Meksika

Meksika (Mexiko), Meksika Qurama Shtatları (Estados Unidos Mexicanos) — Arqa Amerikanıń qubla bóliminde jaylasqan mámleket. BMSh aǵzası. Maydanı 1958,2 mıń km². Xalqı 129,875,529 adam (2023). Paytaxtı — Mexiko qalası. Basqarıw jaǵınan 31 shtat hám 1 paytaxt federal okrugine bólinedi.

Mámleketlik basqarıw principi

Meksika — federativ respublika. Meksika Qurama Shtatlarınıń 1917-jıl 5-fevraldaǵı Siyasiy Konstituciyası ámel etedi, oǵan keyinirek ózgerisler kirgizilgen. Mámleket baslıǵı — prezident (2000-jıldan Vi-Sente Foks Kesada), ol ulıwma tuwrı dawıs beriw jolı menen 6 jıl múddetke saylanadı. Konstituciyaǵa qaray, prezident qayta saylanıwı múmkin emes. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı Milliy kongress (2 palatalı parlament), atqarıwshı hákimiyattı prezident ámelge asıradı.

Tábiyatı

Meksika jaǵaları kem bóleklengen, eń úlken yarım atawları — Kaliforniya hám Yukatan. Tınısh okeanındaǵı bir neshe ataw da Meksika quramına kiredi. Mámleket aymaǵınıń úlken bólimin Meksika tawlıǵı (kópshilik biyikligi 1000 -2000 m, eń biyik noqatı — hárekettegi Orisaba vulkanları — 5700 m) iyeleydi. Jaǵaǵa jaqın jerleri oypatlıq. Meksika qoltıǵında neft-gazli basseyn, Meksika tawlıǵında reńli metall káni (mıs, qorǵasın, ruwx, gúmis, sınap, margimush, surma, kadmiy, vismut, qalayı, volfram, altın), mámlekettiń arqa-shıǵısında taskómir, temir hám uran káni, altınkúkirt kánleri bar. Íqlımı tropikalıq, arqasında subtropikalıq ıqlım. Yanvardıń ortasha temperaturası 10-25°, iyuldiki 15-0°. Jıllıq jawın janbawırlarında bolsa 2000-3000 mm. Qubla-shıǵısında dárya-saylar kóp, arqa-batısında kem (Yukatan yarım atawda ulıwma aǵar suw joq). Iri dáryaları: Rio-Grande (Rio-Bravodel-Norte), Lerma (tómen aǵısında Rio-Grandede Santyago dep ataladı), Balsas, Grixalva — Usumasinta dárya sisteması. Eń úlken kóli — Chapala. Arqa-batısında, tiykarınan, boz topıraq hám shólge tán ápiwayı topıraqlar; tawlıqlarda surqońır, qońır, savanna qızıl topıraqları hám taw-orman gúńgirt topıraqları, oypatlıqlarda surqońır, savanna qızıl topıraqları hám batpaq topıraqları ushıraydı.

Ósimlikleri júdá túrli-túrli. Meksikada ósimliklerdiń 12 mıńǵa jaqın túri bar; usılardan 2/3 bólimi endemikalıq ósimlikler bolıp tabıladı. Meksika tawlıǵınıń arqa úlkenlew bóliminde ózine tán kserofil ósimlikler, sonıń menen birge, mimozadosh putalar ósetuǵın shala shól hám shól tiykarǵı orın tutadı. Tawlıqtıń qubla bóliminde jáne bul jerlerdi qorshap alǵan oypatlıq jaǵasında masaqlılar hám sertikan putalardan ibarat savanna ósimlikleri, tawlarda japıraqlı hám aralas ormanlar (emen, grab, lipa, qaraǵay, aqqaraǵay hám basqalar) ósedi; Meksikanıń qubla hám qubla-shıǵıs bólimlerinde kóbisi tropikalıq ormanlar, shıǵıs janbawırlarında mudam jasıl joqarı ıǵallıqtaǵı ormanlar, batıs janbawırlarında iyne japıraqlı, taw eteklerinde japıraq tógetuǵınn ormanlar bar. Jabayı haywanlardan shala shól hám shólde kemiriwshiler — jer qazır (jer tıshqanı), koyot (jaylaw qasqırı), Meksika tawlıǵı ormanlarında qara ayıw, yenot, qızıl qaraqulaq, puma, savannalarda buǵı, qumırsqaxor, dikobraz, qubladaǵı tropikalıq ormanlarda meshinniń 2 túri, tapir, yaguar ushıraydı. Haywanat, ósimlik dúnyası hám basqa az ushıraytuǵın jerlerdi qorǵaw maqsetinde 50 den kóbirek baǵ dúzilgen. Eń irileri: Kumbreode-Monterrey, Syerrade-San-PedroMartir, Kan-ondelrio Blanko hám basqalar.

Xalqı

Xalqınıń kópi meksikanlar bolıp, olar indeyc qáwimleri hám elatları, Evropa (tiykarınan, Ispaniya) dan kóship kelgenler hám plantaciyalarda isletiw ushın keltirilgen afrikalıqlardan ibarat. Xalıqtıń yarımınan aslamı aralas nekeden tuwılǵan metis hám mulatlar bolıp tabıladı. Túpkilikli indeyc xalıqları óz tilleri hám mádeniyatların bólek saqlap qalǵan. Ispanlar, basklar, nemisler, francuzlar, italyanlar hám basqa da xalıqlar bar. Rásmiy tili — ispan tili. Dinge sıyınıwshılardıń 96% i katolikler. 73% i xalıq qalalarda jasaydı. Iri qalaları: Mexiko, Gvadalahara, Monterrey, Leon, Syudad-Xuares.

Tariyxı

Meksika aymaǵında adamlar joqarı paleolit (eramızdan 20-15 mıń jıl aldın) dáwirinen jasaydı. Bul jerde túrli dáwirlerde Batıs yarım shardaǵı eń rawajlanǵan civilizaciyalardan biri payda bolǵan. Eramızǵa shekemgi 1 mıń jıllıq ortalarınan xalıq otırıqshı turmıs keshirip baslaǵan, dıyqanshılıq, ónermentshilik, kórkem óner rawajlanǵan. Eramızǵa shekem baslarında Oraylıq Amerikanıń arqa-batıs bóleginde mayya qáwimleri jasaǵan. 1 mıń jıllıqtıń 2-yarımında Oraylıq Meksikada tolteklar xiyla joqarı mádeniyat jarattı. Lekin bul mádeniyattı 2 mıń jıllıqtıń baslarında naua qáwimleri joq etti. Naua qáwimleri arasında atsteklar da bar edi, olar házirgi Mexiko qalasın júzege keltirdi hám XIV ásirde iri mámleket dúzdi, bul mámleket XV ásirde Oraylıq hám Qubla Meksikanıń eń qúdiretli mámleketine aylandı. Bul jerde dıyqanshılıq, ónermentshilik, qurılıs texnikası, súwretlew kórkem óneri anaǵurlım rawajlandı. 1517-jıl Meksikanı ispanlar basıp ala basladı. XVI ásir aqırına kelip Meksika tap pútkilley iyelendi. Jańa Ispaniya vitse korolligi dúzildi, pútkil húkimet ispan jaydarları qol astına ótti. Jergilikli xalıqtıń kópshilik bólegi óz jerlerinen ayırıldı, koloniya hákimleri, jaydarlar hám katolik shirkewine baǵınıqlı bolıp qaldı. Asharshılıq, kesellikler kóplegen indeyclerdiń dastıǵın qurıttı (ispanlar jawlap ala baslaǵan waqıtta 25 mln. ǵa jaqın indeyc bolǵan bolsa, 1605-jılǵa kelip 1 mln. nan sál artıq indeyc qaldı). Jumısshı kúshi jetpey qalǵannan soń, Afrikadan kóplegen negr qullar keltirile basladı. Meksika sanaatınıń rawajlanıwına túrli jollar menen tosqınlıq etildi, kópshilik eginlerdi egiwdi qadaǵan etip, duz, dári, temeki ónimleri satıw mámleket monopoliyasına aylandırıldı. Jergilikli xalıq kolonizatorlarǵa qarsı bas kóterip bir neshe márte kóterilis etti. Ekonomikalıq baylanıslardıń rawajlanıwı hám ishki bazardıń payda bolıwı, milliy sananıń oyanıwı tásirinde XIX ásirdiń baslarında meksikan milleti quram tawa basladı.

Amerikadaǵı ispan koloniyalarınıń ǵárezsizlik ushın alıp barǵan urısı dáwirinde (1810-26 ), atap aytqanda, 1810-15-jıllarda Meksikada M. Idalgo hám X. M. Morelos basshılıǵında dıyqanlar kóterilisi bolıp ótti, bul kóterilis ayawsız bastırıldı. Ispaniyadaǵı 1820-23-jıllar revolyuciyası hám Qubla Amerikadaǵı Ispaniya koloniyaları patriotlarınıń tabısları Meksikada xalıq azatlıq háreketiniń tazadan kóteriliwine sebep boldı. A. Iterbude basshılıǵındaǵı háreket keń xalıq tárepinen qollap-quwatlandı. 1821-jıl Meksika ǵárezsiz mámleket, 1824-jıl bolsa respublika dep daǵaza etildi. 1845-jıl AQSh Texastı, 1846-48-jıllardaǵı Amerika-Meksika urısı nátiyjesinde mámleket aymaǵınıń derlik yarımın basıp aldı. Meksikaǵa qarsı uyımlastırılǵan Angliya-Franciya-Ispaniya intervensiyası meksikan xalqınıń qaharmanlarsha qarsılıǵına ushırap, interventlardıń jeńiliwi menen tamamlandı. 1877-80 hám 1884-1911-jıllarda general P. Dias prezident bolıp turdı; áne sol dáwirde puqaralar azatlıǵı ayaq astı etildi, kongress óz áhmiyetin joǵalttı. XX ásirdiń baslarınan revolyuciyalıq rawajlanıw júz bere basladı. 1910-jılda dıyqanlar háreketi háwij alıp ketti. F. Vilya, E. Sapata dıyqanlar háreketiniń eń iri basshıları edi. 1910-17-jıllarda Meksikada revolyuciya bolıp ótti. 1911-jıl may ayında Dias rejimi awdarıp taslandı. Jańa konstituciya qabıllandı.

1929-33-jıllardaǵı jáhán ekonomikalıq krizisi dáwirinde revolyuciyalıq háreket kúsheydi hám milliy revolyuciyalıq partiyanıń radikal qanatı wákili L. Kardenas-idelrio prezident etip saylandı. Onıń húkimeti (1934-40) áhmiyetli ózgerisler qıldı, jer reformasın ótkerdi. Ekinshi jáhán urısınıń baslarında Meksika húkimeti biytárep ekenligin bildirdi; lekin 1942-jıl may ayında fashistler blogına qarsı urıs járiyaladı. Urıstan keyingi jıllarda Meksika ekonomikası ósip bardı. Biraq awılda jaǵday ózgermedi. 60-jıllardan baslap L. Mateos (1958-64) hám D. Ordas (1964-70) húkimetleri milliy ekonomikanı bekkemlew jolın tuttı. 1970-jılda húkimet tóbesine kelgen L. Shesheverria húkimeti jaǵdaydı jaqsılaw ushın jer reforması tuwrısında nızam (1971), jańa saylaw nızamı (1972), jergilikli kapital qoyılıwın xoshametlew hám sırt el kapitalın tártipke salıw tuwrısında nızam (1973) qabılladı, mámleket xizmetkerleri ushın háptesine 5 jumıs kúnin engizdi. Meksikanıń Batıs Evropa mámleketleri, Yaponiya hám Latın Amerikasındaǵı bir qansha mámleketler menen sırtqı sawda baylanısları keńeytirildi.

1976-jılda saylanǵan prezident L. Portilo hám ásirese, 1994-jılda saylanǵan E. Sedilo húkimetleri sanaat hám awıl xojalıǵın rawajlandırıw, ekonomikalıq reformalar ótkeriwge urındı. Biraq mámlekettiń sırtqı qarızı astı, islep shıǵarıw quwatlarınan paydalanıw páseydi, egislikler qısqardı. 2000-jıl "Oń orayshı alyans" blogınan Visente Foks Kesadanıń prezident lawazımına saylanıwı 1929-jıldan berli mámleketti basqarıp kiyatırǵan Institutsion revolyuciya partiyasınıń húkimranlıǵına shek qoydı. Keyingi jıllarda xojalıq basqarıwdı jergiliklilestiriw, mámleketke qaraslı norentabel kárxanalardı kemeytiw, ekonomikanıń "ashıqlıǵı" hám isbilermenlik iskerligin kúsheytiw, óz-ara paydalı xalıqaralıq sheriklikti rawajlandırıw siyasatı ótkerilip basladı. Meksika 1991-jıl 26-dekabrde Ózbekstan Respublikası ǵárezsizligin tán alǵan hám 1992-jıl 16-martta ol menen diplomatiyalıq qatnaslardı ornatqan. Meksika 1945-jıldan BMSh aǵzası. Milliy bayramı — 16-sentyabr — Ǵárezsizlik daǵaza etilgen kún (1810).

Siyasiy partiyaları, kásiplik awqamları

Institutsion-revolyuciyalıq partiya, 1929-jılda dúzilgen (1938-jılǵa shekem Milliy revolyuciyalıq partiya, 1946-jılǵa shekem Meksika revolyuciyalıq partiyası dep atalǵan, 1946-jıldan házirgi atamada); Kardenista milliy jańalanıw frontı partiyası, 1972-jılda tiykar salınǵan; Meksika jasıllar ekologiya partiyası, 1987-jılda dúzilgen; Demokratiyalıq revolyuciya partiyası, 1989-jılda dúzilgen; Milliy háreket partiyası, 1939-jılda dúzilgen. Kásiplik awqamları: Miynet kongressi, 1966-jılda dúzilgen; Meksika miynetkeshleri konfederaciyası, 1936-jılda tiykar salınǵan; Meksika jumısshıları region konfederaciyası, 1918-jılda dúzilgen; Jumısshı hám dıyqanlardıń revolyuciyalıq konfederaciyası, 1952-jılda dúzilgen; Meksika jumısshı hám dıyqanlarınıń Xasinto Lopes atındaǵı ulıwma birlespesi, 1949-jılda tiykar salınǵan; Miynetkeshlerdiń revolyuciyalıq konfederaciyası, 1954-jıl dúzilgen; Mámleket xizmetkerleri kásiplik awqamları federaciyası 1938-jıl dúzilgen.

Xojalıǵı

Meksika — industrial-agrar mámleket. Latın Amerikasında ekonomikalıq tárepten eń rawajlanǵan mámleketlerden biri. Jalpı ishki ónimde sanaattıń úlesi 24,5%, awıl, orman xojalıǵı hám balıqshılıqtıń úlesi 9%. Meksika paxta, qumshekerqamıs, kofe jetistiriwde, neft, gaz, gúmis, rux, qorǵasın, altınkúkirt, sınap qazıp alıwda dúnyada aldınǵı orınlarda turadı.

Sanaatı

Sanaatında ekonomikalıq aktiv xalıqtıń 15,3% bánt. Zárúrli tarmaqları: kánshilik, neftti qayta islew, neft ximiyası, metallurgiya, qurılıs, toqımashılıq, azıq-túlik, mashinasazlıq sanaatı. Neft-gaz sanaatı hám olardı qayta islew kárxanaları Meksika qoltıǵı jaǵasında, kánshilik hám metallurgiya sanaatı Meksika tawlıǵı arqasında, islep shıǵarıw sanaatı kárxanaları iri qalalarda jaylasqan. Kómir sanaatı zárúrli orın aladı. Verakrus, Tampiko, Minatitlan, Mexiko hám Salamanka qalaları neft ximiyasınıń, Monterrey, Monklova, Mexiko átirapları qara metallurgiya, Mexiko, Verakrus, Kananea, Chiuaua, Torreon qalaları reńli metallurgiya, Mexiko, Toluka, Puebla mashinasazlıq hám metall islew sanaatınıń tiykarǵı orayları bolıp tabıladı. Bunnan tısqarı, dizellar, temirjol vagonları, avtomobiller, toqımashılıq mashina-úskeneleri, elektrotexnika hám radioelektronika ónimleri (sonday-aq, televizorlar), stanoklar, kemeler islep shıǵaradı. Energetika, qurılıs buyımları, ximiya, farmacevtika, toqımashılıq, tigiwshilik, ayaq kiyim, azıq-túlik sanaatı da rawajlanǵan. Ónermentshilik buyımların islep shıǵarıwǵa ayrıqsha itibar beriledi. Jılına 89,5 mlrd. kVt-saat elektr energiyası payda etiledi (tiykarınan, ıssılıq elektr stanciyalarında).

Awıl xojalıǵında ekonomikalıq aktiv xalıqtıń 27,8% bánt, Awıl xojalıǵı xalıqtıń mǵtájin tiykarınan támiyinleydi hám óniminiń bir bólimin eksport etedi. Jerlerdiń '/4 bólimine egin egiledi, 3/4 bólimi jaylaw. Egis maydanınıń 5,15 mln. ga jasalma suwǵarıladı. Jerlerdiń kóp bólegi awıl xojalıǵı jámáátleri — exidoǵa qaraslı. Tiykarǵı tarmaq — dıyqanshılıq. Eksport ushın paxta, kofe, ishki mútájlik ushın qumshekerqamıs, mákke, aq júweri, biyday, salı, lobıya, kartoshka, soya egiledi. Pomidor, jer ǵoza, palız eginleri, citrus miyweler, ananas hám basqa bir qansha tropikalıq hám subtropikalıq eginler eksport áhmiyetine iye. Kóp muǵdarda aǵash tayarlanadı. Shárwashılıǵında qaramal, at, shoshqa, qoy hám eshki baǵıladı. Teńizlerde balıq hám teńiz jániwarları awlanadı.

Transportı

Transport jolı uzınlıǵı — 26,4 mıń km, avtomobil jolları uzınlıǵı — 242,3 mıń km. 11 mıń km neft hám gaz trubası bar. Barlıq shtat hám qalaları aviaciya hawa jolları arqalı tutastırılǵan. Mexiko, Verakrus, Merida, Monterreyda úlken aeroportlar bar. Tiykarǵı teńiz portları: Verakrus, Mexiko, Tampiko, Koatsa-koalkos, Salina-Krus. Meksika shetke tayın hám shala tayın buyımlar, sonıń menen birge, neft hám neft ónimleri, paxta, kofe, teńiz, kánshilik sanaatı hám reńli metallurgiya ónimlerin shıǵaradı. Shetten shala tayın buyımlar, mashina hám ásbap-úskeneler, tutınıw buyımların satıp aladı. Sawda-satıqtaǵı tiykarǵı qarıydarları: AQSh, Kanada, Yaponiya, Latın Amerikası hám Evropa mámleketleri. Sırt el turizmi rawajlanǵan. Pul birligi — Meksika pesosi.

Medicinalıq xızmeti

Meksikada, tiykarınan, mámleket medicinalıq xızmet sisteması jolǵa qoyılǵan. Vrachlar universitetler janındaǵı 4 medicina fakultetinde tayarlanadı. Akapulko, Kuernavaka, Orisaba, Verakrus sıyaqlı kurortları bar.

Bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri

Baslanǵısh mektepte oqıw múddeti — 6 jıl, orta mektepte 5 hám 6 jıl 6-15 jastaǵı balalar ushın baslanǵısh tálim — biypul. Mámleket mekteplerinen tısqarı, kóplegen menshikli mektepler de bar. Mámlekette 189 joqarı oqıw jurtı, sonday-aq, 60 ta universitet bar. Eń irileri: Mexikodaǵı Meksika milliy avtonomiya universiteti (1551), Milliy politexnika institutı (1936), Gvadalahara, Moreliya, Puebladagi universitetler. Ilimiy mákemeleri: Meksika tiller akademiyası, Meksika tariyx akademiyası (1940), Milliy tábiyiy pánler akademiyası (1884), Milliy tariyx hám geografiya akademiyası (1925), Meksika milliy medicina akademiyası (1864), yadrolıq, medicinalıq biologiya izertlew orayları, Pán Amerika ximiya institutı, Milliy matematika mektebi. 30 dan artıq basqa ilimiy izertlew mákemeleri hám 60 tan zıyat ilimiy jámiyet hám awqamlar bar. Mámlekettiń eń úlken kitapxanası — Mexikodaǵı Milliy kitapxana (1833), basqa qala jáne universitetlerde de iri kitapxanalar bar. Muzeyleri: Zamanagóy kórkem óner muzeyi (1964), Milliy antropologıya muzeyi (1825), Milliy tariyx muzeyi (1825), Sankarlos reńli súwretlew hám músinshilik galereyası (1785) hám basqalar.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi

Meksikada 2 mıńnan kóbirek dáwirli basılım, sonday-aq, 227 kúndelik gazeta shıǵadı. Eń abıroylıları: "Dia" ("Kun", 1962-jıldan), "Informador" ("Xabarshı", 1917-jıldan), "Universal" (1916-jıldan), "Uno maye uno" ("Bir plyus bir", 1977-jıldan), "Ekselsior" (1917-jıldan), "Eraldo de Mexiko" ("Meksika xabarnaması", 1965-jıldan); Informasones Mexikanas — Informeks Milliy informaciya agentligi akciya jámiyeti bolıp, 1960-jılda dúzilgen. Notisias Mexikanas — Notimeks húkimet informaciya agentligi bolıp, 1968-jılda dúzilgen. Meksikada mıńnan kóbirek radio hám 700 den artıq telestanciya bar. Meksikanıń jetekshi "Televisa" telekórsetiw kommerciya konsorsiumı 1973-jıl dúzilgen. Milliy radio hám televidenie sanaatı palatası 1942-jıl dúzilgen.

Ádebiyatı

Ádebiyatı XVI ásirge shekem túpkilikli ápiwayı indeyc qáwimleri tillerinde, ispanlar basıp alǵanınan keyin ispan tilinde rawajlandı. Kolonizatorlikten aldınǵı dáwirde mayya (III-IX ásirler) hám atsteklar (XIV-XVI ásirler) ádebiyatı oǵada gúllendi. Kolonizatorlik dáwirindegi ádebiyat evropasha dástúrler jolınan bardı. Xalıq awızeki dóretiwshiligi de úzliksiz rawajlanıp ádebiyatqa kúshli tásir etip turdı. Ispan gumanist aǵartıwshısı B. de Las Kasas ádebiyattıń rawajlanıwında úlken rol oynadı. Ispan tilinde dáslepki ret E. Kartestiń "Ispan korollarına xatlar", B. Dias del Kastilonıń "Jańa Ispaniya basqınshılarınıń negizgi tariyxı" dóretpeleri payda boldı. B. de Valbuenanıń "Meksikanıń sulıwlıǵı" dástanı (1604) Meksika temasındaǵı birinshi dóretpe boldı. XVII ásir ádebiyatında poeziya tiykarǵı orındı iyeledi. XVIII ásirde R. Landivardiń "Meksika awılı" (1781), F. Klavixeronıń "Meksikanıń áyyemgi tariyxı" (1780-81) dástanları maydanǵa keldi. Ǵárezsizlik ushın gúres jıllarında (1810-24) A. Kintan Roonıń revolyuciyalıq qosıqları dańq shıǵardı (milliy gimn — "On altınshı sentyabr" hám basqalar). X. X. Fernandes de Lisardanıń "Perikilo Sarniyento" romanında kolonizatorlik basqarıw principi qattı sın pikirge alındı.

Ǵárezsiz Meksika ádebiyatında payda bolǵan birinshi kórkem jónelis romantizm edi. M. Akunya, G. Priyetonıń qosıqları hám M. Payno ("Shaytannıń fokusları"), L. Inklan (" Astusia... ") nıń Meksika milliy ǵárezsizligin shın hám kórkem súwretlegen tariyxıy romanları romantizm ruwxında jazıldı. XIX ásirde Meksika poeziyasında modernizm payda boldı (M. X. Oton, S. Dias Miron, A. Nervo hám basqalar) XIX ásir aqırında, P. Dias diktaturam dáwirinde prozalıq realistlik princip payda boldı. R. Delgado, X. Lopes Portilo-i-Roxas romanlarında mámleket sociallıq-siyasiy ómiriniń qarama-qarsılıǵı hám illetleri áshkara etildi. 1910-17-jıllardaǵı burjua demokratiyalıq revolyuciya Meksikada aǵartıwshılıq ádebiyattıń rawajlanıwına sebep boldı. M. Asuelanıń "Tómendegiler" (1916) romanında gúresip atırǵan xalıq kórinisi hám ǵalabalıq háreketler sáwlelendirilgen. M. L. Gusman ("Búrkit penen jılan", 1928), G. Lopes-i-Fuentes ("Áskeriy lager", 1931; "Meniń generalım", 1934) hám basqa jazıwshılardıń dóretpeleri de sol ruwxta jazıldı.

XX ásirdiń iri shayırları (R. Lopes Velarde, E. Gonsales Martines, K. Peliser) nıń dóretpelerinde xalıqtıń ruwxıy turmısı hám milliy turmısı ayqın sáwlelendirilgen. Meksika prozası 50-jıllardıń ortalarınan taǵı rawajlanıp basladı. Romannavisler milliy haqıyqatlıqtı kórkem izertlewdi tereńlestirip barıp, ulıwma dúnyalıq mashqalalardi kóterip shıqtı. A. Yanyestiń "Nóser aldınan", X. Rulfonıń "Pedro Paramo", Nobel sıylıǵı iyesi K. Fuentestiń "Oǵada tınıq taraw", "Artemio Krustiń ólimi", Rosario Kastelyanostıń "Qaranǵılıqtaǵı sıyınıw" romanları áne sonday dóretpeler bolıp tabıladı. Keyingi jıllar jazıwshıları házirgi zaman milliy waqıyalıǵın úyrenip, ázeliy insaniy mashqalalardi jańa shárayatta sheshiwge umtılmaqta.

Arxitekturası

Áyyemgi dáwirde (XVI ásirge shekem) Meksika aymaǵında indeycler mádeniyatınıń qatar tarawları gúllengen. Eramızǵa shekemgi 1 mıń jıllıqta arxitektorlıq ásirese ósti. Meksika oraylıq wálayatlarında, qublasında hám Yukatan yarım atawda qalalar payda etildi. Olmeklar záwlim ımaratlar, áyyemgi mádeniyatqa iye bolǵan mayya xalqı teksheli haj saparına barǵanlardıń kiyimi (piramida) formasındaǵı úlken ibadatxanalar (Choluladaǵı haj saparına barǵanlardıń kiyimi tiykarınıń bir tárepi 440 m) hám ráń-báreń naǵıslar menen bezetilgen gúmbezli ımaratlar qurǵan. Koloniya dáwiri (XVI-XIX ásirdiń basları) nde Meksikada qalasazlıq rawajlandı. Ímaratlar ispansha usılda qurıldı, usınıń menen birge, arxitektorlıqta jergilikli dástúr de óz kórinisin tawdı. XVII ásirden baslap barokko usılı payda boldı (Moreliyadaǵı sobor, 1640-1705; Mexikodaǵı Milliy saray, 1692-99; La Profesa shirkewi, 1714-20; Sagrario Metropolitano shirkewi, 1749-68; Gvadalaharadaǵı Santa-Monika shirkewi, 1720-33; Tlaskala qasındaǵı Santa-Mariya de Okotlan shirkewi, 1745-60 hám taǵı basqalar).

XIX ásirde ispan, italyan hám francuz ustaları jetekshi rol oynadı. XIX ásirdiń 2-yarımı — XX ásir baslarında Mexikoda iri ımaratlar qurıldı, jańa magistrallar ashıldı. Ímaratlar beton, temir, temirbetonnan qurıla basladı. 1949-54-jıllarda Mexikoda K. Laso basshılıǵında qurılǵan Universitet qalashası XX ásir ortalarındaǵı Meksika arxitektorlıǵınıń eń jaqsı qásiyetlerin sáwlelendirgen; gózzal orında qurılǵan bul qalasha oqıw, sport hám turar jay ımaratlarınan ibarat bolıp, arxitektorlıq penen záwlim-dekorativ kórkem óner jemisi bolıp tabıladı. 50-80-jıllarda Meksikada jer silkiniwge shıdamlı kóp qabatlı turar jay hám jámiyetlik ımaratları boy kóterdi. Mexikoda bir qansha turar jay massivleri hám joldas-qalalar payda boldı. Atstek stadionı, Sport sarayı qurıldı. Súwretlew kórkem óneri júdá áyyemgi bolıp, eramızǵa shekemgi 2 mıń jıllıqtan baslap rawajlanǵan. Bul dáwir tiyisli tas hám terrakotadan jasalǵan háykelsheler, formalı ıdıslar saqlanıp qalǵan. Eramızǵa shekemgi 1 mıń jıllıqta Meksika qoltıǵı boyında jasawshı olmeklar házirgi Verakrus hám Tavasko shtatlarında qabariq tas estelikler, ibadatxanalar qurǵan, tas tabıtlar, adam hám haywan kórinisindegi iláhlar jasaǵan. Eramızǵa shekemgi 1 mıń jıllıqta totonaklar, sapoteklar, mayyalar gózzal ámeliy hám súwretlew kórkem óneri úlgilerin jarattı. X-XVI ásirler kórkem ónerinde áskeriy tábiyat kórinisleri, qáweterli kelbetler, quramalı bezewler ústemlik ete basladı.

Koloniya dáwirinde shirkewlerdiń sırtı hám ishi túrli-túrli naǵıs oyıwshılıq usılında bezetildi, ásirese, XVIII ásirde ultrabarokko (sánlilik) rawajlandı, aǵash naǵıs oyıwshılıǵı usılında ráńbáreń háykeller soǵıw, diniy temadaǵı reńli súwretlew hám adamlar kórinisin sızıw (B. de Echave, M. Kabrera), keyinirek akademiyalıq músinshilik (M. Tolsa) úrp-ádet boldı. XIX ásirde Meksika súwretlew kórkem ónerinde Evropa kórkem mádeniyatı ózine jol asha basladı. Usınıń menen birge, súwretlew kórkem ónerinde milliy temaǵa qızıǵıwshılıq baslandı. XIX ásir aqırı — XX ásir baslarında Meksika súwretlew kórkem ónerine Evropadaǵı jańa kórkem aǵımlar ("modern", impressionizm) tásir ete basladı. Bir qansha artistler (X. Murilo, S. Erran) Meksika kórkem ónerin qayta tiklew, zamanagóy milliy usıl jaratıw ideyasın alǵa súrdi. X. G. Posada bolsa xalıq kórkem dástúrleri menen baylanıslı revolyuciyalıq demokratiyalıq satiralıq grafikaǵa tiykar saldı. 50-60-jıllarda záwlim súwretlew kórkem ónerde jańa arxitektorlıq ımaratları menen baylanıslı dóretpeler (bezewli mozaika, búrtik mozaika, naǵıslar) tiykarǵı orın tuta basladı. Meksikada súwretlew kórkem óner hám grafikaǵa qaraǵanda zamanagóy músinshilik azıraq rawajlandı. Meksika xalıq kórkem ónerinde indeyc hám ispan kórkem óneri dástúrleri qosılıp ketken.

Muzıkası

Meksika muzıkası áyyemnen ayrıqsha hám bay. Jergilikli xalıq, atap aytqanda, áyyemgi atsteklar turmısında (mas, diniy hám sıyınıw dástúrlerinde, jumıs payıtlarında) muzıka úlken rol oynaǵan. Bir qansha qalalarda arnawlı muzıka mektepleri bolǵan. Anaǵurlım sap "indeyc muzıkası" ayırım shet orınlardaǵı túpkilikli xalıq arasında elege shekem saqlanıp qalǵan. Házirgi Meksika aymaǵınıń úlken bóliminde ispan hám kreol muzıka mádeniyatı tásirinde indeyc muzıkası da ushırasıp turadı. Áyyemgi saz ásbapları — gitara hám de oǵan uqsas gitarron hám haranita, skripka, arfa, truba kópten ataqlı.

Professional muzıka XVI ásirden rawajlanıp basladı, XIX ásir baslarınan paytaxt hám iri qalalarda italyan kompozitorlarınıń operaları qoyıldı. 1825-jıl Mexikoda birinshi muzıka akademiyası, 1826-jıl simfoniyalıq orkestr payda boldı. 1866-jıl konservatoriya ashıldı. XIX ásirdiń ortalarından opera janrında isleytuǵın milliy kompozitorlar payda bolıp basladı. S. Revueltas hám Ch. Chaves (XX ásirdiń 1-yarımı) milliy kompozitorlar mektebiniń tiykarshıları bolıp tabıladı. Kompozitorlar L. Sandi, D. Ayala, B. Galindo, R. Alfter, dirijyor L. Errera de la Fuente, skripkashı G. Shering, pianinoshılar K. Baraxas hám M. T. Kastrilon, gitarashı A. Bribyeska, qosıqshılar X. Araya, E. Kasanovas jetekshi muzıka ǵayratkerleri bolıp tabıladı. Mexikoda Milliy simfoniyalıq orkestr, Universitet simfoniyalıq orkestri, Milliy opera, universitet janında joqarı muzıka mektebi isleydi. Bir qansha shtatlarda simfoniyalıq orkestrlar bar. Xalıq muzıkasın atqaratuǵın kóplegen vokal-instrumental ansambller úlken jeńis qazanǵan.

Meksikada balet kórkem óneri ásirese rawajlanǵan. Meksika xoreografiya kórkem óneri oyın folklori hám indeyclerdiń áyyemgi ayaq oyınları menen ispan ayaq oyınshılarınıń dástúrlerinde payda bolǵan. Házirgi saxna ayaq oyını 30-jıllarda amerikasha "modern" ayaq oyını tásirinde quralıp baslaǵan. Folklor menen "modern" ayaq oyınınıń qosılıwınan ayrıqsha milliy oyın formaları payda boldı. 1966-jıldan Mexikoda hár jılı xalıqaralıq ayaq oyın tańlawları ótkeriledi. 1947-jıldan Milliy balet, 70-jıllardan Meksika ayaq oyını akademiyasınıń zamanagóy balet jámááti, ǵárezsiz balet truppası hám basqalar islep turıptı. Meksika folklor baleti sırt ellerde de júdá ataqlı.

Teatrı

Meksika teatr kórkem óneri áyyemgi indeyclerdiń diniy dástúrleri tiykarında payda bolǵan. Ańızlar tiykarında diniy, dúnyalıq hám satiralıq tamashalar kórsetilgen. Meksika XVI ásirde evropalıqlar tárepinen basıp alınǵanınan keyin xalıq kórkem óneri quwǵınǵa dus keldi. Biraq shirkewdiń qarsılıǵına qaramay, 1597-jıldan Mexikoda "Komediya úyi" teatrı isley basladı, 1670-jıl birinshi turaqlı "Koliseo" xalıq teatrı iske tústi, Gvadalahara (1758), Verakrus (1787) qalalarında da turaqlı teatrlar ashıldı. 1923-jıl Dramaturglar awqamı milliy teatr mádeniyatın jaratıwda aktiv qatnastı. 1946-jıl Mexikoda Milliy elegant kórkem óner institutı, onıń janında bolsa aktyorlar hám rejissyorlar tayyarlanatuǵın mektep ashıldı. Eń ataqlı teatrları: "Ximenes Rueda", "Idalgo", "Xoda", "Reforma", "Insurxentes", Balalar teatrı, "Ginol" quwırshaq teatrı hám basqalar.

Kinosı

XIX ásir aqırınan kinoxronika payda boldı, 1905-jıl birinshi kórkem film qoyıldı. 1910-jılda Meksika ǵárezsizlik gúresi haqqındaǵı "Azap shıńǵırıǵı" filmi, qısqa metrajlı komediya hám melodramalar shıǵarıldı. 30-jıllardan dawıslı kino rawajlanıp basladı. S. M. Eyzenshteyn basshılıǵında 1931-32-jıllarda Meksika haqqındaǵı film jaratılıwı Meksika kino ǵayratkerleri turmısında úlken waqıya boldı. XX ásir 30-40-jıllarında jaratılǵan filmlerde Meksikadaǵı sociallıq dawlar, xalıq turmısı sáwlelendirildi. "Mariya Kandelyariya" (1944), "Eń jaqsı ǵáziyne" (1947), "Rio Eskondido" (1948), "Awıllıq qız" (1949) sıyaqlı kórkem tárepten joqarı kinofilmler pútkil dúnyaǵa ataqlı boldı. Meksika kino kórkem óneriniń keyingi eń jaqsı dóretpeleri: "Gerbish teriwshiler" (rejissyorı X. Fone), "Qubladaǵı úy" (rejissyorı S. Olxovich), "Qásiyetsiz adamlar" (rejissyorı X. Estrada), "Xuan Peres Xolote" (rejissyorı A. Burns), "100-meridian" (rejissyorı A. Xoskovich). Meksikada jılına 70 ten artıq kórkem film islenedi, 2000 kinoteatr bar.

Ózbekstan — Meksika qatnasları

Tiykarǵı maqala: Ózbekstan — Meksika qatnasları

Siltewler

Wikimedia Commonsta

Meksika boyınsha fayllar bar.