Gletser

'n Gletser (afgelei van Switsers-Duits Gletscher, 'n term wat op sy beurt ontleen is uit die Latynse woord vir ys, glacies^[1]) is 'n uitgestrekte stroom vloeiende ys wat oor honderde jare in hoër geleë terrein met sterk sneeuval en lae temperature dwarsdeur die jaar (en dus hoofsaaklik in die berggebiede van die Aarde) gevorm is. As gevolg van die swaartekrag begin 'n stroom van ys beweeg en stadig bergaf vloei. Gletsers is in wese min of meer permanente massas ys en gekompakteerde (verdigte) sneeu wat diep en swaar genoeg geword het om onder hulle eie gewig (en die druk wat daaruit voortspruit) te begin vloei. Naas bevrore water bevat gletsers ook sekere hoeveelhede van mineraliese en organiese materiaal soos klippe en korreltjies fyngemaalde klip, sand, stof, plantstukkies en lugborrels wat daarin ingesluit is.

Gletsers toon sekere ooreenkomste met riviere sodat na hulle dikwels as "riviere van ys" verwys word.^[2] Hul laagste gedeelte is gewoonlik in 'n omgewing met hoër temperature geleë waar die ys begin smelt.

Gletsers kom op alle vastelande voor, en hulle verteenwoordig die belangrikste reservoir van varswater op ons planeet. Daar is twee hoofsoorte gletsers:

Gletsers in die gematigde klimaatsones vorm gewoonlik teen steil bergwande. Na hulle word verwys as berg-, vallei- of Alpynse gletsers.
Gletsers kan alternatief uit ysplate bestaan wat in oop en plat terrein vorm en in alle rigtings begin uitbrei. Antarktika en Groenland is die enigste gebiede waar kontinentale gletsers gevorm het wat byna die hele vasteland bedek. Maar ook gletsers, wat op binnelandse plato's gevorm het, val in hierdie kategorie.

Geologiese kenmerke, wat deur gletsers geskep word, sluit eind-, grond- en tussenmorenes in, wat uit rotse en ander materiaal, wat deur gletsers beweeg word, gevorm word; U-vormige valleie en cirques digby hulle oorsprong, en die gletserrand in, waar die gletser tot water gesmelt het.

Etimologie

Die term "gletser" is ontleen aan die Frankoprovensaalse woord glacier, wat sedert die 14de eeu in die Switserse kanton Valais/Wallis gebruik is en sy wortels in die Neder-Latynse glacia en glaciarum of die klassieke Latynse glacies ("ys") het. Tot by die 18de eeu is in Frankryk ook die variant glacière gebruik.

Die Vulgêrlatynse terme leef in sommige Alemanniese dialekte van Switserland voort as gletsch of glatsch. Die huidige Afrikaanse woord gletser is via die Nederlandse gletsjer uit die Switsers-Duitse Gletscher, die Switsers-Italiaanse giascei en die Italiaanse ghiacciaio ontleen.

Gletservorming

Die Rhônegletser in die Switserse kanton Valais/Wallis mag van binne "besigtig" word - hier het 'n begaanbare ysgrot gevorm

Die Groot Aletschgletser in Switserland

Gletsers vorm in gebiede waar die hoeveelheid sneeu wat val steeds groter is as die hoeveelheid sneeu wat dooi of verdamp. Die inkomende sonstraling moet so laag wees dat die smeltproses verstadig word of nie eers begin nie. Sodoende word 'n groot massa sneeu opgehoop wat geleidelik verander.

Vars sneeu vorm 'n laag van nouliks verdigte sneeukristalle en met lug gevulde hol ruimtes. Sodra meer sneeu val, ontstaan 'n nuwe laag, wat die hol ruimtes onderaan begin saampers, sodat hulle steeds kleiner word. Sneeu wat smelt, bevorder hierdie proses. Die persentasie lug, wat by vars sneeu nog sowat 90 persent beloop, begin daal tot by tussen 60 en 30 persent in die ewige sneeu, terwyl gletserys uiteindelik nog net 2 persent lug bevat.

In die loop van 'n jaar vorm die sogenaamde ewige sneeu wat steeds meer verdig word en uiteindelik die gletserys vorm. Die digtheid van gletserys beloop 0,9 gram per kubieke sentimeter, dié van vars sneeu slegs 0,1 g/cm³. Voordat 'n laag van een sentimeter gletserys begin vorm, moet 80 cm sneeu val. Sodra die dikte van die gletseryslaag sowat 30 meter beloop, begin die ysmassa onder die invloed van die swaartekrag en sy eie gewig beweeg, en 'n nuwe gletser is gevorm.

Die duur van die gletservorming hang grotendeels van die klimatiese besonderhede van 'n gebied af. Warm gletsers soos die Alpynse variante word binne enkele jare gevorm, aangesien smeltprosesse die metamorfose bevorder. Koue en droë gletsers is kenmerkend vir Antarktika, en hulle het weens die gebrek van smeltprosesse gewoonlik enkele dekades nodig om te vorm.

Kultuurgeskiedenis

Gletserys

Die eerste verwysing na 'n gletser en gebruik van die term glacies kom in 'n Switserse dokument uit die jaar 1146 voor. Die Kroniek van Petermann Etterlin uit die jaar 1507 en die landkaart van Aegidius Tschudi uit die jaar 1538 bevat die eerste gedrukte verwysings na gletsers.

Die plaaslike bygelowe het mense eeue lank weggehou van die Europese Alpe se gletsers - gewoonlik is die bergspitse as die woonplekke van demone, kabouters, drakens en reuse beskou. Eers vanaf die 18de eeu het mense die bergwêreld as 'n natuurlike idille begin begryp en belang gestel in die Alpynse gletserwêreld.

Met die opkoms van die toerisme en alpinisme in die 19de eeu het die Switserse gletsers 'n ekonomiese rol begin speel, en sedert die sestigerjare van die 20ste eeu is gletsergebiede as skisportbestemmings in die somer bemark.

Die vroeë bygelowe het egter ook 'n aantal positiewe eieskappe aan die gletsers toegeken. Gletserys is as 'n soort medisyne beskou. Daarnaas was dit 'n praktiese "koelkas" om byvoorbeeld vleis te bewaar. Gletserys is vanaf die 19de eeu stelselmatig ontgin en onder meer na die Franse hoofstad Parys uitgevoer. In die droë valleie van die Alpe is die gletser se smeltwater met behulp van waterleidings na besproeiingsgebiede gelei. Die smeltwater word vandag in moderne damme vir hidroelektriese kragopwekking gebruik.

Verskuiwings van gletsers en uitbarstings van gletsermere het verskeie kere rampsalige gevolge vir die bewoners van Alpevalleie gehad.