Mexico to kacowat no kicay ato kacakat no kinaira no finawlan. Nawhani mingataay to Amilika ko mili’acaay a icifa, o adihayay no papotalay a kalomaamaan, saikoray itini i Mexico mitafo, tinako o tosiya. Nikawrira o maamaan no tosiya, o nai Asiaay misanga’an ko pipacomod.

Sakalalifet ko pipasadak mapadang ko Mexico mita’elif to 1995 mihecaan katalawan a kicay, itiya i 1996 miheca tangasa 1999 mihecaan misitapang a macowat ko kicay. No tekedan a kali’aca mala’icel a sakacomahad ko kicay, matongal to ko kalingadan, macakat ko saka’orip. Nanoya o Mexico oya to ko pilifet ko kacango’otan no kicay, tinako caay kalalen ko kinaira no tamdaw, polong no kitakit o kadofahay cidafongay 20% ko tamdaw cikinaira to 55% no polong no kitakit a kinaira, ato pakinali ko cisawarakay ato 122 tamdawan a makoracay a sa’osian.

I 1986 miheca o Mexico mikapot to kacacofel mafafalic to lalosidan kapolongan katatelek, misitapang to nai laloma’an micowat pasayra papotal ko nikafali. Nanoya o Mexico a sifo misa’icel micokeroh miselic, mifalic, paitekedan, pasipapotal mifohat ko pidemak, saka i ’ayaw no 1995 mihecaan kicay no Mexico pado’edo to pinapina a mihecaan pakilaenoay macowat, kasakitakit misoped patada ato patalapotal matongal a matongal, o sakamoleto no dafong makeror tayra i cecayay ko sa’osi, o sakidafongan nao masiponay mala o matiwtiway to, nao citadahay mala o mo’ecelay to, micomoday masadakay matongalay to; oroma a demak, adihay ko micomoday, militado to pacena’ay a sihong no papotalay ko sapipalalen milecad to cango’ot no kicay.

I 1994 miheca 1 folad 1 romi’ad, o Mexico masongila ko pikapot to ka’amisay Amilika masaheci ko pipatireng to paifaloco'ay kali'aca sa’etal, oya miheca 12 folad Mexico nai mikowanay a kasarekad laloma’an cikacalemceman, rarawraw to ko sici, nanoya mangiyangi ko faloco’ no papotalay malali’acaay, dado’edo sato miliyas ko pidefong, malasakaserer no payso, macelal ko katalawan no payso. I 1996 miheca Cedillo a sifo i Amilika ato kasakitakit no paysoan citodongay mala o palefoday a micoker, mi’imeray ko pidemak to dafongan, misongila’ to dademaken no payso, misarocod mipatodong to misolek to kicay ato misalalan to maraayay dademakaen no sakacowat no kicay a halaka, manga’ay aca ko palefoday misalof to kararimaan no kicay no Mexico. O paysoan a icifa pado’edo a manga’ay, o sakisarar a lisok masereray to, macekal ko kalali’aca no icifa, kapolongan a dafongan masapinang malalen ko pasadak to rafas, papotalay a pipacefong matongal to, kasakitakit a iraay masadakay masapinang ko kafalic, o tadah i papotalay makacalay ko patiko, papotalay a nisopedan masapingan ko katongal.

Tamdaw (人口)

Midotoc to fa’elohay nisa’osian no Mexico kitakit tamdawan wiyyinhuy, tangasa i 2013 mihecaan o Mexico polong no tamdaw tangasa i 118,395,054 ko tamdaw, tonian i o fafahiyan ira ko 51%, solongan 60,584,099 tamdaw, o fainayan salongan 57,810,955 tamdaw. Midotoc to polong no kitakit finawlan wiyyinhuy a fa’elohay pisa’osian, polong ira ko tamdaw 1 walwalan 1840 ’ofad tamdaw, o saka 11 polong no cikiw. O sa’alomanay tamdaw no Spain sowal a kitakit[34], o saka 2 ta’akay tamdaw no Latin Amilika safaniyotan kitakit, aikor no Brazil.















































Mexico(墨西哥)

File:Mexican States Standard.svg
Flag of Mexico
Location of Mexico

Itini i 23 00 N, 102 00 W, noNo’amisan Amilika ko Mexico. Polong no sekalay i 1,964,375 sq km “saka 14 ko rayray no ngangan. ” “O sekalay no sera i, 1,943,945 sq km, no nanom a sekalay i, 20,430 sq km ” Polong i 123,166,749 ko tamdaw.

sera(土地) Masakilac ko sera o malo kakaomahen(農業) a sera 54.90%, Malo no kilakilangan(林業) a sera 33.30%, malo no roma to a sera 11.80%.

siyoto(首都) O [[[Mexico City]](墨西哥城) ko Siyoto.

katomirengan no kitakit a romi’ad(國家紀念日) Pihiratengan no kitakit a romi’ad i sakasiwa 16 a romi’ad.

O Sawara’an no kitakit(國家) anini i ci Enrique Peña Nieto(恩里克·潘尼亞·尼托), patirengan(擔任) a romi’ad i 2012 a miheca(年) saka 12 folad(月) saka 1 a romi’ad.

Pi’arawan to lakaw