Nes

Versamelvoëlnes

'n Nes is 'n struktuur wat gewoonlik deur diere gebou word en waarin hulle hul eiers lê en/of hul kleintjies grootmaak. Dit word ook gebruik om in te slaap. Soms dien neste ook 'n ander doel. Hoewel neste meestal met voëls in verband gebring word, is daar 'n groot verskeidenheid ander diere wat ook neste bou. Veral insekte soos bye en termiete is bedrewe nesbouers. Die bou van neste is 'n verskynsel wat in die hele diereryk aangetref word.

Die nes dien meestal as ʼn skuiling waar eiers gelê en/of kleintjies grootgemaak kan word, en dit is gewoonlik die wyfie wat die bou en uitvoering van die nes behartig. By sommige spesies word hierdie taak deur sowel die mannetjie as die wyfie behartig, en by nog ander deur slegs die mannetjie. Die vorm en gehalte van neste asook die materiale wat daarvoor gebruik word, wissel aansienlik. Oor die algemeen word baie aandag aan 'n nes bestee indien die kleintjies nesgebonde is, dit wil sê as hulle lank in die nes bly voordat hulle dit vir goed verlaat. Diere waarvan die kleintjies vroeg selfstandig is, bou gewoonlik eenvoudige neste. Elke dierspesie bou gewoonlik 'n nes met 'n bepaalde vorm.

Materiale wat algemeen gebruik word, is dele van plante (saadpluisies, takkies en grashalms) en klei, wat dikwels met speeksel gemeng word. Alleenlewende insekte grawe meestal gate in die grond en voer dit soms met ander materiale uit. Die meeste diere begin in die broeityd instinktief nes bou en weet ook instinktief hoe dit gedoen word. Onder die soogdiere is daar egter gevalle waar die jong diere by die ouer diere moet leer hoe om neste te bou.

Voorbeelde van sulke diere is bewers, sjimpansees en gorillas. Die meeste nesbouende diere soek beskutte en moeilikbereikbare plekke om hul neste te bou sodat die veiligheid van die kleintjies verseker kan word. Baie voëls soek byvoorbeeld steil kranse, hoë bome of digte struike vir die doel uit, terwyl sommige watervoëls drywende neste bou.

Funksie

Die vernaamste en bekendste doel van 'n nes is om kleintjies in voort te bring en groot te maak, maar sommige neste dien ander doele. Sjimpansees en orangoetangs maak byvoorbeeld byna elke aand 'n nuwe slaapnes in ʼn boom, waarskynlik omdat hulle daar veiliger voel as op die grond. Die wewers (voëls van die familie Ploceidae) bou dikwels 'n hele paar neste, waarvan slegs een gebruik word om eiers in te lê.

Die prieelvoëls (familie Ptilonorhynchidae) van Australië bou 'n soort prieel van takkies, grashalms en ander plantmateriaal en dit word met blink en helderkleurige voorwerpe versier. Die enigste doel van hierdie "neste", wat slegs deur die mannetjies gebou word, is om die wyfies te beïndruk. Hul hele paringsritueel draai om die prieel, en paring self vind dikwels binne-in die prieel plaas. Die eiers word egter in 'n aparte koppievormige nes gelê. Die wyfie is verantwoordelik vir die bou daarvan, asook vir die versorging van die kleintjies.

Huismossies (Passer domesticus) bou dikwels familieneste waarin ʼn hele aantal saam broei en almal help om die kleintjies groot te maak. Die sosiale insekte (bye, termiete en miere) bestee baie tyd aan hul neste omdat dit nie net as skuiling vir die kleintjies gebruik word nie, maar ook as huisvesting vir die kolonies moet dien: die hele lewe van die kolonie draai om die nes.

Ongewerwelde diere

Die bekendste neste is dié van insekte en sekere spinnekoppe, maar neste van een of ander aard kom ook by ander ongewerwelde diere voor. Die nautilus (Argonauta argo), wat verwant is aan die seekat, skei byvoorbeeld ʼn dun skulp af waarin die eiers gelê word, wat dan deur die wyfie uitgebroei word.

'n Wulksoort van die Noordelike Halfrond (Buccinum undatum) skei talle eierkapsels af wat elkeen ongeveer 1 000 eiers bevat en aanmekaar geheg is. In elke eierkapsel broei maar ongeveer 10 eiers uit - die res dien as voedsel vir die slakkies wat uitgebroei het. Die versameling van kapsels kan as ʼn primitiewe soort nes beskou word. Die bou van neste kom onder sowel alleenlewende as sosiale insekte voor. Die wyfies van die al leen lewende bye en hommelbye maak elkeen hul eie nes waarin hulle hul larwes versorg.

Die sosiale bye en hommelbye het groot gemeenskaplike neste waarin slegs een wyfie (die koningin) vrugbaar is en eiers lê. Die eiers word deur onvrugbare wyfies (werkers) versorg. Die deel van ʼn byekolonienes waarin die larwes uitbroei, bestaan uit 'n groot aantal selle wat uit byewas vervaardig word. Die byewas word deur die werkerbye geproduseer in kliere wat aan die onderkant van die agterlyf geleë is. Nie al die selle word vir die lê van eiers gebruik nie: sommige selle word gebruik vir die berging van nektar, stuifmeel en soms heuning.

Hommelbye gebruik dikwels ou neste van voëls of muise om nes in te maak, en hierdie neste word gewoonlik met grashalms en nat blare uitgevoer. In teenstelling met die ordelike en reëlmatige neste van sosiale bye is mierneste meestal slordig en onreëlmatig. 'n Tipiese miernes bestaan uit 'n aantal kamers wat onderling verbind is en wat verskeie ingange na die hele stelsel het. Baie mierneste word egter bo die grond of in bome gebou. Termietneste kom baie met mierneste ooreen, maar termiete is veral bekend vir die heuwelagtige neste wat hulle bou en wat tot 6 m hoog kan wees.

Hierdie neste staan meestal verkeerdelik as miershope bekend. Sommige termiete – meestal dié met ondergrondse neste – "kweek" swamme in afgesonderde dele van die nes (spesifiek vir die doel) en gebruik dit as 'n bron van voedsel.

Werweldiere

In elke klas van die werweldiere is daar verteenwoordigers wat neste bou. Een van die bekendste visse met dié gewoonte is die Europese stekelbaars (Gasterosteus aculeatus). Die mannetjies van hierdie visspesie bou en bewaak die nes, wat eintlik net 'n holte in die bodem is. Ook die bekende bloukurper (Sarotherodon mossambicus) van Suider-Afrika bou sulke neste op die bodem. Visse van die familie Belontiidae bou skuimneste van lugborrels wat met speeksel omring word en waarin dikwels stukkies plantmateriaal voorkom.

Die neste word deur die mannetjies tussen die stingels van waterplante gebou, en tydens die bouproses probeer hulle boumateriaal van ander mannetjies steel. Die stelery gee gewoonlik aanleiding tot hewige gevegte. Die vorm en grootte van die skuimneste hang af van die spesie. Die bou van skuimneste kom ook by sekere boompaddas, byvoorbeeld die subfamilie Rhacophorinae van die familie Ranidae voor. In Suid-Afrika is die Laeveldse boompadda (Chiromantis xerampelina) ʼn verteenwoordiger van die subfamilie wat skuimneste bou.

Die skuimneste van die padda kom in die somer algemeen bo waterpoeletjies in die Laeveld voor. Die wyfies van hierdie paddas skei 'n vloeistof uit net voordat hulle eiers lê en klop dit met hul agterpote op tot skuim. By sommige spesies help die mannetjies ook met die opklop van die skuim. Die eiers word binne-in die skuim gelê en die skuimnes behou sy vorm totdat die larwes in die eiers volkome ontwikkel het. Die skuim word daarna vloeibaar en die larwes val in die water onder die skuimneste.

Sommige paddas van die familie Leptodactylidae skei 'n laag skuim in of langs die water af waarin hulle hul eiers lê. Die dwergfluitpadda (Leptodactylus marinoratus) grawe weer 'n gaatjie in die grond waarin hy 'n skuimnes bou. Die nes word later met grond toegemaak. Krokodille en skilpaaie is eierlêende reptiele wat meestal gate grawe en hul eiers daarin lê. Hulle kies daarvoor 'n geskikte plek wat nie te warm of te koud word nie, en bestee dikwels heelwat tyd aan die uitgrawe en opvulling van die gate. Krokodille bly ook in die omgewing van die nes om dit te bewaak.

Wanneer die kleintjies uit die eiers kom, maak hulle geluide wat die wyfie kan hoor en die wyfie grawe dan die nes oop om die kleintjies uit te laat. Skilpaaie verlaat egter die nes nadat hulle hul eiers gelê het en sien nooit die kleintjies nie. Voëls bou 'n groot verskeidenheid neste wat wissel van 'n klein holtetjie in die grond tot ingewikkelde gevlegte neste. Kiewiete skraap byvoorbeeld slegs 'n stukkie grond skoon en lê hul eiers daar. Die eiers sowel as die kleintjies is so goed gekamoefleer dat dit byna onmoontlik is om hulle raak te sien.

Die neste van mossies is 'n warboel van gras, stokkies en ander materiale soos tou en papier, maar is tog baie sterk. Neushoringvoëls maak gate in boomstamme en die wyfie kruip dan daarin en messel haarself toe. Daarna lê sy haar eiers en verloor sy al haar vere, sodat sy volkome afhanklik is van die mannetjie vir voedsel. Wanneer die wyfie nuwe vere het, maak die mannetjie die nes oop en beide die mannetjie en die wyfie voer dan die kleintjies.

Die meeste swaeltjies bou neste van modder onder kranse, brûe, ensovoorts, maar sommige van hulle - byvoorbeeld die Afrikaanse oewerswael (Riparia paludicola) grawe gate in rivieroewers en ander sandwalle waarin hulle dan hul eiers lê. Die meeste voëls, veral die kleiner spesies, bou elke seisoen 'n nuwe nes, waarskynlik omdat die ou neste vol parasitiese myte en insekte is. Groot voëls maak dikwels jaar na jaar van dieselfde nes gebruik.

Hulle bring elke keer slegs geringe verbeterings aan die nes aan. Koning- en Keiserpikkewyne (Aptenodytes forsteri en Aptenodytes patagonica) maak nie neste nie, maar hou hul eiers tussen hul pote en 'n vou in die vel vas, totdat die kuikens uitbroei. Die bekende versamelvoëls (Phifetairus socius) van die droë westelike dele van Suid-Afrika en Namibië bou groot gemeenskaplike neste waarin honderde voëls saamleef. Elke voël het sy eie kamertjie in die massiewe nes, wat meestal in kokerbome of kameeldoringbome gebou word.

Ander voëls soos blouvalkies trek soms ook saam met die familievoëls in die neste in. Knaagdiere is die vernaamste nesbouers onder die soogdiere. Die meeste van hulle bly in gate onder die grond, waarin die kleintjies ook gebore word. Dikwels word ʼn spesiale kamer met sagte materiaal uitgevoer vir die werpsel. Ook die gate van die kleiner roofdiere kan as neste beskou word omdat die kleintjies daarin gebore word, hoewel die gate meestal nie spesifiek vir die doel gegrawe word nie.

Die kleintjies van hase word gewoonlik in enige gat in die grond gebore en die kleintjies is by geboorte reeds volledig ontwikkel. Konyne, daarenteen, voer hul neste uit met hare wat hulle uit hul bors trek en die kleintjies word naak gebore. Die hare hou die kleintjies warm genoeg wanneer die wyfie vir lang tydperke van die nes af weg is. Konyne is nie inheems in Suider-Afrika nie, maar word wel as troeteldiere aangehou. In gevangenskap het hulle steeds die gewoonte om hul nes met hare uit te voer en om in die grond te grawe. As hulle nie kan grawe nie, krap hulle dikwels met hul pote op die vloer.

Broeiparasitisme

Dit is die verskynsel waar een diersoort sy eiers in ʼn ander diersoort se nes lê en die eiers sodoende deur die ander dier uitgebroei word. Die bekendste voorbeeld hiervan is seker die koekoekspesies soos die Europese koekoek, die piet-my-vrou en die diedrikkie.

Hierdie voëls lê een eier per nes in die neste van ander voëls wat dikwels kleiner as hulself is. Wanneer die klein koekoekie uitbroei, gooi hy soms die ander eiers of klein voëltjies uit die nes. Hy groei ook baie vinniger en eet al die kos sodat die ander voëltjies van die honger doodgaan.

Sommige byspesies, byvoorbeeld die van die genera Coelioxys en Psithyrus, lê ook hul eiers in die neste van ander byspesies. Die eiers van die parasiete kom voor die ander eiers uit en die larwes van die parasitiese bye vernietig dus die ander eiers en larwes.

Bronnelys

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409613, volume 20, bl. 186