Atlantiese Oseaan
| Die Aarde se vyf Oseane |
Die Atlantiese Oseaan is die wêreld se tweede grootste oseaan. Dit beslaan ongeveer een vyfde van die aarde se oppervlakte en lê tussen die ooskus van Noord- en Suid-Amerika en die weskus van Europa en Afrika.[1] Die oseaan se naam, van Griekse mitologie verleen, beteken "See van Atlas".
Die oseaan beslaan 'n verlengde, S-vormige kom wat in 'n noord-suid-rigting strek en is verdeel in die Noord-Atlantiese en Suid-Atlantiese oseane deur ewenaar-teëstrome by omtrent 8° Noord breedteligging. Dit word aan die weste afgesper deur Noord- en Suid-Amerika en Europa en Afrika aan die ooste. Verder word die Atlantiese Oseaan aan die Stille Oseaan verbind deur die Arktiese Oseaan aan die noorde en die Drakedeurgang, wat tussen Antarktika en Kaap Hoorn lê, aan die suide. 'n Mensgemaakte verbinding na die Stille Oseaan word deur die Panamakanaal verskaf. Aan die ooste word die skeidslyn tussen die Atlantiese en Indiese Oseaan getrek op die 20° Oos lengtelyn. Die skeiding tussen die Atlantiese en Arktiese Oseaan word deur 'n lyn vanaf Groenland tot die suidelike Svalbard tot die noordelike Noorweë gevorm.
Die Atlantiese Oseaan beslaan sowat 20% van die aarde se oppervlak en is die tweede grootste oseaan ter wêreld (naas die Stille Oseaan). Met die aanliggende seë beslaan dit 'n oppervlakte van sowat 106 450 000 km² sonder hulle het dit 'n oppervlakte van 82 362 000 km². Die landoppervlakte wat in die Atlantiese Oseaan dreineer is vier keer dié van die Stille of Indiese oseane. Die volume van die Atlantiese Oseaan met die aanliggende seë is 354 700 000 km³ en 323 600 000 km³ sonder hulle.
Die gemiddelde diepte van die oseaan, tesame met die aanliggende seë, is 3332 m sonder hulle is dit 3926 m. Die grootste diepte, 8 605 m (28 232 voet), is in die Puerto Rico-trog. Die wydte van die oseaan wissel van 2 848 km tussen Brasilië en Liberië, tot omtrent 4 830 km tussen die Verenigde State en Noord-Afrika.
Die oseaan het onreëlmatige kuslyne wat deur baie baaie, golwe en seë ingekeep word. Hulle sluit die Karibiese See, die Golf van Meksiko, die Golf van Sint-Lourens, die Middellandse See, die Swartsee, die Noordsee, die Oossee en die Noorweë-Groenland See in. Eilande in die oseaan sluit in Svalbard, Groenland, Ysland, Rockall, Groot-Brittanje, Ierland, Fernando de Noronha, die Asore, die Madeira-eilande, die Kanariese Eilande, die Kaap-Verdiese Eilande, Bermuda, Wes-Indië, Ascension-eiland, Sint Helena, Tristan da Cunha, die Falkland-eilande en Suid-Georgië en die Suidelike Sandwicheilande.
Oseaanbodem
[wysig | wysig bron]
Die grootste kenmerk van die bodemtopografie van die Atlantiese Oseaan is 'n groot onderwater bergreeks genaamd die Middel-Atlantiese Rif. Dit strek vanaf Ysland in die noorde tot ongeveer 58° suid breedteligging en bereik 'n maksimumwydte van ongeveer 1600 km. 'n Groot rifvallei loop langs die rif vir meeste van sy lengte. Die waterdiepte bo-oor die rif is minder as 2700 m in meeste plekke en verskeie bergspitse verrys bó die water en vorm eilande. Die Suid-Atlantiese Oseaan het 'n verdere onderwaterrif, genaamd die Walvisrif.
Die Middel-Atlantiese Rif skei die Atlantiese Oseaan in twee groot trôe, met dieptes wat gemiddeld tussen 3600 en 5485 m is. Dwarsriwwe wat loop tussen die vastelande en die Middel-Atlantiese Rif breek die oseaanvloer op in verskeie komme. Sommige van die groter komme sluit die Guiana, Noord-Amerikaanse, Kaap Verde en Kanariese komme in die Noord-Atlantiese oseaan in. Die grootste Suid-Atlantiese komme is die Angola, Kaapse, Argentinië en Brasilië-komme.
Die diep oseaanvloer is betreklik plat, alhoewel verskeie seeberge en 'n paar guyote ('n afgeplatte onderwater berg) bestaan. Verskeie dieptes of trôe word ook gevind in die oseaanvloer: Die Puerto Rico-trog, in die Noord-Atlantiese oseaan, is die diepste. In die Suid-Atlantiese oseaan bereik die Suid Sandwich-trog 'n diepte van 8428 m. 'n Derde groot trog, die Romanche-trog, is te vinde naby die ewenaar en bereik 'n diepte van sowat 7760 m. Die plate langs die rande van die vastelande vorm sowat 11% van die bodemtopografie. Verder sny 'n aantal diep kanale dwarsoor die kontinentale verrysing.
Oseaansedimente bestaan uit grondstowwe, (diep)seestowwe en sedimentgesteentes. Die grondstowwe, ook genoem terrigeendeposito's, bestaan uit sand, modder en klipdele wat deur erosie, verwering en vulkaniese aktiwiteit op land gevorm word en dan see toe gespoel word. Hierdie stowwe word grootliks op die kontinentale plate gevind en is die dikste by groot riviermonde of langs woestynkuste. Die (diep)seestowwe (of pelagiese deposito's), wat die oorblyfsels van organismes wat na die oseaanvloer gesink het bevat, sluit rooi kleie, die organismes Globigerina en pteropod, en silikahoudende slik in. Hulle beslaan meeste van die oseaanvloer, wissel in dikte van 60 m tot 3300 m en is die dikste in die samestromingsgordel en in opwellingsones. Die sedimentgesteentes, of outigeendeposito's, bestaan uit stowwe soos mangaanklont, en kom voor waar sedimentasie stadig vorder, of seestrome die deposito's sorteer.
Watereienskappe
[wysig | wysig bron]Die soutgehalte van oppervlakwater in die oop oseaan wissel van 33 tot 37 dele per duisend, afwisselend van die breedteligging en seisoen. Alhoewel die minimum soutgehalte net noord van die ewenaar gevind word, word die laagste waardes in die algemeen by hoë breedteliggings en langs kuste met groot riviermonde gevind. Maksimum soutgraad word by sowat 25° noord breedteligging gevind. Die oppervlak se southeid word deur verdamping, neerslag, afvloei uit riviermondings en die smelt van see-ys beïnvloed.
Die watertemperatuur by die oppervlak, wat ook met breedteligging, stromingstelsel en seisoen wissel, vertoon die breedteverspreiding van sonenergie en wissel van minder as 2° tot 29 °C. Maksimumtemperature kom noord van die ewenaar voor en minimumwaardes word in die poolstreke gevind. In die middelbreedteliggings, die streek met die grootste temperatuurwisselings, kan waardes met tussen 7 en 8 °C wissel.
Die Atlantiese Oseaan bestaan uit vier groot watermassas. Die Noord- en Suid-Atlantiese sentrale waters maak die oppervlakwaters uit. Die sub-Antarktiese tussenwater strek tot dieptes van 1000 m en die Noord-Atlantiese diepwater strek só ver as 4000 m. Die Antarktiese bodemwater beslaan oseaankomme met dieptes groter as 4000 m.
As gevolg van Coriolis-kragte sirkuleer water in die Noord-Atlantiese oseaan kloksgewys, waar water anti-kloksgewys in die Suide sirkuleer. Die Suidelike getye in die oseaan is halfdaagliks, d.w.s. twee hooggetye kom binne elke 24 maanure voor. Die getye is 'n algemene golf wat van die suide na die noorde beweeg. In breedteliggings verder as 40° noord kom oos-wes-ossilasie voor.
Klimaat
[wysig | wysig bron]Die klimaat van die Atlantiese Oseaan en die omliggende landgebiede word beïnvloed deur die oppervlaktemperatuur van die water en seestrome, asook deur die winde wat oor die water waai. As gevolg van die oseane se groot kapasiteit vir hitteretensie, is maritieme klimate gematigder en nie so blootgestel aan uiterse seisoenale veranderinge nie. Neerslag kan ook geskat word van die weerdata van die kus en die lugtemperatuur vanaf die watertemperatuur. Die oseane is die grootste bron van atmosferiese vogtigheid, wat verkry word deur verdamping. Klimaatsones verskil met die lengtegraad; die warmste klimaatsones strek oor die Atlantiese noorde van die ewenaar. Die koudste sones is in die hoër lengtegrade, met die koudste gebiede wat ooreenstem met dié wat met ys bedek is. Seestrome dra by tot klimaatbeheer deurdat dit warm en koue water vervoer na ander gebiede. Omliggende landgebiede word geaffekteer deur die winde wat afgekoel of verhit word wanneer dit oor hierdie strome waai. Die Gulf Stream, byvoorbeeld, verhit die atmosfeer van die Britse Eilande en noordwes Europa, en die koue seestrome dra by tot die dik mis langs die kus van noordoos Kanada en die noordwestelike kus van Afrika. Oor die algemeen neig die winde om vogtige en warm of koue lug oor die landgebiede te vervoer. Tropiese siklone ontwikkel in die suidelike deel van die Noord-Atlantiese oseaan.
Tropiese siklone ontwikkel langs die kus van Afrika naby Kaap Verde en beweeg weswaarts die Karibiese See binne; tropiese siklone kan voorkom van Mei tot Desember, maar is meer algemeen tussen Augustus en November. Storms is algemeen in die Noord-atlantiese streek gedurende die noordelike winters, wat dit moeilik en gevaarlik maak om die oseaan oor te steek.
Geskiedenis en ekonomie
[wysig | wysig bron]
Die Atlantiese Oseaan blyk die jongste van die wêreld se oseane te wees. Bewyse toon dat dit nie bestaan het voor 'n 100 miljoen jaar gelede nie, toe die kontinente wat gevorm het uit die opbreek van die superkontinent, Pangea, uitmekaar gedruk is deur die proses van seebodemvergroting. Die Atlantiese Oseaan is wyd verken seder die vroegste nedersettings opgerig is langs die kus. Die Wikings, Portugese en Christophorus Columbus is van die bekendste van die vroeë verkenners van die oseaan.
Ná Columbus het Europese ontdekkingsreise drasties toegeneem en baie handelsroetes is gevestig, met die gevolg dat die Atlantiese Oseaan die ruggraat geword het tussen Europa en die Amerikas (bekend as transatlantiese handel). Talle wetenskaplike verkennings is onderneem, insluitende dié van die Duitse Meteoorekspedisie, Columbia Universiteit se Lamont Geologiese Observatorium en die Amerikaanse Vloot se Hidrografiese Kantoor.
Die oseaan het ook noemenswaardige bydraes gemaak tot die ontwikkeling en ekonomieë van die lande rondom dit. Behalwe vir die groot transatlantiese vervoer- en kommunikasieroetes, bied die oseaan ook genoegsame petroleumneerslae in die sedimentêre gesteentes van die kontinentale riwwe en ook die wêreld se rykste visbronne, veral in die water om die kontinentale riwwe. Die belangrikste visspesies wat gevang word is Atlantiese kabeljou, skelvis, stokvis, haring en makriel. Die produktiefste areas sluit in die Grand Banks van Newfoundland, die rif-area van Nova Scotia, Georges-bank van Cape Cod, die Bahama-banke, die waters rondom Ysland, die Ierse See, die Doggersbank van die Noordsee en die Falkland-banke.
Palings, kreef en walvisse is ook al in groot hoeveelhede gevang. Al hierdie faktore saam in ag geneem, verhoog die kommersiële waarde van die Atlantiese Oseaan aansienlik. As gevolg van die bedreiging vir die oseaanomgewing deur olie, plastiese afval en die verbranding van toksiese afval op die see, bestaan 'n aantal internasionale ooreenkomste om sommige van die vorms van besoedeling te verminder.
Noemenswaardige togte in die 20ste eeu
[wysig | wysig bron]- In 1919 word die Amerikaanse Curtiss NC-4 die eerste vliegtuig wat die Atlantiese oseaan oorsteek (alhoewel dit 'n paar tussenlandings gemaak het op eilande langs die roete).
- Later in 1919, het 'n Britse vliegtuig onder die beheer van twee mans bekend as Alcock en Brown die eerste ononderbroke transatlantiese vlug onderneem van Newfoundland na Ierland.
- In 1921 het die Britte die eerste geword om die Atlantiese oseaan met 'n lugskip oor te steek.
- In 1927 onderneem Charles Lindbergh die eerste solo ononderbroke transatlantiese vlug in 'n vliegtuig (tussen New York Stad en Parys).
- Nadat sy vir 81 dae en 2 962 myl geroei het, het Tori Munden die eerste vrou geword wat die Atlantiese oseaan per roeiboot oorgesteek het op 3 Desember 1999. Sy was alleen toe sy Guadeloupe bereik, nadat sy vanaf die Kanariese Eilande vertrek het.
Geografie
[wysig | wysig bron]Die oseaan is 'n watermassa tussen Afrika, Europa, die Suidelike Oseaan en die Amerikas, met 0 00 N, 25 00 W as sy aardrykskundige koördinate. Die oseaan se totale oppervlak is 76 762 miljoen km²; dit sluit die Oossee, Swartsee, Karibiese See, Davisstraat, deel van die Drake Passage, Golf van Meksiko, Middellandse See, Noordsee, See van Noorweë en omtrent die hele Scotiasee en ander watermassas in. Altesaam is die oppervlak minder as 6,5 keer die grootte van die Verenigde State.
Die oppervlak is gewoonlik bedek met see-ys in die See van Labrador, Straat van Denemarke en die Oossee van Oktober tot Junie. 'n Kloksgewyse kolkbeweging van warm water bestaan in die noord-Atlantiese oseaan, terwyl 'n anti-kloksgewyse kolkbeweging van warm-water in die suid-Atlantiese oseaan bestaan. Die oseaanbodem word oorheers deur die Mid-Atlantiese Rif, 'n ruwe noord-suid middellyn vir die hele Atlantiese bekken, die eerste keer ontdek deur die Challenger Ekspedisie.
Hoogste en laagste punte
[wysig | wysig bron]- laagste punt: Milwaukee Deep in die Puerto Rico Trog -8 605 m
- hoogste punt: seevlak 0 m
Natuurlike hulpbronne
[wysig | wysig bron]Olie- en gasvelde, vis, soogdiere (robbe en walvisse), sand en gruis aggregate, poli-metaal nodules en edelgesteentes.
Natuurlike gevare
[wysig | wysig bron]Ysberge is algemeen in die Davis Straat, Straat van Denemarke en die noordwestelike Atlantiese Oseaan vanaf Februarie tot Augustus en is selfs al sover suid gewaar as Bermuda en die Madeiraeilande; skepe is ook onderworpe aan vriesing in die ekstreme noordelike Atlantiese oseaan van Oktober tot Mei. Aanhoudende mis kan ook 'n maritieme gevaar wees vanaf Mei tot September, en so ook orkane noord van die ewenaar (Mei tot Desember).
Omgewing – huidige probleme
[wysig | wysig bron]Bedreigde marienespesies sluit in die manatee, robbe, seeleeus, skilpaaie, en walvisse; dryfnet visvang veroorsaak die dood van dolfyne, albatrosse en ander seevoëls, wat die afname in visgetalle versnel en bydra tot internasionale dispute. Munisipale slykbesoedeling langs die Amerikaanse ooskus, die suidkus van Brasilië, en oostelike Argentinië is ook onder die huidige omgewingsprobleme wat die Atlantiese oseaan in die gesig staar. Oliebesoedeling is ook 'n rede tot kommer, veral in gebiede soos die Karibiese See, die Golf van Meksiko, die Maracaibomeer, die Middellandse See en die Noordsee. Verder is daar ook besoedeling deur munisipale en industriële afval in die Oossee, Noordsee en die Middellandse See.
Aardrykskunde – nota
[wysig | wysig bron]Belangrike wurgpunte sluit in die Dardanelles, die Straat van Gibraltar, toegang tot die Panama- en Suezkanale. Strategiese strate sluit in die Straat van Dover, die Floridastrate, Mona deurgang, "The Sound" (Oresund), en die Windward deurgang. Die ewenaar verdeel die Atlantiese Oseaan in die Noord-Atlantiese en die Suid-Atlantiese Oseaan (Voorheen bekend as die Ethiopiese Oseaan). Gedurende die Koue Oorlog was die sogenaamde Groenland-Ysland-VK-deurgang van uiterste strategiese belang, die seebodem in daardie gebied is uitgelê met uitgebreide hidrofoonstelsels om Sowjet-duikbote te monitor.
Aangrensende lande en gebiede
[wysig | wysig bron]Die lande (gebiede in kursief) met 'n kuslyn aan die Atlantiese Oseaan (uitgesluit die Swart, Baltiese en Middellandse See) is:
Europa
[wysig | wysig bron]
|
|
.svg){kind=small}
Afrika
[wysig | wysig bron]
|
|
.svg){kind=small}
Suid-Amerika
[wysig | wysig bron]
|
Noord- en Sentraal-Amerika
[wysig | wysig bron]
|
.svg){kind=small}
Karibiese gebied
[wysig | wysig bron]
|
|
|
_variant.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
Belangrike hawens
[wysig | wysig bron]Waterweë
[wysig | wysig bron]Die Noord-Oossee-kanaal in Duitsland en die Amerikaans-Kanadese Sint-Laurensrivier is twee belangrike waterweë.
Sien ook
[wysig | wysig bron]Verwysings
[wysig | wysig bron]- ↑ HAT Taal-en-feitegids, Pearson, Desember 2013, ISBN 978-1-77578-243-8
Eksterne skakels
[wysig | wysig bron]
Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Atlantiese Oseaan.- (en) "Atlantic Ocean". Encyclopædia Britannica. Besoek op 17 Julie 2019.
| Gebiede van die Wêreld | |||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
|
| ||||||||||||||||||||||||
| Sien ook Kontinente van die wêreld | |||||||||||||||||||||||||
