Geomorfologie

Geomorfologie bestudeer die ontwikkeling van sowel bestaande as vervloë landskappe, byvoorbeeld klowe en eskarpe wat ontstaan het deur die geologiese prosesse van verwering en erosie. Die Drakensberge en die Visrivier-canyon in Namibië is goeie voorbeelde van geomorfologiese verskynsels.

Cono de Arita in Salta, Argentinië.

Die geomorfologie is 'n vertakking van die aardrykskunde wat 'n studie maak van landvorme en hul verandering. Die reliëf van die aardoppervlak is nie onveranderlik nie. Berge, dale en vlaktes is die resultaat van vormende kragte in die aarde en 'n aantal gelykmakende prosesse op die oppervlak.

Die proses van oppervlakverandering gebeur so stadig dat dit nie maklik binne die bestek van 'n leeftyd waargeneem kan word nie. Die enigste tekens dat daar sulke prosesse aan die gang is, is aardbewings, grondverskuiwings en vulkaniese uitbarstings. Invloede van buite wat landvorme kan verander, is onder andere die baie stadige aantasting van die gesteente aan die aardoppervlak deur verwering.

Riviere speel byvoorbeeld 'n baie belangrike rol in die uitskuur van dale en die vorming van valleie. In die hoër bergstreke, en veral in gebiede anderkant die hoër breedtegrade, geskied die vorming van die aardoppervlak in groot mate deur gletserwerking. In woestyngebiede dra die wind weer by tot die ontstaan van sekere landskapvorme, en langs seekuste speel branders 'n baie belangrike rol. Op 'n terrein met 'n skerp helling sal swaartekrag 'n groot hoeveelheid materiaal verplaas. Stromende water, wind en ys het bene wens 'n afbrekende ook 'n opbouende werking. Die gesteentemateriaal wat losgemaak is, kan, nadat dit oor 'n kort of langer afstand meegevoer is, afgeset word.

Koraalriwwe en veenplato 's ontstaan deur biologiese aktiwiteit. In baie landskappe word daar ook oorblyfsels gevind van landvorme wat ontstaan het in totaal ander klimaatstoestande as wat daar vandag in die gebied heers. So het die verskillende ystydperke wel deeglik hul stempel op die landskap van Wes- en Middel-Europa agtergelaat, terwyl daar in die Karoo ook nog duidelike tekens van vroeëre gletserwerking sigbaar is, soos byvoorbeeld die skaaprugbulte by Jakkalswater naby Prieska en die duidelike gletserskrape by Riverton.

Geskiedenis

Die geomorfologie as wetenskap het in die tweede helfte van die 18e eeu ontstaan, min of meer geIyktydig met dié van die ander hulpwetenskappe van die aardrykskunde. Voorheen is die geskiedenis van die aarde verklaar met behulp van die sogenaamde katastrofeteorie. Hierdie teorie was 'n poging om die godsdiens en die wetenskap in ooreenstemming met mekaar te bring.

Invloedryke aanhangers van die katastrofeleer was die bioloog Georges Cuvier (1769-1832) en die geoloog Abraham Gottlob Werner (1749-1817). Werner het beweer dat die aarde aanvanklik geheel en al oordek was deur 'n oseaan waarin die verskillende gesteentes waaruit die aardkors bestaan, afgeset is. Toe dié oseaan begin kleiner word het, het die seestrome die valleie wat tans op die vaste lande aangetref word, uitgeskuur.

James Hutton (1726-1797), tydgenoot van Werner en hoogleraar aan die Universiteit van Edinburgh, was die grondlegger van die moderne geomorfologie. Hy het vir die eerste keer van aktualisme gepraat. Volgens sy teorie word die gedaanteveranderinge wat die aarde ondergaan het, verklaar met behulp van prosesse wat in die hede nog werksaam is. Die hede is in dié teorie die sleutel tot die verlede. Hy het dit nie nodig geag om katastrofale gebeurtenisse wat buite die bekende natuurverskynsels val, in berekening te bring om die veranderinge te verklaar nie.

Prosesse

Daar kan opbouende sowel as afbrekende geomorfologiese prosesse plaasvind. Die natuur streef na die uiteindelike gelykmaking van die reliëf deur materiaal van die hoërliggende gebiede te vervoer na gebiede wat die laagste lê.

Interne kragte is verantwoordelik vir die heffing van 'n gebied (opbouend), terwyl erosie en verwering verantwoordelik is vir die afplatting van 'n gebied (afbrekend). Deur die proses van afsetting kan opbouing egter ook plaasvind.

Aardkorsbeweging

Die beweging van die aardkors is daarvoor verantwoordelik dat nie die hele landoppervlak tot onder seevlak afgeplat word nie. Prosesse wat in die aardmantel plaasvind, lei tot styging of daling en selfs tot bergvorming.

Die geleidelike opheffing of daling van 'n groot gebied sonder dat daar plooiing, verskuiwing of metamorfose plaasvind, staan bekend as epirogenese. By opheffing van die aardkors sal erosie en denudasie en by daling sal afsetting plaasvind.

Riviererosie speel 'n groot rol in veral die voorkomsverandering van landskappe wat opgehef is. Die proses van riviererosie staan bekend as insnyding.

Verwering

Verwering is die eerste proses wat in die reliëfvorming van 'n opgehewe gebied plaasvind. Dit is die verbrokkeling van rotse en gesteentes op die plek waar hulle is. Drie soorte verwering word aangetref, naamlik chemiese, meganiese en organiese verwering .

Puinverskuiwing

Puinverskuiwing vind plaas wanneer materiaal beweeg as gevolg van die invloed van die swaartekrag. Water speel soms 'n aanvullende rol, maar tree nie primêr as die vervoermiddel op nie.

Die verplasing van die materiaal vind ook in verskillende tempo's plaas - soms vinnig en soms stadig. Drie hoofkategorieë van verskuiwing kom voor, naamlik grondkruiping, vloeiinge en grondverskuiwings.

Insinkings van die aardoppervlak is 'n afwykende groep puinverskuiwings. Hier speel menslike aktiwiteit dikwels 'n groot rol. Voorbeelde hiervan is die mynramp by Coalbrook naby Sasolburg en die sinkgate in Centurion en naby Carletonville.

Water

Water speel 'n baie belangrike rol in die meeste geomorfologiese prosesse. Dit kan 'n wegvretende effek hê, byvoorbeeld die erosiekrag van 'n rivier, die erosiekrag van gletsers (bevrore water), die werking van die see, koolsuur, en so meer, maar kan ook lei tot die opbouing van 'n landskap deur middel van afsetting.

Voorbeelde van landskappe wat deur afsetting gevorm is, is vloedvlaktes, oewerwalle, deltas, seestrande, puinwaaiers, tombolo's, ensovoorts. Ongeveer 2,15 % van die water op aarde kom voor as ys. Drie groepe word onderskei, naamlik pakys en ysberge; bevrore grondwater; en ysdekke en gletsers.

Uit 'n geomorfologiese oogpunt gesien, is ysdekke en gletsers die belangrikste omdat hulle erosieagentia is. Gletsers beskik oor groot erosiekrag , en omdat gletsererosie skuurwerking is, is die valleie wat daardeur gevorm word, U-vormig.

Wind

Winderosie vind hoofsaaklik in droër streke plaas. Wind vreet in, vervoer en deponeer. Die afskuur van rots deur wind staan as korrasie bekend, terwyl die wegwaaiproses van die fyn stof deflasie genoem word. Faktore soos lae reënval, helder lig, hoë verdamping , groot daaglikse temperatuurwisselings en 'n gebrek aan plantegroei werk winderosie in die hand.

Loess, 'n geel tot grys leem wat deur wind gedeponeer word , is verantwoordelik vir die opbou van streke soos die Pampas van Argentinië. Loessvlaktes is uiters vrugbaar en maklik bewerkbaar.

Biologiese prosesse

Die plant- en dierelewe oefen 'n groot invloed uit op die aardoppervlak. Plante beskerm die bodem teen erosie en verspoeling. Plante en diere help terselfdertyd verwering aan, deur byvoorbeeld die rol van plantwortels en mikroörganismes by verwering. Seediertjies en versteende plantmateriaal is verantwoordelik vir mineraalvorming. Versteende plante vorm steenkool en seediertjies kan lei tot die vorming van aardolie, kalksteen , koraalriwwe, ensovoorts.

Bronnelys

Wêreldspektrum, Volume 8, bl.45-50, ISBN 090840941 9