Ideëleer

Die Ideëleer is die bekendste onderdeel van die filosofie van die Griekse wysgeer Plato, en behels die aanname dat daar ewige Idees bestaan, wat slegs met die verstand waarneembaar is en alle voorwerpe in ons wêreld onderlê. Hierdie Idees vervul 'n sentrale funksie in Plato se metafisika/ontologie, kennisteorie en etiek.

Die woord 'Idee'

Die woord Idee in hierdie konteks is direk afkomstig van die Griekse woord idea, wat 'gestalte', 'aanblik' beteken, en by Plato maar weinig met die Afrikaanse woord idee te maak het. In Afrikaans sou die word Vorm moontlik meer korrek kon wees. Hoewel die woord Idee en Ideëleer dus misleidend is, is die gebruik van die terme in die konteks van Plato se werk, reeds sterk ingeburger. Dit is grootliks die geval omdat latere platoniste die Idees interpreteer as synde aanwesig in 'n goddelike gees. Via die gebruik het die Griekse woord idea in die moderne westerse tale 'n betekenis gekry van 'opvatting in iemand se gees', en dus 'n 'idee'.

Plato gebruik ook die woord eidos (vorm) vir sy Idees; in die Engels noem mens dan ook wel die ideëleer as Theory of Forms, om so die misleidende verhouding met die woord 'idee' te vermy.

Metafisika/Ontologie

Skematiese uitleg van Plato se ideëleer

Van die Idees sê Plato dat hulle 'waarlik bestaan’. Hiermee wil hy dit duidelik maak dat hulle ewig bestaan, en nooit verander nie. Dit is in teenstelling met die voorwerpe om ons; omdat hierdie voorwerpe voortdurend aan verandering onderhewig is. In ons wêreld is die term 'word' meer van toepassing, terwyl 'bestaan' meer verwys na die wêreld van Idees. Plato druk dit uit deur te sê dat voorwerpe in ons wêreld 'deel is van' 'n Idee. Die Idee het dan die funksie om die oerbeeld vir die voorwerp te wees. In die Timaeus bring die demiurg, die 'goddelike ambagsman', die heelal tot stand deur die aanwesige, ongeordende, 'materie' te vorm na die beeld van die Idees. Idees het 'n absolute bestaan; die Idee van die sirkel bestaan onafhanklik van alle afbeeldings daarvan om ons heen.

Nie alleen voorwerpe maar ook eienskappe is vir hul 'bestaan' afhanklik van die Idees. 'n Optrede is regverdig, omdat dit 'n deel het aan die Idee Regverdigheid. As die optrede ook dapper is, het dit ook deel aan die Idee Dapperheid. In die geval vervul die Idee die funksie van 'n grondbegrip.

Die Ideëleer kan wel gekategoriseer word as 'n Twee-wêreld teorie. Daar is by Plato 'n duidelike verskil tussen die wêreld van Idees en die wêreld van Voorwerpe. Soms wek Plato ook die indruk dat die wêreld van voorwerpe slegs 'n skyn is; en ons lewe slegs te midde van afbeeldinge (sien ook sy allegorie van die grot).

Kennisteorie

In die Staat sê Plato dat slegs filosowe kennis het van die Idee, en dat ons alleen in dié geval van werklike kennis kan praat. Die ander mense het nie meer as 'n doxa (mening/opvatting) nie. Dit is as gevolg van die feit dat die gemiddelde mens nie verder kom as dit wat sintuiglik waarneembaar is nie. Volgens Plato is daar 'n direkte skakel tussen kennis en die Idee omdat vir hom egte kennis gepaard moet gaan met die onveranderlike en onverganklike voorwerpe van kennis. Die voorwerpe om ons heen is veranderlik en verganklik, en kan daardeur nie werklik 'n basis van kennis wees nie.

Anamnese en die Idee

Tog is duidelik dat ook ander mense 'n tafel van 'n stoel kan onderskei, en ook 'n indruk het van wat regverdig is en wat nie is nie. Kennelik het almal dus wel ‘n indruk van (sommige) Idees. Dit strook met die anamnese soos Plato dit uiteensit in die Meno en die Phaedo. Aangesien ons siel ewig is, bestaan dit dus ook al van vóór ons geboorte. Die siel het kennis van die Idees. As die siel egter 'n liggaam binne kom, is dit die liggaam wat hierdie kennis wegdruk, omdat die kenvermoë van die siel versteur word deur die geweld van die sintuiglike indrukke. Volgens Plato beskik die mens wel die vermoë hierdie prenatale kennis weer op te roep deur homself/haarself weer te herinner (Gr. anamnèsis = herinnering). In die Meno maak Plato dit tasbaar deur 'n slaaf wat nie wiskundig onderlê is nie, 'n wiskundige probleem te laat oplos, uitsluitend deur die stel van enkele vrae. Dit gebeur in ‘n kennisteoretiese konteks, nl. as antwoord op die dilemma hoe ons hoegenaamd iets kan leer ken: op die oomblik dat ons die kennis gaan soek, weet ons immers nog nie wat dit is wat ons soek nie. Plato se antwoord is dat ons op 'n bepaalde oomblik aan iets herinner word, en dan weet ons weer wat die gesoekte kennis is.

In die Phaedo word die anamnese duidelik gekoppeld aan die bestaan van Idees. Maar hier is die sneller tot die herinnering die waarneem van mooi voorwerpe om ons heen; hierdie waarnemings roep herinneringe op aan die suiwerste skoonheid wat ons siel vroeër aanskou het.

Etiek

Weens hul suiwerheid kan die meeste Idees ook dien as verteenwoordigende beelde vir die beste uitkomste en voorwerpe in ons wêreld. Die Idee Regverdigheid staan byvoorbeeld vir perfekte regverdigheid. Hierna moet nagestreef word. Daarvoor is kennis dus nodig, indien 'n mens dit het, dan kan mense se handelinge op aarde daaraan gemeet word. Daarom moet die bestuurders van 'n staat filosowe wees, want alleen hulle beskik oor hierdie kennis. Maar ook op nie-politiek gebied geld dit dat kennis nodig is om te weet wat regverdige gedrag is. Daarmee tree Plato in die voetspore van Sokrates, volgens wie dit ook so is dat deug 'n vorm van kennis is.

Die Idee van die Goeie

In Plato se werk, die Staat, vorm Idees 'n hiërargie, met aan die toppunt die Idee van die Goeie. Volgens Plato kan dié Idee vergelyk word met die rol van die son op die aarde. Hierdie "son" (Idee van die Goeie) is sowel die bestaansgrond vir ander Idees, asook die rede dat ons siel hierdie Idees kan ken, aangesien hulle belig word deur die Idee van die Goeie. Om hierdie Idee te beskou is die uiteindelike doel van al ons filosofiese strewes. Nêrens anders in sy werke neem Plato so 'n standpunt in nie, maar deur latere platoniste word dit as 'n sentrale gedagte gestel (op 'n meer mistieke wyse). Ook word dit wel later geïdentifiseerd met ‘n monoteïstiese God soos in die latere Jodedom, Christendom en in die Islam. Dit is egter bloot 'n latere interpretasie van Plato se werk en kan nie direk in Plato se werk gelees word nie. Plato gebruik egter wel die mees verhewe terme waar hy na die Idee van die Goeie verwys het.

Ontstaan van die Ideëleer

Die absoluutheid en perfeksie van dit wat nie sigbaar is nie, het Plato na alle waarskynlikheid aan die wiskunde ontleen. Alle driehoeke wat deur ons geteken word is slegs nabootsings van die teoretiese, perfekte driehoek. Hy het die beginsel uitgebrei tot ander domeine, soos tot byvoorbeeld etiese begrippe. Daar waar Sokrates op soek was na definisies van hierdie begrippe, sonder om daardeur tot 'n definitiewe antwoord te kom, vervul Plato se Idees die rol van wat ons die 'kern', van die 'essensie' sou noem. Die teenwoordiheid van die Idees 'in' die sintuiglike waarneembare voorwerpe moet verklaar waarom ons van bome sê dat dit ‘n 'boom' is, en nie (byvoorbeeld) 'n plant nie, en ook 'n regverdige daad as sodanig kan herken.

Die absoluutheid van die Idees moes ook 'n teenargument vorm teen die voorkoms van relativisme. Daar waar Sofiste verkondig dat begrippe soos 'regverdigheid' subjektief beskryf kan word, wil Plato aantoon dat daar 'n vaststaande, onbetwyfelbare regverdigheid (ens.) bestaan.

Filosofiese probleme

In sy latere werk, onder meer in die eerste deel van die Parmenides, gaan Plato self in op 'n aantal vrae wat sy eie Ideëleer volgens hom oproep. Byvoorbeeld; hoe gaan die 'deelhê aan’ ' presies werk? Bevind 'n Idee ditself in geheel in elke voorwerp? Of word 'n Idee opgebreek? Hy stel dit dus dat die verhouding tussen die twee wêrelde ietwat problematies is.

Aristoteles wys Plato se Idees af, maar gebruik wel dieselfde Griekse woord — eidos — ter aanduiding van die 'kern' ('essensie') van 'n voorwerp. Hy stel dat alle voorwerpe om ons heen saamgestel is uit materie en vorm, waarby die vorm die bepalende element is. Die verskil met Plato is dus dat hierdie 'vorm' nie meer 'n los bestaan voer nie, nie meer transendentaal is nie, maar uitsluitend inherent 'in' die voorwerpe is.

Bronne

Alican, Necip Fikri; Thesleff, Holger (2013). "Rethinking Plato's Forms". Arctos: Acta Philologica Fennica. 47: 11–47. ISSN 0570-734X.
Alican, Necip Fikri (2014). "Rethought Forms: How Do They Work?". Arctos: Acta Philologica Fennica. 48: 25–55. ISSN 0570-734X.
Cornford, Francis MacDonald (1957). Plato and Parmenides. New York: The Liberal Arts Press.
Dancy, Russell (2004). Plato's Introduction of Forms. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521037-18-1.
Fine, Gail (1993). On Ideas: Aristotle's Criticism of Plato's Theory of Forms. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-198235-49-1. OCLC 191827006. Reviewed by Gerson, Lloyd P (1993). "Gail Fine, On Ideas. Aristotle's Criticism of Plato's Theory of Forms". Bryn Mawr Classical Review.
Fine, Gail (2003). Plato on Knowledge and Forms: Selected Essays. Oxford: Clarendon Press. ISBN 978-0-199245-59-8.
Grabowski, Francis A. III (2008). Plato, Metaphysics and the Forms. Continuum Studies in Ancient Philosophy. Continuum.
Matía Cubillo, Gerardo Óscar (2021). "Suggestions on How to Combine the Platonic Forms to Overcome the Interpretative Difficulties of the Parmenides Dialogue", Revista de Filosofía de la Universidad de Costa Rica, vol. 60, 156: 157–171.
Patterson, Richard (1985). Image and Reality in Plato's Metaphysics. Indianapolis: Hackett Publishing Company. ISBN 978-0-915145-72-0.
Rodziewicz, Artur (2012). IDEA AND FORM. ΙΔΕΑ ΚΑΙ ΕΙΔΟΣ. On the Foundations of the Philosophy of Plato and the Presocratics (IDEA I FORMA. ΙΔΕΑ ΚΑΙ ΕΙΔΟΣ. O fundamentach filozofii Platona i presokratyków). Wroclaw: WUWR.
Ross, William David (1951). Plato's Theory of Ideas. Oxford: Clarendon Press. ISBN 978-0-837186-35-1.
Thesleff, Holger (2009). Platonic Patterns: A Collection of Studies by Holger Thesleff. Las Vegas: Parmenides Publishing. ISBN 978-1-930972-29-2.
Welton, William A., red. (2002). Plato's Forms: Varieties of Interpretation. Lanham: Rowman & Littlefield. ISBN 978-0-7391-0514-6.

Notas

Hierdie artikel is vertaal van die Nederlandse Wikipedia