Ötzi

’n Rekonstruksie van Ötzi die ysman (Prehistoriese Museum van Quinson, Alpes-de-Haute-Provence, Frankryk).

’n Monument is aangebring op die plek in die Alpe waar hy gevind is.

’n Rekonstruksie van Ötzi se koperbyl (ArchäoTechnik Wulf Hein, Dorn-Assenheim, Duitsland).

Ötzi is die naam van die ysmummie uit die Kopertyd wat op 19 September 1991 in die Alpe op die grens tussen Oostenryk en Italië gevind is deur twee Duitse amateurbergklimmers. Hy is die oudste menslike mummie wat nog in Europa gevind is. Die bestudering van Ötzi, sy kos, klere, uitrusting en wapens het lig gewerp op die lewe in die Nuwe Steentydperk 5 300 jaar gelede. Veral die koperbyl wat by hom gevind is, was uitsonderlik.

Ontdekking

Die mummie het in ’n rotskom aan die rand van ’n gletser in die Ötztal-Alpe (’n bergmassief in die Sentraal-Alpe) op ’n hoogte van 3 210 meter gelê. Die terrein is op die grens tussen Oostenryk en Italië, maar het later net sowat 92,56 m aan die Italiaanse kant van die grens blyk te wees. Die mummie is eers na Innsbruck in Oostenryk geneem, maar is nou te sien in die stad Bolzano in Italië. Die museum waar dit gehou word, lok sowat 300 000 besoekers per jaar.

Toe die egpaar Helmut en Erika Simon die vonds die eerste keer aanmeld, is gemeen die persoon het in die winter aan blootstelling gesterf. Toe dit blyk hoe belangrik die vonds is, is die terrein verder gefynkam en nog oorblyfsels soos naels en hare is gevind.

’n Paar geskille het rondom die mummie ontstaan. Eerstens was daar die stryd tussen die Oostenrykse en die Italiaanse regering oor eienaarskap. Daarna het die Simon-egpaar aangekondig hulle wil ’n hofsaak begin om amptelik as die ontdekkers erken te word. Helmut Simon is in 2004 oorlede. In 2008 is die Simons as amptelike ontdekkers erken en ’n vergoeding aan Erika Simon toegestaan.

Ouderdom

Ötzi het ’n wetenskaplike opskudding veroorsaak toe radiokoolstofdatering wys die mummie dateer uit sowat 3500-3000 v.C. Dit is dus honderde jare ouer as die piramide van Cheops. In teenstelling met Egiptiese en ander mummies wat begrawe is, was Ötzi se liggaam ongeskonde en is die klere en gebruiksvoorwerpe wat hy ten tyde van sy dood by hom gehad het, gevind. Hy kan dus inligting verskaf oor ’n tyd in die Europese voorgeskiedenis waaroor min bekend is.

Beskrywing

Ötzi was ’n man van ongeveer 45 jaar, wat oud was vir dié tyd. Hy was sowat 1,6 m lank en het min liggaamsvet gehad; hy het sowat 50 kg geweeg. Aan sy liggaam is 59 tatoeëermerke gevind. Dit is geskep deur insnydings in die vel waarin steenkoolpoeier gevryf is en kon ’n behandeling vir sy gewrigslytasie gewees het. In sy longe is rookdeeltjies van houtskoolvure gevind. Uit ’n ontleding van sy DNA, van stof en stuifmeelkorrels en van die isotoopverhoudings in sy tande, waarin daar gaatjies was, blyk dat hy sy jeug in die omgewing van die huidige dorp Feldthurns noord van Bolzano deurgebring het, maar later tot sowat 50 km noord van daar gewoon het. Sy klere was redelik ongeskonde en was goed aangepas by die koue klimaat van die Alpe. Hy het ingewikkelde, uitgevoerde skoene gedra. In sy ingewande is die oorskot van twee maaltye gevind. Die laaste een was van takbokvleis en ’n soort koring, moontlik in die vorm van brood. Die voorlaaste maaltyd was van steenbokvleis. Tekens van wortels en vrugte is ook gevind. Stuifmeel in die kos dui aan Ötzi het moontlik in die lente gesterf.

Ötzi had donkerbruin tot swart hare gehad wat tot ’n lengte van sowat 8 cm geknip was. Hy het ’n baard en bruin oë gehad. Hy het nie luise gehad nie, maar twee vlooie is in sy klere gekry. Sy gevorderde leeftyd vir dié tyd en die voorwerpe wat by hom gekry is, veral die kosbare koperbyl en beervelmus, wys dat hy ’n redelike status moes gehad het.

Gesondheid

Hy het waarskynlik Trichuris trichiura – ’n inwendige parasiet – gehad. Met behulp van CT-skanderings is aangetoon dat drie of vier van sy regterribbes ineengedruk is terwyl hy ná sy dood op sy gesig gelê het of toe sy liggaam deur ys verpletter is. Verder het sy buitenste huidlaag ontbreek, wat ’n gevolg was van die natuurlike mummifisering in die ys. Hy het ook aarverkalking en verskeie probleme met mondhigiëne gehad.

Oorsaak van dood

Ötzi was vermoedelik die slagoffer van ’n jagvoorval of gewapende konflik. ’n Pylpunt is naby sy linkerskouer in sy borskas gevind. Die wond was nog vars toe hy dood is. Die skag van die pyl is verwyder, maar die punt het agtergebly.

Aanvanklik is gemeen die skoot was die dodelik nie en dat hy ure of dae later aan uitputting kon gesterf het. Ondersoeke met ’n CT-skandeerder het egter gewys die slagaar na die linkerarm kon getref gewees het; in die weefsel is ook tekens van bloeduitstorting (hematoom) gevind. Dit sou beteken Ötzi het hom binne minute doodgebloei. ’n Span patoloë het ook in 2005 tot die gevolgtrekking gekom die pyl het die linkerskouerblad deurboor en die slagaar getref wat die linkerarm van bloed voorsien het.

Naas die skietwond het Ötzi ’n snywond aan sy regterhand en ’n kopwond gehad. Daar is ook bloedspore aan sy klere en wapens gevind. DNA-ondersoeke het getoon dit kan die bloed van tot vier verskillende mense wees. Aan die wonde in sy hand en skouer is rooibloedselle gevind – die oudste bloed wat nog gevind is. Een teorie is dus dat Ötzi hom teen ’n aantal vyande moes verdedig. In die proses het hy sy pyle weggeskiet. Hy het dalk met opset so hoog in die berge geklim om van sy vyand te ontsnap. Hy het dalk self in die rotskom gaan lê en sy rugsak, onafgewerkte boog en byl teen die rotswand en die pylkoker op ’n plat rots neergesit. Sy mes het hy in sy hand gehad.

Meer onlangse ondersoeke toon die skietwond is met ’n kopwond opgevolg, óf deur iemand wat hom met ’n klip gekap het óf toe hy op die rots geval het. Voor sy dood sou hy op sy maag gelê het en sou iemand (vriend of vyand) die pyl uit die wond probeer trek het.

Ander voorwerpe

Ötzi se vonds is veral interessant omdat hy heelwat gereedskap, wapens en ander voorwerpe by hom gehad het wat andersins deur die eeue verlore sou gegaan het. Die voorwerpe is ook nie by hom begrawe soos in die geval van ander mummies nie, maar is dinge wat hy in sy alledaagse lewe gebruik het. Dit verskaf dus baie inligting oor die gebruiksvoorwerpe van mense in die Steentydperk. Ötzi se klere en uitrusting het uit die volgende bestaan:

Klere

Ötzi se skoen.

• Ingewikkelde skoene wat van verskillende soorte leer soos bok- en beervel gemaak is. Dit het breë sole gehad om loop op sneeu te vergemaklik en die binnekant is uitgevoer met hooi vir isolasie.
• ’n Gordel met ’n kalfsleerriem van 4 tot 4,8 cm breed en byna twee meter lank wat twee maal om sy lyf gedraai was. Aan die riem was ’n sakkie vasgewerk waarin verskillende soorte vuursteenvoorwerpe was.
• ’n Lendeskort van leer.
• Beenbeskermers van leer met twee los pype (geen broek nie).
• ’n Knielengte-leerjas wat sorgvuldig uit reghoekige stukkies aanmekaargewerk is met dun stukkies diersenings.
• Vermoedelik ’n mantel wat uit gras geknoop en gevleg was.
• ’n Mus van beervel.

Ander toerusting

Voorstelling Ötzi met sy neolitiese kleredrag en gereedskap

• Oorblyfsels van ’n net wat uit gras geknoop was, waarskynlik vir jag.
• Toerusting om vuur te maak en esdoringblare waarin ’n smeulende kooltjie gebêre kon word.
• Twee pyle en ’n paar deels voltooide pyle wat deur verskillende mense gemaak is.
• ’n Boog van 1,82 m wat nog nie voltooi was nie.
• ’n Pylkoker van leer wat met ’n flap toegemaak het.
• ’n Byl van koper wat met leerrieme aan die houthandvatsel vasgemaak is, waarskynlik om bome te kap. Dit is die enigste volledige byl uit die Nuwe Steentydperk wat nog ooit gevind is.
• ’n Paar rowwe stukke vuursteen van hoë gehalte.
• ’n Mes met ’n eshouthandvatsel en ’n skede van gevlegde grasse.
• ’n Skraper van vuursteen, miskien om die pyle of boog mee te bewerk.
• Stukke swamme, moontlik vir medisinale gebruik.
• ’n Ronde steenring met rieme daardeur. Die funksie daarvan is onbekend.

Genetiese ondersoek

In 2006 het die resultate van ’n genetiese ondersoek in die Amerikaanse Journal of Physical Anthropology verskyn. Daarvolgens was Ötzi moontlik onvrugbaar. Die ondersoek het ook bevestig dat sy wortels moontlik in Midde-Europa lê. Twee soorte mutasies van die mitochondriale DNA, wat uitsluitlik van die ma geërf word, word verbind met ’n lae vrugbaarheid. Die bevinding het ’n teorie van die ondersoeker Konrad Spindler in die 1990's ondersteun dat Ötzi uit die gemeenskap verstoot is om in die berge te leef.

In 2012 het die resultaat van ’n ondersoek van sy volledige genoom verskyn. Hieruit is onder meer afgelei hy het bruin hare gehad, asook ’n groot kans op ’n paar siektes.

Eksterne skakels

• (de) (en) (it) www.archaeologiemuseum.it
• (de) Universiteit van Innsbruck
• (en) (nl) Nog inligting en foto's
• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Ötzi.
• Hierdie artikel is vertaal uit die Nederlandse Wikipedia