Fries

Et Fries (Fries: Frysk) es e West-Germoansche toale die gesprookn es in 't nôordn van Olland en Duutsland. Et Fries es et nauwst verwant mei 't Iengels. Ip etymologische groundn vormn die twêe toaln tôpe de Anglo-Friesche toalgroep.

Friesche Variantn

In Olland spreekn ze Fries in de noordelike provinsje Friesland (Fries: Fryslân). 't Es doar êen van de twêe officiële toaln van 't land. In Friesland koutn d'r à peu près 440.000 mienschn et Fries. Da Fries noemn ze et Westerlauwers Fries. Et officiële Fries daj in Ollandsche schooln kut leern, noemt Standoardfries.

Fries es wok geklapt in de Duutsche gemeente Saterland, en vlak teegn Denemarkn in de Duutsche deelstoat Sleeswyk-Holstein. Zyder spreekn doar en andere sôorte Fries of da van in Olland: Saterfries resp. Noord-Fries.

De Friesche toale noemt in 't Westerlauwers Frysk, in 't Noord-Fries Friisk en in et Saterfries Fräisk.

Erkennienge

Olland en Duutsland erkenn olletwee et Fries lik e minderheidstoale. In die landn krygt de toale beschermienge volgens et Europees andvest vo regionoale en mindereidstoaln.

Toalverwantschap

Up toalkundig vlak zyn Fries en Iengels nauwe verwant mè mekkoar. Moar undern toalgroep, et Anglo-Fries, es uut mekkoar gegruujd sinsn da de Angeln, t'ope mè de Saksn, 't continent èn verloatn à peu près 1500 joar geleen. Nu keun je gerust stelln dat et Fries minder up et Iengels trekt moa meer up Nederlands of Nedersaksisch.

Voorbeeldn van verwantschap mè 't Iengels:

• Fries: tsiis, tsjerke, sizze ↔ Iengels: cheese, church, say
• Fries: dei, wei ↔ Iengels: day, way
• Fries: dea, dream ↔ Iengels: dead, dream
• Fries: grien, kaai, troch ↔ Iengels: green, key, through

Fries en Iengels èn 't meest van ol de Ingveoonse klankverschuviengn oundergoan. Dat es ook 't gevol gewist by 't West-Vlams, moar wel in mindere moate.

Doaneffers èt et Fries ook Deensche invloed gekend, lik by 't Friesche woord bern (kind) ↔ Deens barn.

Toalstadia

• Oudfries: et geschreevn Fries tot ca. 1500
• Middelfries: et Fries uut de periode van ca. 1500 tot ca. 1800
• Nieuwfries: de Friesche toale sinsn ca. 1800

Fragment : 't Uze Voader

Illustroatjie in e boek uut 1622 van oe Grutte Pier er zou kunn'n uutgezién èn. Pier draagt ier wél e 17e-eeuws, in platse van e 16e-eeuws kostuum. Let ip de kullezak, die de mannelykhied symboliseert. (Leeuwarden, Fries Museum)

Us Heit dy't yn de himelen is jins namme wurde hillige Jins keninkryk komme Jins wollen barre allyk yn 'e himel sa ek op ierde Jou ús hjoed ús deistich brea En ferjou ús ús skulden allyk ek wy ferjouwe ús skuldners En lied ús net yn fersiking mar ferlos ús fan 'e kweade Want Jowes is it keninkryk en de krêft en de hearlikheid oant yn ivichheid.

Uze Vader die in den hemel zyt Dat Joe name illig es Dat Je keuninkryk komt En dat Je wille meuge gebeurn up d'eirde lik in den hemel Gif uus vandage uus dageliks brood En vergif uus uze schuldn lik da me ook vergeevn an uze schuldenaars En briengd uus nie in de bekorienge moa red uus van 't kwoade Van va Joen es 't keunienkryk en de kracht en de glorie toe an den êêuwigheid.

Varia

Gekende zinne van Pier Gerlofs Donia, 'Grutte Pier' (Grôte Pier), nen 16e êeuwschn rebel die volgenst de legende zyn gevangenen da zinnetje liet ipzeggn voe de Friezn van d'Ollanders en de Saksen te kunn schêen:

Bûter, brea en griene tsiis, hwa't dat net sizze kin, is gjin oprjochte Frys.

Beuter, brôod en groene (jounge) koas, wien da da nie kut zeggn, is ginnen echtn Fries.

Externe koppeliengn

• Fryske Akademy
• Fries Istorisch en Letterkundig Centrum
• Afûk - Algemiene Fryske Ûnderrjocht Kommisje (Afûk)
• gemeentenenfrysk.nl
• Noardfrysk
• Friesche Wikipedia
• Taal fan it hert (pdf)