სამარგალო

სამარგალო

სამარგალო
ქიანა	საქორთუო
რეგიონი	სამარგალო-ჟიმოლენი შონე
ფართობი	4400 კმ²
მახორობა	451852 (2002) კოჩი
კოორდინატეფი	დაზუსტებელი რე

სამარგალო (ქორთ. სამეგრელო) — ბჟადალ საქორთუოშ ისტორიულ-გეოგრაფიული მუხური. აშაძჷ წყარმალუ რიონს, ცხენწყარს, ინგირს დო უჩა ზუღა შქას. ჯოხოდვალა მოურს ისტორიული მუხურიშ, ეგრისიშ ომაფეშე. ქორთულ ჭარილობით წყუეფს მაართათ იშინუაფუ XII ოშწანურაშე. დუდშე სამარგალოშ ჯოხო გომანგაფილი რდჷ თელი ბჟადაალ საქორთუოშ ჯოხოწკჷმა (მუჭოთ აფხაზეთი დო იმერეთი). XIII-XV ოშწანურეფშე ტერმინი ჯოხო ხვალე ქორთუეფიშ ეთნოგრაფიული ბუნათ — მარგალეფით დოხორინელ მუხურს წყარმალუ ფსირცხას დო ცხენწყარიშ შქას. ცენტრალური ნოღა რე ზუგდიდი.

გვიან შქა ოშწანურეფს თე ტერიტორიას დირსხუ ოდიშიშ სათაროქ. XIX ოშწანურაშ მაართა გვერდიშე კჷნე რჩქინდუ ჯოხოდვალა „სამარგალო.“ XVII ოშწანურაშ მაართა გვერდის აფხაზი ფეოდალეფიშ მონჯირაშ გეშა, სამარგალოშ სამძღოქ დიო წყარმალუ კელასურშა, უკული ღალიძგაშა, ეკონიას ინგირშა გინილჷ. ამდღარი ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული დორთუალათ სამარგალო მიშმურს სამარგალო-ჟიმოლენ შონეშ ადმინისტრაციულ აკანშა დო იკათუანს ნოღა ფუთიშ, ზუგდიდიშ, მარტვილიშ, სანაკიშ, ჩხოროწყუშ, წალენჯიხაშ დო ხობიშ მუნიციპალიტეტეფიშ ტერიტორიეფს.

თანჯეფი

სამარგალო ბჟადალ საქორთუოშ ცენტრალურ ნორთის მილარე. მუშ ბჟადალ თანჯა უჩა ზუღაშპიჯის მეჸუნს. ოორუე თანჯა დიო წყარმალუ ინგირს მეჸუნს, მუშ ნადუშე ოფუტე ფახულანშა, უკული წყარმალუ ერწყარიშ აუზის დო ოხაჩქუშ მასივს გინმუურს. თე მასივიშ ოორუეშე სამარგალოშ სამძღოეფშა მუშურს წყარმალ საკალმახოშ, ბერზუგაბიშ, ჩხიანიშ, გვალათონაშ, მანდიაშ დო — ჭალეშ (ინგირიშ მარძგვანი ნადუ) მასივეფი, ნამუეფით კოდორიშ ქჷნდჷრიშ თხემური ზოლიშ ობჟათე ძგას ეჩიხილი აკიბაშ მასივიშ ბჟაეიოლ ფერდის იდვალუაფუნა. წყარმალ მალთაყვაშ ნადუშ უკული თანჯა წყარმალ ინგირიშ ლეხერიშ მარძგვანი სუკის მეჸუნს დო ეშმუურს ადიშიშ ქჷნდჷრიშ თარი წყარგჷმართალიშ კუნწულშა, ნამუთ დახე 50 კილომეტრიშ სიგჷნძას სამარგალოშ ტერიტორიას შონეშე გჷშმართჷნს.

თაურეშე თანჯა წყარმალუეფიშ, ტეხირიშ დო ცხენწყარიშ წყარიშგჷმართალს მეჸუნს. თეშ უკული თანჯა წყარმალუეფიშ აბაშაწყარიშ დო საწისქვილეშ წყარგჷმართლას მეჸუნს. ოფუტე ხიდიშე სამარგალოშ თანჯა მიკმურთანს ობჟათეშა დო ცხენწყარიშ მარძგვან წყარპიჯის მეჸუნს. წყარმალუ ცხენწყარიშ ნადუწკჷმა სამარგალოშ თანჯა მიკმურთანს ბჟადალშე დო მეხოლაფირო 12 კილომეტრიშ სიგჷნძას წყარმალუ რიონიშ მარძგვან წყარპიჯის მეჸუნს, უკული გინუურს რიონიშ კვარჩხან წყარპიჯიშა დო წყარმალუ ფიჩორიშ კალაპოტის მეურე, თე ეკონიაშ პალიასტომიშ ტობაშა კათაფაშა.

გონათუა

მაართა ოგურაფუქ (ოშურიელე) სამარგალოს 1830 წანას ლევან V-შ ბორჯის დირსხუუ მარტვილს. XIX ოშწანურაშე ქორთუ კათას გურაფაქ ქჷმაჸუმენჷ. დუდშე სკოლეფქ მონასტერეფწკჷმა გორჩქინდჷ, უკული რუსეთიშ თარობას განწყჷმალქ აჸუ დაჭყაფუ ოგურაფუეფქ. სამარგალოშ ოგანმანათლებელე პროცესიშ გოვითარაფაშა დიდი თია მიშეღჷ 1879 წანას დორსხუაფილ ქორთუეფ შქას ჭარუა-კითხირიშ გჷმაფაჩალ ჯარალუაქ, ნამუეფიშ დუდალათ ოკათე სკოლეფქ იჸუ გონწყჷმილქ. სამარგალოშ დახე არძა ოფუტეს ფუნქციონირენდ დაჭყაფუ სკოლა, მუქჷთ მახორობაშ კულტურული დონეშ ეკინას დიდო უნწყუ ხე.

XX ოშწანურაშ დაჭყაფუს რეგიონს რდჷ 179 სკოლა. ოგანმანათებელე ცენტრი რდჷ ფუთი, სოდეთ რდჷ გიმნაზიეფი, შხვადოშხვა ოგურაფუეფი, ნოღაშ ბიბლიოთეკა.

სხუნუეფიშ ხეშუულობაშ მოულაშ უკული გიინწყჷ ახალ სკოლეფქ. 1957 წანაშ დაჭყაფუშო სამარგალოს მოქმედენდჷ 379 სკოლა, 63,5 ვითოში მაგურაფუთ დო 5.8 ვითოში მაგურაფალით. 1970 წანას რდჷ 422 სკოლა, 83.8 ვითოში მაგურაფუთ დო 8.9 ვითოში მაგურაფალით. 70–80-იან წანეფს შხვადოშხვა სოციალური დო ოგანმანათლებელე პროცესიშ გეშა სკოლეფიშ დო მაგურაფუეფიშ მუდანობაქ მირკჷ. სამარგალოს 1985 წანას 401 სკოლა დო 70.4 ვითოში მაგურაფუ ირიცხუუდ, 1990 წანას — 383 სკოლა დო 66.8 ვითოში მაგურაფუ.

ხელუანობა

სამარგალოს თეატრიშ ისტორია XIX ოშწანურას ეჭოფუნს ოდუდეს. ზუგდიდის მაართა სპექტაკლი 1869 წანას დოდგჷ ჭარუ ანტონ ფურცელაძექ. 1907–1908 წანეფს დორსხუაფილ დრამაშ ქართას (ქართა - წრე ქორთ.) 125 სცენაშმოჸოროფე ოკათჷდ.

1932 წანას მაართა სპექტაკლეფი დოდგჷ უკვე პროფესიონალური დრამატული თეატრიშ რანგიშა ეშაჸონაფილ კოლექტივქ. 1959 წანაშე ზუგდიდიშ თეატრი შალვა დადიანიშ ჯოხოს ატარენს.

სამარგალოს, თეატრალური რინაშ ცენტრი რდჷ ნოღა ფუთი, სოდეთ 1925 წანას იუზა ზარდალიშვილიშ ხემანჯღვერობათ თეატრიქ დირსხუ. 1963 წანაშე თეატრი ვალერიან გუნიაშ ჯოხოს ატარენს. საინტერესო სპექტაკლეფი იდგჷმუუდჷ სანაკის ხოლო, სოდეთ ართ ბორჯის სპექტაკლეფს მონაწილენდჷ ქორთული თეატრიშ დიდორსანტი აკაკი ხორავა.

სხუნუეფიშ პერიოდეფს სამარგალოს ფართას რდჷ გოვითარაფილი ხანტობური შემოქმენდალა, ირსხუაფუდუ ხანტობური კოლექტივეფი მუსიკალური, თეატრალური, ქორეოგრაფიული, მეჯინური დო გჷმორინაფადი ხელუანობაშ ჟანრეფს, სოდეთ აკოკათინელი რდეს შხვადოშხვა პროფესიაშ დო ასაკიშ ადამიერეფი. გჷშაკერძაფილო დიდ როლს ლაჸაფენდჷ სამარგალოშ მახორუეფიშ კულტურულ რინას შხვადოშხვა ანსამბლეფი, ნამუეფით მუჭოთ რაიონულ ცენტრეფს, თაშ ბრელ ოფუტეს ხოლო.

ტურიზმი

კურორტეფი

№	კურორტი	პროფილი	სიმაღალა ზუღაშ დ.(მ)
1	ანარკია	კლიმატური	3
2	მენჯი	ბალნეოლოგიური	150
3	ცაიში	ბალნეოლოგიური	150
4	სქური	ბალნეოლოგიური	480
5	ნოქალაქუ	ბალნეოლოგიური	150
6	ლებარდე	კლიმატური	1600

ოკურორტე აბანეფი

№	ოკურორტე აბანი	პროფილი	სიმაღალა ზუღაშ დ.(მ)
7	ყულევი	ბალნეოლოგიური	3
8	ქვალონი	ბალნეოლოგიური	20
9	ხორგა	ბალნეოლოგიური	15
10	ბია	ბალნეოლოგიური	50
11	ლუგელა	ბალნეოლოგიური	290
12	ჭკადუაში	ბალნეოკლ.	300
13	ურთა	კლიმატური	130
14	ჯიხაშკარი	კლიმატური	250
15	წალენჯიხა	კლიმატური	300
16	მუხური	კლიმატური	270
17	ოხარჩუე	კლიმატური	1350
18	ტოკონაში	კლიმატური	1100

სამარგალოშ ტურისტული პოტენციალი წჷმორინაფილი რე კლიმატურ–ოკურორტე (გვალაშ, ზუღაშ ჰავა), პლაჟურ–ოკურორტე (ზუღაშ წყარი, ქვიშა), ჰიდრომინერალური (თერმული დო მინერალური წყუეფი) რესურსეფით. თენეფიშ ბაზას სხუნუეფიშ პერიოდის გოვითარაფილი რდჷ ოკურორტე მეურნობა, ნამუთ გოვითარაფაშ დონეთ კჷნასქიდუდჷ აფხაზეთიშ, აჭარაშ დო ბორჯომ –ბაკურიანიშ ოკურორტე რაიონეფს.

ჰავა

სამარგალო ბჟადალ საქორთუოშ თელ ტერიტორიაწკჷმა ართო ზუღაშ ლამე სუბტრპიკულ ჰავაშ ზონას რე. რზენიშ დო სუკეფიშ ზოლი გჷშმეგორუ ლამე ტჷბუ ჰავათ, უთირე ზოთონჯით დო ჩხე ზარხულით. მუში ოშქარი დო ლაკადაშ აბანეფი გჷშეგორუ ზომიერო რგილი დო რგილი ჰავათ, თირამი ზოთონჯით დო კუნტახანამი ზარხულით.

ჰიდროლოგია

სამარგალო წყარეფიშ ობიექტეფიშ მიარეობათ დო ბრელფერობუათ გჷშეგორუ. თაქ ბრელი რე წყარმალეფი, ონტყოლაშეეფი დო წყუეფი. ნორკებო რე ტობეფი დო უგურყელეფი.

წყარმალუეფი

სამარგალოშ ტერიტორია გჷშეგორუ წყარმალუეფიშ ჰიდროლოგიური რშვილეფიშ ჯგირი გოვითარაფათ. სამარგალოს რე 2441 დიდი დო ჭიჭე წყარმალუ, ნამუეფიშ ედომუშამი სიგჷნძა რე 5191 კილომეტრი. თენეფიშ თიაშა მოურს საქორთუოშ წყარმალეფიშ ოართე მუდანობაშ 9.3‰ დო ედომუშამი სიგჷნძაშ 7.6‰. არძაშე უგჷნძაში რე ხობწყარი, ნამუშ სიგჷნძა 150 კილომეტრი რე დო მაამშვა წყარმალუ რე საქორთუოს დიდ წყარმალუეფ შქას. ხობწყარი აკმოდირთუ 1485 ნადუშე.

მაჟირა აბანს რე ტეხირი, მასუმას რე აბაშაწყარი. შხვა დიდი წყარმალუეფი რე ინგირი, ცხენწყარი დო რიონი, ნამუეფიშ სიგჷნძა სამარგალოშ ტერიტორიას რე 94, 44 დო 99 კმ–ეფი.

^{წყარმალუეფი}

წყარმალუ	სიგრჷძა (კმ)	ფართობი (კმ²)	ნადუეფიშ მუდანობა	ნადუეფიშ ედომუშამი სიგნჷძა(კმ)	რშვილიშ მეჭედალა (კმ/კმ²)
მაგანა	24	141	44	96	0.85
ჯუმი	61	379	231	377	1.16
ჩხოუში	41	119	110	161	1.78
ჭურია	11	296	154	606	2.08
ხობწყარი	150	1340	1037	1485	1.22
წენწყარი	63	315	332	521	1.81
ოჩხომური	47	159	147	203	1.57
ცჷი	60	229	137	236	1.30
ტეხირი	101	1040	502	946	1.01
აბაშაწყარი	66	370	125	288	1.00
ნოღელა	59	130	41	104	1.25
ზანა	42	70	64	86	1.83

ტობეფი

სამარგალოშ ტერიტორიას გვალო 13 ტობა რე. თინეფიშ აუზეფიშ ედომუშამი ფართობი 553 კილომეტრი რე, წყარიშ სარკეშ ფართობი 19.4 კილომეტრი.

ტობა	სიმაღალა (მ)	სარკეშ ფართობი (კმ²)	მაქსიმალური სიტომბა	მოცულობა (მლნ მ²)
პალიასტომი	–0.3	18.2	3.2	52.0
ფართო წყარო	–0.3	0.27	3.5	4.41
ტობავარჩხილი	2650	0.21	35.0	3.31
დიდი ტობა ვარჩხი	2300	0.02	5.6	0.05
ჩიპსთა ვარჩხი	2207	0.03	5.8	0.08

გალერეა

წალენჯიხა:

წალენჯიხაშ ოკათედრე ოხვამე
ოხვამე წალენჯიხაშ მინალწკჷმა
წალენჯიხაშ ცენტრი
წიმინდე ნინოშ შოშე წალენჯიხას
წალენჯიხაშ კინოთეატრი
წყარმალუ წენწყარი
წყარმალუ წენწყარიშ ელჷ-მოლუეფი
წალენჯიხაშ ბაზარი
ოვაჭრე ცენტრი წალენჯიხას
წყარმალუ წენწყარიშ ელჷ-მოლუეფი
უტუ მიქაშ ნოჭახნაკუ წალენჯიხას
წალენჯიხაშ მინალჷ
წყარმალუ წენწყარიშ (გინაჯინუ ართ–ართი ხინჯიშე)

ზუგდიდი:

დადიანეფიშ მუზეუმი დო ზუგდიდიშ ოკათედრე ოხვამე
სამარგალო-ჟიმოლენი შონეშ აკანიშ ადმინისტრაციაშ დგჷმილი
პარკი, დადიანეფიშ მუზეუმიშ უკოხოლე
დადიანეფიშ მუზეუმი
კინოთეატრი "ატრიუმი"
ზუგდიდიშ ცენტრალური შოშე
ზუგდიდიშ ბაზარი
ილია ჭავჭავაძეშ ნოჭახნაკუ ზუგდიდის
ცენტრალური მოედანი
კვირაცხოვლობაშ ოხვამე (ზუგდიდი)
სამარგალო-ჟიმოლენი შონეშ აკანიშ ადმინისტრაციაშ დგჷმილი
ოფუტე კორცხელი
ჯეგე მარიაშ თანაფაშ ოხვამე ზუგდიდც

სანაკი

ქოძირით თაშნეშე

ლიტერატურა

დონ არქანჯელო ლამბერტი: სამეგრელოს აღწერა იტალიურიდან თარგმნა ალექსანდრე ჭყონიამ ; რედ.: ნუგზარ ანთელავა - თბ., 1991.
ელიავა, გივი, ეთნოგრაფიული სამეგრელო: (ალბომი) / [რედ.: პ. კირთაძე] ; მარტვილის სარაიონთაშორისო სამხარეთმცოდნეო მუზეუმი - მარტვილი, 1989.
სამეგრელო: კოლხეთი, ოდიში : (არქეოლოგიის, ენათმეცნიერების, ისტორიის, ხუროთმოძღვრებისა და ეთნოლოგიის ნარკვევები) / ილია ანთელავას საერთო რედ. ; საქ. მეცნ. აკად., სამეგრელოს სამხ. სამეც. ცენტრი - თბ.; ზუგდიდი : ინტელექტი, 1999.
ელიავა, გივი: ალბომი პატრიარქატიდან მომდინარე გვართა (გვარ-სახელთა) ამოსავალი ძირებისა, პატრონიმიის თანმიმდევრობით, სამეგრელოს მასალების შუქზე / [რედ.: დ. ელიავა] ; მარტვილის სარაიონთაშორისო სამხარეთმცოდნეო ეროვნ. მუზეუმი - მარტვილი ; ქუთაისი, 1998.
მაკალათია, სერგი: სამეგრელოს ისტორია და ეთნოგრაფია [ნაწ. 1] თბ. : უფლისციხე, 1992.
ელიავა, გივი, სამეგრელო ჩემს თვალსაწიერში / [რედ.: ილია ტაბაღუა ; მხატვ.: თამარ თაყაიშვილი] (ნაწ. 1) - თბ., 1996.
საქართველოს ტოპონიმია: (მასალები) / თსუ, ახალი ქართ. ენის კათედრასთან არსებ... ონომასტიკის სამეცნ.-კვლევ. ლაბორატორია - თბ., 1999 (ტ. 2) : ა. ქართლის ჰიდრონიმია. ბ. ქვემო იმერეთის ჰიდრონიმია. გ. ზემო სამეგრელოს ჰიდრონიმია / [მოამზადეს ს. მელიქიძემ და სხვ.] - , 1999.
ტუღუში, აბესალომ: სამეგრელოს სამთავროს ისტორია : (მოკლე კურსი) / თსუ-ს ზუგდიდის ფილიალი ; [რედ.: გონელი არახამია] - ზუგდიდი, 1999.