Biografie Bulletin. Jaargang 20

Een verwende rebel
Leven en werk van Top Naeff
Joke Linders

De onlangs verschenen biografie van Top Naeff door Gé Vaartjes munt uit in zorgvuldigheid: goed overdacht opgezet, nauwgezet verantwoord en van een uitgebreid notenapparaat voorzien. Dat wil niet zeggen dat er op dit boek niets aan te merken is. Maar Vaartjes laat overtuigend zien dat Naeff meer was dan de schrijfster van School-idyllen.

Een voorbeeldiger biografie van Nederlandse bodem dan Rebel & Dame. Biografie van Top Naeff van Gé Vaartjes kom je niet vaak tegen. Een uitstekende theoretische verantwoording, een titel waaruit een uitgangspunt spreekt, inspirerende citaten, een verzorgde stijl, een nauwgezet notenapparaat, acht hoofdstukken dames- en rebellenleed met als toetje 150 pagina's register, bronnen en noten. Zorgvuldig genoeg om eventuele volgende onderzoekers op weg te helpen. Een goede basis ook voor de doctorstitel die Vaartjes op 8 juni 2010 in Leiden werd toegekend. Tijdens de verdediging van zijn proefschrift bleek hoe grondig hij zijn materiaal en het genre van de biografie kent. Het kostte hem geen enkele moeite de verschillende opposities in fraaie volzinnen te pareren. Buitengewoon feestelijk allemaal. En toch levert al die zorgvuldigheid geen boek op dat de lezer van begin tot eind meesleept. Hoe kan dat?

664 pagina's - altijd nog een kleine honderd minder dan de biografie van Herman de Man die Vaartjes in 1999 voltooide - schetsen het leven en werk van Top Naeff (1878-1953). De eerste twee hoofdstukken over haar voorouders en vroege jeugd mogen wat veel vooruitwijzingen bevatten naar drama's die zich later in haar leven voordeden, ze roepen een uitstekend beeld op van de kringen waarin Naeff opgroeide en het benepen Dordrecht waaraan ze nooit wist te ontsnappen. Ze laten zien dat Naeff voor het boek dat haar wereldberoemd maakte in Nederland, School-idyllen (1900), royaal uit eigen ervaring putte.

Het gekozen uitgangspunt - dame van afkomst maar rebel in hart en nieren - maakt Naeff tot een underdog met wie de lezer zich gemakkelijk kan verbinden. Omdat

Vaartjes veel aandacht heeft voor Naeffs ongelukkige liefdesleven, kost het weinig moeite je daar iets bij voor te stellen. Misschien heeft ze erover geschreven in brieven aan de door haar aanbeden Willem Royaards, maar die correspondentie is vernietigd. Wel blijkt uit andere bronnen dat Naeffs passie voor toneel gelijk opging met die voor Royaards. Haar oeuvre is doortrokken van niet vervulde verlangens, heimelijke relaties, verstoorde huwelijken en ongelukkige liefdes. En juist omdat Naeff zelf betoogde dat ‘alles wat wij neerschrijven, hetzij in kunstvorm, hetzij als inhoud aan een brief, belijdenis [is], verraad aan onszelf’ is het passend haar werk te zien als verwerking van wat haar dwarszat: haar nooit geconsumeerde liefde voor acteur en regisseur Willem Royaards.

Bijfiguur

Hoofdstuk drie en vier gaan voornamelijk over de geschiedenis van het Nederlands toneel in de jaren 1907-1921. Naeff speelde daar vanwege haar gezaghebbende toneelkritieken in De Groene en haar bemoeienis met diverse toneelgezelschappen een grote rol in. Die komt uitgebreid aan de orde, net als haar inspanningen om Willem Rooyaards in het zadel te helpen keurig vermeld staan. Toch blijft zij in deze hoofdstukken eerder bijfiguur dan hoofdpersoon; een vrouw op afstand van wie telkens opnieuw verteld wordt dat de onbereikbare Rooyaards haar beter beviel dan haar eigen man. Uit deze twee hoofdstukken blijkt dat Vaartjes aanvankelijk het plan had vooral Naeffs toneelkritieken te analyseren en duiden. Toen dat een oninteressant boek dreigde te worden en de mogelijkheid ontstond een en ander om te vormen tot een biografie, greep hij die kans met beide handen aan. Gelukkig maar, want Naeffs leven en werk geven een prachtig inzicht in het letterkundig bestaan in haar tijd. Vaartjes traceerde haar literaire en theatrale activiteiten en bestudeerde de correspondentie met uiteenlopende auteurs als Ferdinand Borderwijk, Menno ter Braak, Cees Buddingh', Anna Blaman, Ina Boudier-Bakker, Louis Couperus, Lodewijk van Deyssel, Herman Heijermans, Kitty Joselin de Jong, Arij Prins, Herman Robbers, Victor van Vriesland en natuurlijk Willem Royaards.

Veel van die brieven zijn verwerkt in de laatste vier hoofdstukken die Naeffs levenslijn volgen. Daarin komt ook de toneelwereld uitvoerig aan de orde, Naeffs persoonlijke ervaringen en natuurlijk het tijdsgewricht. Op psychologische interpretaties à la Jan Fontijn of Elsbeth Etty zul je Vaartjes niet gauw betrappen, al vormt de bespreking van Naeffs essay over Charlotte von Stein een voorzichtige uitzondering. Naeffs verlangen het leven van Goethe's vriendin aan

een nader onderzoek te onderwerpen is al te begrijpelijk, stelt Vaartjes. Ook Von Stein werd verteerd door gefrustreerde gevoelens voor een andere man dan haar echtgenoot. In het autobiografische Zo was het ongeveer... dat Naeff in 1950 publiceerde, verklaarde zij in het essay over Von Stein het meest van zichzelf gegeven te hebben. Sterker nog, zij beschouwde ‘de militante Charlotte’ als haar evenknie, de zuster die zijzelf nooit had.

Dit essay bevat ook Naeffs al eerder geciteerde poëticale opvattingen. ‘Een schrijver van zeker gehalte zal feiten en gebeurtenissen uit zijn omgeving vermijden’ maar zal niet kunnen beletten dat zijn ziel in dit verband kleur bekent. Daarom is het verklaarbaar én vergeeflijk dat in het literaire werk gespeurd wordt naar ‘de diepste schuilhoeken van het privé kunstenaarshart’. Mooier kun je het als biograaf niet gepresenteerd krijgen. En toch krijg je zelden het gevoel dat Vaartjes zijn onderwerp echt nabij is gekomen. De meeste romans, novellen en toneelstukken worden vrij sec behandeld: eerst gaat hij in op de inhoud en dan geeft hij de reacties daarop weer. Een enkele keer zegt hij iets over de omstandigheden waarin, of waarom ze ontstonden.

Al met al toont Vaartjes overtuigend aan dat Naeff meer invloed heeft gehad op het literaire leven van de eerste helft van de twintigste eeuw dan de meeste encyclopedieën en literatuurgeschiedenissen haar gunnen. Net als Ter Braak, die aanvankelijk weinig bewondering had voor schrijvende vrouwen, moet Vaartjes steeds meer onder de indruk zijn geraakt van de werklust en ‘superieure ironie’ van Top Naeff. In die zin corrigeert Rebel & Dame het beeld dat we van Naeff hadden.

Volledig en/of onvolledig

Twee aspecten waarvoor Vaartjes in zijn boek de stof levert bleven onderbelicht. Naeff was verwend, en wilde als dame altijd haar zin krijgen. Ook haar neiging tot overdrijven spreekt uit haar manier van schrijven. Doordat Vaartjes het verhaal van Naeffs leven vanuit haar perspectief weergeeft, zien we haar echtgenoot Willem van Rhijn zoals Naeff hem ons wilde voorschotelen: als een saaie en oninteressante kerel. Wie met andere ogen kijkt, kan op grond van het aangeleverde materiaal ook tot andere conclusies komen. Van Rhijn was een aantrekkelijk ogende man met heel wat meer charmes, humor en sexappeal dan zijn vrouw. Hij had andere interesses dan Naeff die zich volledig richtte op haar status binnen de literaire en theatrale wereld én op ‘haar’ Royaards, die zich de belangstelling van vrouwen maar wat graag liet aanleunen.

Maar is een man met andere interesses dan zijn vrouw per se een slome donder? Van Rhijn had de nodige affaires en was redelijk ondernemend. Naast zijn praktijk als huisarts was hij een gepassioneerd natuurvorser die in de loop van zijn leven een bijzondere collectie opgezette dieren, gedroogde planten en paddenstoelen bijeengaarde. Ondanks die intensieve en tijdverslindende hobby volgde hij zijn vrouw trouw naar congressen in binnen- en buitenland. Hij gaf haar alle ruimte zich te ontwikkelen. Sterker, hij ontving haar vrienden met grote gastvrijheid, verdroeg zijn immer aanwezige schoonmoeder en verzorgde Naeff liefdevol toen ze op latere leeftijd door reumatische pijnen werd geveld.

Nog een kanttekening: behalve de vele herhalingen stoort ook het veelvuldige gebruik

van het even tuttige als onnozele ‘sic!’. In een citaat tussen vierkante haken aangeven dat de biograaf het niet eens is met een van Naeffs opmerkingen, of een opmerking dom dan wel fout vindt, suggereert op zijn minst dat die zijn lezers geen concluderend vermogen toedicht.

Genoeg gezeurd. Rebel & Dame. Biografie van Top Naeff leest prettig, omdat de terecht veel geciteerde Naeff zo'n prettige stijl van schrijven had én Vaartjes de citaten soepel in het lopende verhaal weeft. Het laat overtuigend zien dat Naeff meer was dan de verguisde en bewonderde auteur van School-Idyllen. Na de voltooiing van deze heerlijke tranentrekker volgden zes romans, tien schetsen of novellen, vier meisjesboeken, een bundel gedichten, drie toneelstukken, negen essayistische geschriften waaronder die over het leven van Rooyaards en over haar eigen leven, vijfenzestig artikelen en verhalen en duizenden kritieken. En dat alles naast haar werkzaamheden voor jury's, adviesraden, de Amsterdamse toneelschool, de Vereniging van Letterkundigen, de pen en vele andere letterkundige instellingen. Is het vreemd dat ze met veel collega's na korte of langere tijd ruzie kreeg? In haar hart mag Naeff een rebel zijn geweest die zich verzette tegen het keurslijf van haar huwelijk, in de dagelijkse omgang gedroeg ze zich keurig en aangepast. Van feminisme had ze een afkeer, en haar kleinburgerlijke angst voor democratische processen en communistische opvattingen verleidde haar nu en dan tot ondoordachte en domme uitspraken.

In zijn verantwoording stelt Vaartjes dat een biografie - hoe wetenschappelijk ook - altijd een subjectief verhaal blijft. Zelfs bij zorgvuldig bronnenonderzoek, zegt hij, is het de biograaf die de keuzes maakt: ‘De biograaf kiest uit alle materiaal, maakt een keuze voor dit citaat en niet voor het andere, hanteert bijvoeglijke naamwoorden en bijwoorden, parafraseert, kiest voor weglaten of opnemen van informatie, kortom, gaat naar eigen inzichten en dus subjectief te werk.’ Een biograaf dient ‘fictie te vermijden’ maar mag niets worden voorgeschreven op het gebied van stijl en structuur. Dat is een terechte, maar ook paradoxale bewering. Stijl, structuur en persoonlijke keuzes zijn immers bij uitstek de instrumenten van de verteller. Vaartjes had nog meer sympathie voor zijn heldin kunnen kweken als stijl en structuur van zijn biografie iets meer vleugelslag hadden gekregen.

Gé Vaartjes, Rebel & Dame. Biografie van Top Naeff (Amsterdam, Querido 2010)