Létara de l'alfabeto

Na létara (dita anca létra) xe un grafema inte un sistema de scritura alfabetego, cofà l' alfabeto grego e i so' sucesori. Le letere conpone fonemi e ogni fonema raprexenta un fono inte ła forma parlà de ła łéngua.

In altri sistemi de scritura i sinbołi scriti xe definìi mejio come siłabogrami (sinbołi che raprexenta na siłaba) o logogrami (che raprexenta na paroła o fraxe).

Definision e uxo

El termine letera riva dałA paroła latina littera, ma no se sà se al tenpo sta paroła vegnese doparà par indicare le letare de l'alfabeto.

In cuanto sinbołi che raprexenta parte de un discorso,łe letere rientra intel canpo de ła fonetega. Inte un alfabeto puramente fonemego, ogni singoło fonema xe raprexentà da na singoła letera, ma pała storia e pała pratega łe letere de frecuente raprexenta pì de un fonema. Do letere che raprexenta un soło fonema ciapa el nome de digrafo. I exenpi de digrafi in veneto include "gn", "ch", "th". Un fonema połe esare raprexentà da tre letare, ciapando el nome de trigrafo. Un exenpio xe ła conbinasion "sch" in tedesco.

Na letera podarìa anca esare asocià co pì de un fonema: in sto caxo el fonema dipende da łe letare visine, da l'etimołojia de ła paroła o da l'area de proveniensa del letore. Come exenpio de canbio de fonema ciapemo la letera veneta l che se pronunsia [l] in serte xone del veneto e no vien pronunsià in altre xone.

Le letere ga anca dei nomi spesifeghi che łe identifega. Sti nomi canbia a seconda de la lengua, del dialeto e del momento storego. El sinboło Z par exenpio, che in veneto vien ciamà xeta e zeta , in inglexe vien ciamà zed ma inte i Stati Unii zee.

Le letere połe anca avere un vałore numerałe. Jera cusì pai numari romani e xe cusì par altri sistemi de scritura. In veneto se dopara i numari arabi invese de łe letere.

Le letere połe esare doparade al posto de parołe intiere. In veneto xe el caxo de łe letare e, i (e a in alcune varianti).

Persone e ogeti a volte vien nominài e determinài co singole letare, par uno dei seguenti caxi:

La letera xe na abreviasion, ex. l'inglexe "G-man" abreviasion de Federal Bureau of Investigation agent, derivà da ła contrasion de "Government Man".
L'ordine alfabetego vien doparà come sistema numerego, ex. Piano A, Piano B, ec.; rajio alfa, rajio beta, rajio gama, rajio delta, rajio epsilon
Par la forma de ła letera, ex. Z-drive, "vałe a V"
Altre raxon, ex. raji X deriva da "l'incognita x" algebrica, parché el siensiato che łi ga scoverti no saveva cosa che łi fuse.

Na definision clasega

Guilhem Molinier, un menbro del Consistori del Gay Saber (che xe stà ła prima academia leteraria al mondo, e che ga organixà i primi Xoghi Floreali), ga dà na so definision de ła letera inte ła so opera Leys d'amor (1328–1337), un libro dedicà a regołare ła poexia ositana che jera drio sbociare:

Letra votz no es devisabla.
E par escriure convenabla.
Letra par miels esser exposta.
Es menor part de votz composta.

La letera no xe divixìbiłe dal sono
E la xe utiłe par scrivare;
La letera, par spiegarła mejio,
ła xe ła parte pi picoła de ogni sono conposto.

Storia

El primo alfabeto consonantego che conosemo se doparava torno el 2000 VC in Egito par raprexentare ła lengua de lavoradori semiti (vedi alfabeti de l'Età del Bronxo), e xe derivà dai prinsìpi alfabeteghi dei jeroglifeghi egisi.^[1] L'alfabeto grego, inventà torno el 800 VC, xe sta el primo alfabeto a asegnarghe de łe letere no soło a łe consonanti ma anca a łe vocałi.^[2]

Sorte de letere

Varie scriture

I alfabeti consonanteghi (alfabeti che prexenta soło consonanti) seguenti e łe so letere vien descrite inte i rełaltivi articołi. Ognuno prexenta na scritura difarente:

Alfabeto arabo: (Alfabetego da destra verso sanca) ﺍ, ﺏ, ﺕ, ﺙ, ﺝ, ﺡ, ﺥ, ﺩ, ﺫ, ﺭ, ﺯ, ﺱ, ﺵ, ﺹ, ﺽ, ﻁ, ﻅ, ﻉ, ﻍ, ﻑ, ﻕ, ﻙ, ﻝ, ﻡ, ﻥ, هـ, ﻭ, ﻱ.

Alfabeto ebreo: (Alfabetego da destra verso sanca) א, ב, ג, ד, ה, ו, ז, ח, ט, י, כ, ל, מ, נ, ס, ע, פ, צ, ק, ר, ש, ת.

Alfabeto cirilico: (Alfabetego da sanca verso destra)А, Б, В, Г, Ґ, Д, Е, Є, Ж, З, И, І, Ї, Й, К, Л, М, Н, О, П, Р, С, Т, У, Ф, Х, Ц, Ч, Ш, Щ, Ю, Я, Ъ, Ь, Ђ, Љ, Њ, Ћ, Џ, Ы.

Alfabeto greco: (Alfabetego da sanca verso destra) Α, Β, Γ, Δ, Ε, Ζ, Η, Θ, Ι, Κ, Λ, Μ, Ν, Ξ, Ο, Π, Ρ, Σ, Τ, Υ, Φ, Χ, Ψ, Ω.

Alfabeto latin: (Alfabetego da sanca verso destra)A, B, C, D, E, F, G, H, I, J, K, L, M, N, O, P, Q, R, S, T, U, V, W, X, Y, Z.

Par altri sistemi de scritura, vedi Lista dei sistemi de scritura e Lista dei alfabeti.

Maiuscoło e minuscoło

Diversi sistemi de scritura prevede do forme prinsipałi par ogni letera: na forma pi "granda" (stanpateło o maiuscoło dal latin "maior") e una pi "picoła" (minuscoło dal latin "minor"). Le forme maiuscoła o minuscoła raprexenta el steso sono, ma łe ga difarenti funsion inte ła scritura. Le letere in stanpateło vien de frecuente doparae a l'inisio de łe fraxi, come prime letere dei nomi propri, so testate, iscrision o par atirare l'atension. Le połe anca asolvare altre funsion, come inte ła lengua tedesca ndove che tuti i nomi scumisia co ła letera granda.

Tipi de caratere e font

Le letere połe esare stanpàe in difarenti mixure e forme a seconda de ła sielta del caratere. El caratere xe na inpostasion stiłistega de ła forma de łe letere (o glifi). Un caratere particołare altera ła forma clasica de łe letere, prexentandołe co un pexo otico difarente, canbiando l'angołasion o inpresioxendo ła so forma. Font xe un termine pi spesifego de caratere, parché el spesifega la mixura de łe letere oltre che ła forma.

Parlando de całigrafia, łe letere vien scrite in maniera artistega e el caratere połe esare ripetùo come no dentro de ła stesa opera.

Frecuensa de łe letere

La distribusion mèdia de łe letere, o ła rełativa frecuensa col cuało ogni letera se ripete inte i testi de na data lengua połe esare otegnù anałixando grande cuantità de testo. Sta informasion połe esare utiłe in critografia e in altre siense. La frecuensa de łe letere canbia a seconda dei tipi de scritura.

Note

↑ Himelfarb, Elizabeth J. "First Alphabet Found in Egypt", Archaeology 53, Issue 1 (Jen./Feb. 2000): 21.
↑ Millard, op. cit., 1986

Vedi anca

Fonti

, op. cit.

Riferimenti

Daniels, Peter T., and William Bright, eds 1996. The World's Writing Systems. ISBN 0-19-507993-0.
Powell, Barry B. 1991. Homer and the Origin of the Greek Alphabet. ISBN 978-0-521-58907-9 | ISBN 0-521-58907-X.
Robinson A. 2003, "The Origins of writing" in David Crowely and Paul Heyer 'Communication in History: Technology, Culture, Society' (fourth edition) Allyn and Bacon Boston pp 34–40

Linganbi foresti

(EN) letterEnçiclopedia Britannica, Encyclopædia Britannica, Inc.

Converti testo da maiuscoło a minuscoło e viceversa Archivià il 25 de zenaro 2021 in Internet Archive.

Unicode Code Charts
LetterCount.com Calcoła el numaro de letere inte un documento
Word-Counter.com Calcoła el numaro de letere e parołe co spasi incluxi o escluxi, test so ła vełocità de scritura

Wikimedia Commons el detien imàjini o altri file so łétara

Controło de autorità	GND (DE) 4146835-1

[Himelfarb,_Elizabeth_J_2000-1] Himelfarb, Elizabeth J. "First Alphabet Found in Egypt", Archaeology 53, Issue 1 (Jen./Feb. 2000): 21.

[2] Millard, op. cit., 1986

[1]

[2]